АЬЛИМ ЭМ ЯМАГАТШЫЛЫК АЪРЕКЕТШИ

Айтувлы аьлим, совет водородлы ядырады шыгарувшы, ямагатшылык аьрекетши Андрей Дмитр и ев и ч С ахаров 1921 йылда Москвада тувган. Онынъ атасы Дмитрий Иванович Сахаров физикадан окытувшы болган. Баслангыш билимлендируьвди Андрей Сахаров уьйинде алган, мектепте ол 7 класстан алып окып баслаган. 9-ншы класста МГУ-дагы математикалык кружокты йоклаган. М ект епт и кут ы л ган сонъ, 1938 йылда МГУдынъ физикалык факультетине окувга туьскен. Кавга басланган сонъ, 1941 йылдынъ яз айында А.Сахаров аьскерш илик академияга туьсеек болып каьрлеген, ама ден савлыгынынъ аьлине коьре оны йогары окув отанына алмаганлар.1941 йылда ол Ашхабадка эвакуацияланган. 1942 йылда университетти отличие мен кутылган эм Ульяновскка куьлле заводына йиберилген. Заводта коьплеген табынышлардынъ авторы болган. 1944 йылдынъ сонъында П.Н.Лебедев атлы физика институтынынъ (ФИАН) аспирантурасына туьскен. Онда онынъ илми етекшиси И.Е.Тамм болган. Андрей Сахаров савлай яшавы бойынша ФИАН-нынъ куллыкшысы болып калган. 1947 йылда А.Сахаров кандидатлык диссертацияды язган. Академик Таммнынъ тилеги мен Москвадынъ энергетикалык институтына куллыкка алынган, онда ядерлик физика бойынша курсларын окыган. 1948 йылда айырым куьпке киргистилген эм 1968 йылга дейим термоядерлик от савытын эм биринши водородлы ядырады шыгарувда катнаскан. 1953 йылда Андрей Федорович физика-математикалык илмилерининъ докторы болган. Тап сол йылда, 32 ясында, СССР илмилер Академиясынынъ акыйкат агзасы этилип сайланган, яслыгына коьре тарихте экинши академик болган. 1950 йыллардынъ ортасыннан алып А.Сахаров белсинли яшарлык карасларын коьрсеткен. 1955 йылда академик Т.Д.Лысенкодынъ аьрекетлигине карсы «Уьш юздинъ хатына» кол баскан, 50-нши йыллардынъ сонъыннан алып ядерлик от савытынынъ сынавларын токтатув уьшин карасларын билдирген. 1960 йылдынъ сонъына Андрей Сахаров СССР-да право яклав козгалысынынъ етекш илерининъ бириси эди. 1968 йылдынъ июнь айында тыс кыраллар прессасында А.Сахаровтынъ «Прогресс, тынышлы яшав эм интеллектуаллык эркинлик» акында манифести шыккан. Манифестте соьз термоядерлик йок этуьв, экологиялык зарарланув, социаллык эм капиталлык туьзилислерин ювыкластырув эм оьзге затлар акында барды. Оьзининъ куллыгында А.Сахаров цензурады, политикалык судларды тыюв, диссидентлерди психиатриялык больницаларда тургыстувга карсы соьйлеген. Властьлер оны сол саьат куллыгыннан тайдырганлар. 1970 йылда А.Сахаров «Аьдемнинъ праволарынынъ Москва комитетининъ» уйгынлавшыларынынъ бириси болган (Андрей Твердохлебов пан эм Валерий Чалидзе мен), а 1971 йылда ол совет правительствосына «Эстеликли запискады» караткан, онда ол баьри политикалык туткынларды ортак амнистияга шыгармага i акырув эткен. Онын маглуматында билдируьвлик авысувлар эркинлигине, Сталин заманларында суьргинге ушыраган халклардынъ праволарын толысынша янландырувга, совет яшавшыларына кыралдан шыгувда эм кайтувда эркинлик акында законларды алувга шакырувлар бар эдилер. 1973 йылдынъ 29 августында «Правда» газетасында СССР илмилер академиясынынъ агзаларынынъ хаты баспаланган. Онда аьлим илмилик аьрекетлигиннен тайганы эм «Совет Союзына карсы пропагандадынъ алаты болган» деп язылган эди. Эки куьннен сонъ 30 совет язувшыларынынъ А.