ЯРАТУВШЫЛЫГЫН ХАЛКЫНА АСАБАЛЫК ЭТИП КАЛДЫРГАН

Аштархан ери ногай халкы н яры кланды рув исине, миллетимиздинъ маданиятын, адабиятын оьрлендируьвге оьзлерининъ номай косымлары н эт кен аьдемлери мен белгили. Солардынъ бириси зегенли язувшы, ногай тилинде биринши пьесалардынъ эм биринши романнынъ авторы, окытувшы эм журналист Басир М ажит ович Абдуллин болады. Быйыл Аштархан еринде яшайтаган юрт ногайларынынъ коьримли элшиси тувганлы 130 йыл толады. БАЛАЛЫК ЭМ ЯСЛЫК ШАКЛАРЫ Басир Мажитович Абдуллин (Абдуллаев) 1892 йылда Астрахань уездининъ Зацарев волостининъ Каргалык (Карагали) селосында тувган. Онынъ атасы - Агайлар ырувыннан Мажит Абдуллаев - молла болган. Сол себепли оны Тиек (Царёво) слободасына мешитте аьрекетлемеге шакырганлар. Суьйтип, аьел Тиекке коьшкен. Эм кишкей Басир сол ок яшарлык юрттынъ мусылман мектебине барып баслаган. Оны кутылып, билимге ымтылыслы яс аьдем Астраханьнинъ, сонъ Казаньнинъ медреселеринде билим алган. Басирдинъ окытувшыларынынъ бириси ярыкландырувшы эм аьлим, белгили дин аьрекетшиси - Астрахань губерниясынынъ мусылманларынынъ биринши имам-мухтасиби (басшысы) Абдурахман Умеров болган. Тек Астраханьде тувыл, аьле онынъ тысында аты айтылган эм уьйкен сый ман пайдаланган окытувшысындай болып, Абдуллин де мусылманлардынъ ярыкландырув козгалысына косылган эм Умеров шыгарган «Идель» газетасы ман тар байланыс туткан. Сондай болып, ол Абдул-Хамид Джанибеков пан эм сол заманларда белсинли ямагатшылык, билимлендируьв, диншилик аьрекетин юргисткен коьплеген окымыслы аьдемлер мен таныс болган. «БАСИР АШТАРХАНЛЫДЫНЪ» ЯРАТУВШЫЛЫГЫ Озган оьмирдинъ 20- ншы йылларынынъ экинши яртысында Басир Абдуллин Астраханьнен Туркмен ССРдынъ Ашхабад каласына коьшеди эм онда бир неше йылды газетада ислейди. Сол заманларда ол яратувшылык пан белсинли каьрлеп баслайды эм оьз шыгармаларын «Басир Аштарханлы» деген псевдоним мен баспалайды. Филология илмилерининъ докторы, профессор М.С.Соеговтынъ белгилевинше, ол «Юсуф эм Ахмет», «Солтан Санджар Мази» («Санджар солтаннынъ таварыхы», 1926 йыл), «Денгсизлик» («Тенъсизлик», 1927 йыл), «Чопан» («Шобан», 1929 йыл) деген драмалык шыгармаларын язады. Сол ок йылларда онынъ уьш пьесасы бойынша спектакльлерди Ашхабадта эм Туркменистаннынъ оьзге калаларында кеспили эм самодеятельность театрлары бир тувыл, бир неше кере сахнадан де озады. Бу авылларда карауьйли ногайлар яшайдылар. Олар бакшалык эм бавшылык пан каьр шегедилер, оьз бакшаларын, бавларын асыллайдылар». 1935-нши йылда Басир Мажитович Махачкалада, Дагестан АССР-дынъ оькиметлик баспасынынъ ногай боьлигининъ редакторы болып аьрекетлеп баслайды. Мунда ол педагогикалык эм окытув-методикалык адабиятты баспалав ман каьрлейди. 1938-нши йылда Орджоникидзе («Керуьв-Кавказ») баспасында онынъ «Адабият бойынша хрестоматия. 4 класс уьшин. 2 кесек» деген сонъгы китабы ярык коьреди... ХАЛКТЫНЪ БИТПЕС ЯРАСЫ Озган оьмирдинъ 30-ншы йыллары кыралымыздынъ тарихинде эки туьрли сезимди, эки туьрли карасты тувдыратаган шак деп белгиленеди. Бир яктан ога янъы уьмитлердинъ, уьйкен курылыслардынъ, баьри де тармакларда оьрленуьвдинъ шагы деп айтпага болады. Аьдемлер оьз коллары ман янъы яшавды куратаганларына сенип яшайдылар, куьшлерин аямай аьрекетлейдилер. Баска яктан ол «Идель» газетасынынъ редколлегиясы. Редактор А.Умеров (экинши сыдырада солдан доьртинши), А.-Х.Джанибеков (йогарыдагы сыдырада солдан уьшинши), Б.Абдуллин (йогарыдагы сыдырада солдан доьртинши). Астрахань, 1910 йыл. коьрсетедилер. 