т пнш ж шгм

рихинде ат ы н алт ы н аь р и п пен я зы л ув л ы болып калдырган алал у л л а р ы н ы н ъ б и р и с и - Эркин-Халк авы лыннан (а ь в е л д е Тоьм ен М ансуров авы лы ) М агом ет А б у б е ки р о в и ч С англибаев. Оьз хал - кы ны нъ ийги бакт ы - сы уьш ин каны н-яны н аямаган йигит ердесимиз К ар аш ай -Ш ер кеш автономиялы областин туьзуьвге коьп куьшин салган, авы л ерининъ мектеплеринде билимлендируьвди уйгынлав уьшин каныгыслы аьрекетлеген. Белгили ямагатшылык аьрекетши М.А.Санглибаев 1876 йылдынъ 9 мартында Караш ай-Ш еркеш ерининъ Тоьмен Мансуров авылында тувган. Ол Беломечет станицасынынъ мектебинде окыган, сонъ Екатеринодар(Краснодар) каласынынъ семинариясына окувга туьскен. 1901 йылда сем инарияды етимисли кутылып кайткан сонъ, ол оры с ти л и н н е н эм ад а б и я ттан о кы тувш ы б ол ы п, П саучье-Д ахе авы лы на куллыкка йиберилген. 1904 йылда Магомет Санглибаевти тувган авылынынъ мектебине коьширгенлер. Айтпага тийисли, Тоьмен Мансуров авылында 1877 йылда Карашай-Ш еркеш еринде биринши окув мектеби ашылган эди. Мунда М.Санглибаев окытувшы, сонъ мектептинъ басшысы болып куллык эткен. Билимли окытувшы авылдаслары арасында уьйкен сый ман пайдаланган. «Магомет Абубекирович Санглибаев заманы ман санаспай, мектепте окувга карсылыкларга да карам ай, балаларды нъ коьлемин окувга тартпага шалыскан. Биринши болып ол кыз балалардынъ окувлары акында соравды коьтерген. Сол йылларда ол айлак таьвекелли адым эткен. Коьримди оьзи берген, мектепте оьзининъ кызы Айседи окытып баслаласында белгили аьлим, тарих илмилерининъ докторы Р.Х.Керейтов. 1918 йы лды нъ ф евраль айында М.А.Санглибаев, Караш ай-Ш еркеш ерининъ халклары ны нъ съездининъ белсинли уйгынлавшысы эм элшиси, областьте авыл С оветлерин туьзуьв бойынша белсинли аьрекетликти область боьлигининъ басш ысынынъ орынбасары этип коьширгенлер. Онынъ басшылыгы ман областьте мектеплерди курув эм ремонт этуьв, китапларды, тувган тиллерде окув-методикалык адабиятты баспалав ислери бардырылганлар. 1925 йылда Магомет Абубекирович Санглибат пнш ж шгм г а н . О к у в г а ы м ты лы слы кты М а го м е т А бубекирович оьзи ни нъ уллары Забит-Герейде, Алиде, К р ы м д а эм Асанда кеплеп билген. Яслардынъ баьриси де билим алганлар. М е к т е п т е кул л ы к эткен й ы л л а р ы н д а М .Санглибаев авыл яшавшылары арасында юкпалы маразлар ман куьрес бардырув акында анълатув куллы гы н юргисткен, бал а л а р д ы интернатка орынластырув ман каьрлеген. Сол затлар акында «Кобан область билдируьвлери» газетасы нда баспалавлар болганлар. Магомет Санглибаев куллы к этетаган зам анд а, мектеп авылдынъ билимлендируьв эм маданият отанына айланган: авыл аьдемлери йыйылып, халк йырларын йырлаганлар, бийигенлер, юбанганлар. Маглуматлардынъ шаатлавларына коьре, 1914 йылда М .А.С англибаевтинъ каьрлеви мен уьш йыллык мектеп доьрт йыллыкка айландырылган, эндиден алып мектепте оьзге авыллардынъ балаларынынъ да окымага амаллары болган. Бавырдастынъ баславларын, эткен куллыгын авылдаслары демевлегенлер, авылда онынъ сыйы-абырайы уьйкен болган», - деп язган Магомет Санглибаевтинъ яшав эм аьрекетлик йолы акында оьзининъ макаюргисткен. Гражданлык кавга йылларында Магомет Санглибаев красноармейшилердинъ отрядын басшылаган. Каты согысларда ол йигитлигин коьрсеткен. Ак гвардия аьскерш илерин енъуьви уьшин, М.А.