Сахаровтынъ аьрекетине карсы макалалары баспаланганлар. Олардынъ санында Константин Симонов, Борис Полевой, Михаил Шолохов бар эдилер. 1975 йылда Андрей Сахаров «кырал эм дуныя акында» китапты язган. Тап сол йылда ога Нобель баргысы берилген. Бу затка яваплав кебинде илми эм маданият элшилери А.Сахаровтынъ политикалык аьрекетлиги мен разы болмавларын билдируьвлери акында кезуьвли хатлар язып басладылар. Сахаровтынъ орнына онынъ баргысын тыс кыралда эмленуьвди оьтетаган ян досы Елена Боннэр алган. Ол байынынъ «Дуныя, прогресс, аьдемнинъ праволары» деген лекциясын окыган. Бу куллыгында Сахаров нызам, баспа эм билдируьвлик эркинлигин тутув, оннан баска ол отлы савытланувды азайтпага кереги акында ойларын билдирген. Соны ман биргесине зегенли аьлим-физик ядерли от савытты сынавларга тыйгынлык салдырув уьшин коьп куьшин салган. Тап онынъ баславы ман совет правительствосы ядерли сынавларды токтатув акында халклар ара келисуьвди алган. Авада сынавларды токтатув мынълаган юз аьдемлердинъ яшавларын эм ден савлыкларын саклаган. 1979 йылдынъ декабрь айында эм 1980 йылдынъ январинде А.Сахаров совет аьскерлерин Афганистанга киргистуьвге карсы да каты соьйлеген. Бу зат совет властьлерининъ «шыдамлыгынынъ сонъгы тамшысы» болган. 1980 йылдынъ 22 январинде куллыкка бараятырып, аьлимди ыслаганлар эм судсыз Горький (соьле Тоьмен Новгород) каласына йибергенлер. Онынъ Социалистлик Истинъ уьш кере Баьтири деген атын, оннан баска Сталиннинъ эм Лениннинъ баргыларынынъ лауреаты деген атларын тайдырганлар. С уьргин заманында А.Сахаров уьш кере ашлыкты туткан. 1986 йылда аьлимнинъ кувгынлыгы кутылган. 1988 йылда А.Д.Сахаров «Мемориал» ямагатшылыгынынъ сыйлы председатели, а 1989 Й1 л, I нъ I арт айында - СССР халк депутаты этилип сайланган. Андрей Сахаров 20-ншы оьмирдинъ энъ айтувлы аьрекетшилерининъ бириси болган. Зегенли физик-теоретик эм конструктор, 32 ясында СССР Илмилер Академиясынынъ энъ яс академиклерининъ бириси, Совет водородлы ядырасын шыгарувшы эм дуныядынъ Нобель баргысынынъ иеси болувы ман белгили. Соны ман биргесине ол йогары аьдемшилиги мен де баскаланатаган эди. Академик Дмитрий Лихачевтынъ соьзлерине коьре, Андрей Сахаров айлак туврашыл эм янавырувлы аьдем эди. «Ол оьзи ялгыз савлай халктынъ барлыгын яклап билмеге болатаган эди. Ол властьлердинъ кувгынлыгына ушыраган аьдемлерди яклап, бизим сыйымызды куткарган эм саклаган». 80-нши йыллардан алдын А.Сахаровтынъ аты тек совет прессасыннан белгили эди. Депутат болган сонъ, аьлимге оьзининъ ойларын совет аьдемлерининъ алдында ашык айтпага амал болды. Андрей Дмитриевич Сахаров эки кере уьйленген. 1943 йылда ол Симбирск каласыннан Клавдия Вихирева ман аьел туьзген. Оларда уьш бала тувган - кызлары Татьяна, Любовь эм уллары Дмитрий. 1969 йылда Клавдия телше маразыннан дуныядан кешкен. 1970 йылда Калугага, Вайль-Пименовтынъ суд амалламасына баратурып, А.Сахаров Елена Боннэр мен таныскан. Ол оны ман 1972 йылда аьел туьзген. Сол вакытка кыскаяклыдынъ оьзининъ эки баласы болган, ама Андрей Сахаров оларды оьзиндикилердей этип суьйген. Андрей Сахаров соьлеге дейим де россиялык ямагатшылыгы уьшин анъ-анъламлык-эдаплыктынъ уьлгиси болып калады.