1930-ншы йыллардынъ басында Басир Мажитович Астраханьге кайтып келеди, ама онда да коьп калмай, аьели мен бирге Керуьв Кавказга, Дагестан АССР-дынъ Караногай районынынъ орталыгы болатаган Терекли-Мектеб авылына коьшеди. Онда Басир Мажитович ерли мектепте окытувшы болып, «Кызыл Байрак» ногай газетасынынъ редакциясында аьрекетлейди. 1933-нши йылда язувшыдынъ «Кыр баьтирлери» деген биринши романы баспадан шыгады. Оннан сонъ онынъ «Эмбек енъгенде» деген хабары, «Батрак», «Душпан енъилди» деген пьесалары, «Активист» деген романы эм бир кесек оьзге шыгармалары дуныя коьредилер. Айтылган шыгармалар латин аьриплери мен Махачкалада баспаланадылар. Оларды язувшы «Basir» деген псевдоним мен шыгарады. Халкы ны нъ тарихин, маданиятын, аьдетлерин, авызлама яратувшылыгын, оьзининъ тувган тилиннен баска болып, араб, орыс, туьркпен тиллерин де аьруьв билген язувшы сол билимлерин оьзининъ язувшылык аьрекетинде де кулланады. «Басирдинъ ногай адабиятында биринши романларын, повестин, пьесаларын окысанъ, коьз алдынъа коьп бурынгы ногай поэтлерининъ, йыравларынынъ бесиги болган Аштархан ерининъ денъиздей Эдил сувы, кургак шоьллери, ашы коьллери, агаш уьйлери келип, кулагынъа юрекке малкам болган ногай йырлары, узактагы кардашларымыздынъ тири давыслары шалынадылар», - деп язады йыллар озганнан сонъ, язувшыдынъ шыгармаларын окып, белгили ногай аьлими Ашим Сикалиев. яла ягувдынъ, шуьшсиз тутнакларга капавдынъ эм язалавдынъ шагы болады. «Уьйкен террордынъ» терменине 1937-нши йылда Басир Абдуллин де туьседи. Межиттинъ иниси Вагаптынъ кызы болган. Ол Басирден 18 йылга кишкей эди. Оькинишке, кайынанам 1997 йылда яшавдан тайды. Яткан ери ярык болсын. Ол Межит кайынанасы 60-ншы йыллардынъ ызында ян досы ман бирге тувган юртына кайтып келген. Ол нагашакасы Мажит те, онынъ ян досы да Тиекте дуныядан кешкенлери эм Басир яслай оьксиз калганы акында эситкен. Ювыклар Мажиттинъ баска балалары акында коьп зат билмегенлер. Эм тек 1992 йылда, Басир Абдуллин тувганлы 100 йыл толганда, Астраханьде эскеруьв амалламаларын озгарувга аьзирленуьв куллыклары басланганлар. Сол заманда ямагатшылык аьрекетшилери, мектеп окытувшылары Мажиттинъ аьелинде Басирден баска болып кызлары Рабига, уллары Мурад эм Кабир болганларын токтастырганлар. Олар Кабирдинъ эки кызын излеп тапканлар эм мерекели амалламаларга шакырганлар. - Сол амалламаларда мен Кабирдинъ кызлары ман таныстым, - деп бардырады соьзин Нурия Гаряевна. - Олар бизге Басирдинъ аьели акында айттылар. Суьйтип, Кабирдинъ кызы Софьядынъ соьзине коьре, Басирдинъ ян досы да окытувшы болган. Ол оны ман бирге Дагестанда куллык эткен, ога китаплар аьзирлемеге ярдамласкан. Олардынъ Нажип деген сынъар уллары болган. Нажип те, ата-анасындай болып, билимге ымтылыслы бала болып оьскен. Шагы еткенде, ол Казан университетине окымага туьскен. Ама онынъ да яшавы айлак кыска эм оькинишли болган. Яс аьдем Астраханьге каникулларга келгенде, кеше калага кезинмеге шыккан, ЯРАТУВШЫЛЫГЫН ХАЛКЫНА АСАБАЛЫК ЭТИП КАЛДЫРГАН 1966 йылда Басир Абдуллиннинъ атын аклайдылар... Басир Мажитовичтинъ яшавдан суьйтип оькинишли таювы ювыклары уьшин де, савлай ногай халкы уьшин кайтарып болмастай йойым болды. - Меним кайынанам Аминахан Вагаповна Абдуллаева Басирдинъ боьлеси, Ажирхан балаларын алып, тувган отягасын калдырып, бас деп Махачкалага, оннан сонъ Бакуга коьшкен. Сонъалыкка олар яшаган уьйде Карагалидинъ балалары уьшин мектеп ашканлар. Эне суьйтип ювыклар арасында байланыс уьзилген. Нурия Гаряевнадынъ соьзи не коьре, оны нъ кен болып тапканлар. Суьйтип, Басир де, онынъ улы да дуныядан оькинишли тайганлар. Сол зат бизим баьримиздинъ битпес ярасы. АТЫ МУТЫЛМАГАН Эне сондай кыска, ама айлак яркын яшав йолын оьткен окымыслы аьдемлерининъ бирисин халкы мутпайды. Туьрли юртларР.