Санглибаев байыр карабин мен савгаланган. К а р а ш а й - Ш е р к е ш ерининъ халклары ны нъ йигит уллары ман бирге М .А.Санглибаев 1922 йылдынъ 12 январинде РСФСР ВЦИК-нинъ декрети аркалы туьзилген Карашай-Шеркеш автономиялы областининъ уйгынланувына коьп куьшин салган. Оны Баталпашинскке область заготконторасы н басшылавга коьширедилер. М.А.Санглибаев сол куллыкты намыслы толтырган. Тез арада йигит бавы рдасы м ы зд ы хал к б и л и м л е н д и р у ь в и н и н ъ евти область судынынъ председателининъ орынбасары этип коьширгенлер. Сол йылларда, явлар ман куьрестинъ боьтен де оьршиккен з а м а н ы н д а , авыр тоьреш ил ик ислерди законга негизленип шешпеге керек эди. Областьтинъ оьзге яваплы куллыкшылары ман бирге Магомет Абубекирович, ногай халкынынъ элшиси кебинде, область, Савлайроссиялык, С а в л а й с о ю з л ы к съездлерде катнаскан. Биринши Савлайсою злы к съездинде Магомет Санглибаев юртымыздынъ ямагатшылык а ь р е к е т ш и л е р и А.А.Селиванов пан, К.А.Курджиев пен, Д.Н.Гутякулов пан, Я.Ф.Балахонов пан бирге Совет Социалистлик Республикаларынынъ Союзын (С С С Р ) туь зуь в уьш ин давысын берген. Р.Х.Керейтовтынъ макаласында билдирилгенинше, уйгынлавш ы болы м лы клары н М агомет С англибаев, боьтен де, тувган авы лы нда коьрсеткен. Съездтен кайткан сонъ, Тоьмен М ансуров авылында комсомол куьбин уйгынлавга ярдам эткен. Онда Амит Бежанов, М .С англ ибаевтинъ улы Забит-Герей, Мусса Зитляужев, Курманали Казов киргенлер. Оькинишке, Совет власти аяк уьстине тебенли минип, юртымыздынъ халклары оьрленуьв йолына туьскен заманда, кыянатшылар, М.Санглибаевтен оьш алув мыратта, оны атып оьлтиргенлер. 1926 йы лды нъ 12 м арты нда халкымыздынъ алал улы яшавдан кешкен. Ол Тоьмен Мансуров авылында коьмилген. Белгили ямагатш ы лы к аьрекетш иди сонъгы йолга озгармага областьтинъ эм Керуьв Кавказ халкларынынъ элшилери йыйылган эдилер. Сонъалыкка кыянатшылар да ысланып, судтынъ алган токтасы бойI нша шуьшлерине еткерилгенлер - атылып оьлтирилгенлер. М агомет С англибаев халкы уьшин янын берген, онынъ куллыгын Азамат Уракчиев, Аджимурат Байбаисов, Иса Санглибаев бардырганлар. А оьзининъ балалары: Забит-Герей, А йсе, Али, Асан, Крым билимли специалистлер болганлар. Забит-Герей Москвада Куьнтувар халкларынынъ университетин кутылып, СССР ЦИК-нинъ агзасы болган, белгисиз себептен оьлген эм 1934 йылда сол калада коьмилген. Кызы Айсе, атасына ызлап, оьзининъ яшавын билим беруьвге багыслаган. М агом ет А б убеки ровичтинъ йиени - Исмаил пед агогикал ы к илм илерининъ докторы , Карашай-Шеркеш оькиметлик уни верситети ни нъ профессоры болган. Магометтинъ оьзге йиенлери де, йиеншерлери де Аталыкка кызмет кылганлар. М.А.Санглибаев кыска, ама яркын яшавды оьткен. Оьз халкынынъ алал улы, билимли окытувшы, ямагатшылык аьрекетши Магомет Санглибаев оьзининъ ислери мен тарихте терен ыз калдырган. Зам анлар озады лар, йыллар бирин бири авыстырадылар, яшав аьллери туьрленедилер. Ама бавырдастынъ аты мутылмайды . О ны нъ сы йы на анасынынъ тувган авылы Канглыда йыр язылган, Эркин-Халк авылынынъ мектебине эм орамларынынъ бирисине аты берилген. Газеталардынъ бетлеринде, китапларда, журналларда Магомет Санглибаевтинъ акында макалалар баспаланадылар. Халкымыздынъ, юртымыздынъ эркин яшавы уьшин янын аямаган ердесимиздинъ аты бир заманда да мутылмаяк. Архив материаллары бойынша баспага аьзирлеген К.НАЙМАНОВА-ДОБАГОВА.