У.Джуманов, Н.Г.Максудова эм коьплеген оьзгелер багыслаганлар», - деп язады этнолог-краевед, тарих илмилерининъ кандидаты, доцент В.М.Викторин. 1991 йылда Черкесск каласында онынъ «Кыр баьтирлери» деген китабы янъыдан баспаланган. Китаптынъ ишине сондай ок аты болган романы эм повестьлери киргенлер. Басир Мажитовичтинъ аты боьтен де тувган Астрахань еринде уьйкен оьктемлик пен айтылады. 1992 йылда, язувшыдынъ тувганлы 100 йыллык мерекесине деп, Басир Абдуллиннинъ тувган Карагали селосынынъ мектебинде мемориал тактасы ашылган. Оны белгили архитектор Абдурахман Махмудов аьзирлеген. Озган йылда Тувган тилдинъ халклар ара куьнинде Астрахань областинде яшайтаган юрт ногайлары Карагали авыл мектебине йыйылып, биринши кере юрт ногайлар диалектинде диктант яздылар. Сол амалламадынъ барысында олар белгили ердеслерин эске алдылар. «Диктант язувга аьзирленетаганда, биз Басир Мажитович Абдуллиннинъ «Байлык эсириклигинде» деген шыгармасыннан уьзикти алмага токтастык, - деп 1934-нши йылда Басир Абдуллиннинъ «Байлык эсириклигинде» деген повести дуныя коьреди. 22 кесектен туьзилген эм автордынъ тувган еринде яшаган аьдемлерге багысланган шыгарма акында белгили аьлим эм ярыкландырувшы Абдул-Хамид Джанибеков булай айтады: «Байлык эсириклигинде» деген повестьтинъ ислери Таьтли-йылга бойында орынласкан уьш ногай авылынынъ бирисинОнынъ колхоз курылысы акында язылган эки пьесасында политикалык янъылыслар йиберилгенлер деп, язувшыды шуьшлейдилер. Басир Мажитович баспа аьрекетиннен кетеди. Ол «Кызыл Байрак» газетасына журналистлик куллыгына кайтады. Ама кене де Абдуллиннинъ артыннан калмай, ога «халктынъ явы» деген ат тагып, 1938-нши йылда атып оьлтиредилер. Отыз йылга ювык заман озганнан сонъ, пен Вагаптан баска аьелде бес кыз бала эм кенжепайлары Латиф болганлар деп хабарлайтаган эди, - дейди Карагали селосынынъ яшавшысы, ис ветераны, 26 йылды Карагали селосынынъ мектебинде орыс тил эм адабият бойынша окытувшы болып ислеген, «Карагали селосы» муниципал туьзилисининъ депутаты болган Нурия Гаряевна Максудова. - Вагап 1923 йылда дуныядан кешкен, онынъ ян досы эртенъликте оны сувга кетдан аьлимлер онынъ яшав эм яратувшылык йоллары акында билдируьвлер этедилер, ногай мектеплеринде онынъ шыгармалары окыладылар. «Белгилисинше, Басир Маджитович оьзи акында аз язган. Онынъ замандаслары яшавдан тайганлар. Онынъ яш ав эм яратувш ы л ы к йолларынынъ коьплеген бетлери сонъына дейим белгили тувыллар. Б.М.Абдуллиннинъ бактысына эм асабалыгына озган 10-15 йылдынъ бойында оьзлерининъ макалаларын академик М.С.Соегов эм профессор Л.Ш.Арсланов, сондай болып, Л.А.Бекизова, А.М.Джазова, С.А-Х.Калмыкова-Джанибекова, Ю.И.Каракаев, С.И. эм И.С.Капаевлер, Р.Х. Керейтов, Ш.А.Курмангулова, А.Х.Курмансеитова, А.И. Сикалиев, А.М.Султанбеков, хабарлады бизге юрт ногайларынынъ белсинли ямагатшылык аьрекетшиси, «Татаробашмаковский сельсовет» муниципал туьзилисининъ басшысы Амир Мусаев. - Сол акцияда тек Карагали авылынынъ яшавшылары тувыл, Яксатово, Татарская Башмаковка, Осыпной Бугор, Три Протоки селоларынынъ яшавшылары да катнастылар». Эне сол баьри затлар ногай адабиятынынъ негизин салувшылардынъ бириси, ярыкландырувш ы Басир Абдуллинди халкы эсинде саклайтаганы акында шаатлайдылар. Онынъ аты быйыл да, Басир Мажитович тувганлы 130 йыл толатаганда, эске алынар деп, сенемиз.