ЯШ АВГА ДЕМЕВ БЕРГЕН ЙЫ РЛАР

Мен сазды уьйтип те аьруьв билмеймен, а йырлавга эм алатта ойнамага сулыбым коьтере де йок. Сазды тынъламага суьйсем де, кайбир йырдынъ, анънынъ ийги якларын соьзлер мен анълатып болмайман. Классикадан бир затларды суьемен, аьр дайым дуныядынъ халкларынынъ йырлары ман кызыксынаман, храмларда (килселерде) йырланатаган шыгармаларды яратаман, мешитлерде азан шакырылганын йогары баалайман. Эм, элбетте, менде халк ногай анъларына айырым карас. Яс заманымда мен ногай эпикалык йырларын тынъламага уьлгиргенмен, сол йырав-картлар дуныядан кешкенлер, ама олардынъ кайтип йырлаганлары эсимде, йырлары соьлеге дейим де юрегимди козгайдылар эм энъ ийги сезимлерди тувдырадылар. Менде Курай Лукманов эм Асият Кумратова йырлаган баьтир йырларынынъ язувлары калганлар, мен оларды йыйы тынълайман. Каирбек Межитовтынъ, Арсланбек Султанбековтынъ, Алибий Романовтынъ домбырада ойнаганларын тынъламага суьемен. Оннан баска ногай кобызшылары Дженетхан Джемакуловадынъ, Муратхан Туркменовадынъ (байынынъ тукымы ман Хапсирокова), Ирина Мустафаевадынъ, Нанык Сикалиевадынъ эм оьзгелердинъ занъыраган кобыз тартувларын суьемен. Эгер халк арасында зегенли йыршылар шыксалар, мен ишимнен бу йыршыдан пайда болаяк, деп ойласам, мени сезимим алдамаган - шалт арада олар белгили артистлер болганлар. Мен биринши кере Алибий Романовты эм Арсланбек Султанбековты эситкенде, суьйтип те буйырды, олар баьрисининъ суьйикли йыршылары болдылар. Эсимде, Алибий Романовтынъ биринши концертинде биз залда меним досым шайир Юсуф Созаруков пан олтыры эдик. Алибийдинъ йырлаганыннан сезимлери толкынласкан, мактавларын сийрек билдиретаган Юсуф, булай деди: «Не аьлеметти! Ол кайдан шыккан? Оны ким уьйреткен? Бу халк бир заманда да оьлмеек!» Онынъ белги беруьви меним сезимлерим мен бир эдилер. Сол заманда ногайлар туьрли регионларга шашыраганлары эм бирлик маданият орталыгынынъ йоклыгыннан себеп, маданият осал оьрленетаганы уьшин тынышсызланатаган эдик. Эм бирден биз сосындай табиат берген зегеннинъ тувганына шаат болдык! ... Сосындай ойга келиспеген зат меним уьйдеги ювыкларым арасында да болды. Савлай яшавым бойында мен Лиза Кукоевадынъ йырларын йыйы эситип турганман. Онынъ йырлаганын суьйгенмен, ама ол сахнага шыгар деп, бир де ойламаганман... Лизады (паспорты бойынша - Муратхан) мен балалык шагымнан алып билемен. Ол - меним боьлем Пашагирей Абишевтинъ кызы. Пашагирей меним атам ман бир яслы карардан эди, соннан себеп мен ога агай, а Пашагирейдинъ анасы Ажитотайга абай, дейтаган эдим, ол атамнынъ тувган аьптеси эди. Ажитотай бизим савлай тукым-кардашты бир аьелге биргелестиретаган эди. Ол Лизадынъ шынты аьеси эди. Соннан себеп Лиза эм онынъ аьптеси Мекке мага, Ажитотайды оьзимнинъ аьем деп санаганга, карындаслар эдилер, оьзимде уьш карындасым болса да. Сол заманларда, эртедеги авыл балалыкта, биз бир ерде орынласкан уьш уьйде яшаганмыз, ама, абайымыз аркалы, биз оьзимизди бир уьйде яшайтагандай коьретаган эдик. Оьзимнинъ балалыгым акында мен «Куржын» деген повестьти язганман. Повестьте, яшавдагындай болып, бас героиня абай эди. Меним атам тувганда, ол 24 ясында эди, атамды да, сонъ мени де тербиялаган. Абай оьзининъ суьюви мен эм меним бас коршалавшым болганы ман эсимде калган. Пашагирейдинъ уьйи акында мен билетаган эдим, ама онда сийрек барганман. Мени мен Лизадынъ уьйкен аьптеси Мекке ойнаган, а Лиза кишкей эди. Бир кере, абайдынъ каралдысында ойнай турып, биз кобыздынъ сеслерин эситтик. Сол заманларда биз аьле радиоды да тынъламайтаган эдик, саз бизге айлак сийрек зат эди. Эм биз кобыздынъ сесине бардык. Каралдылар арасында коралар болмаганлар, биз ералмадынъ сыдыраларынынъ араларыннан оздык, мажалав уьшин казылган шонъкыр йырыгына туьсип, сонъ коьтерилдик эм Пашагирейдинъ каралдысында болдык. Уьйдинъ алдында уьйкен тапталган эм сыпырылган майдан бар эди. Уьйдинъ басамакларында Маржан колына кобызды алып, басын алатка салып, анъды келистирип олтыры. Касында анасынынъ тизлерин кушаклап, кишкей Лиза туры. Сол заманда ол экиуьш ясында эди. Маржан бизди коьрип, коьнъилленди, сынын оьктемли туьзетти эм биюв анъын тартып баслады. Мекке мен биз эм абайымыздынъ кишкей кызы Медине, кадалгандай болып токталдык. Саргылт шашлы Лиза, бизди коьрип, сол саьат анасынынъ тизлериннен турды, колларын йогарга коьтерип, тап бизди козыйтагандай болып, анасынынъ алдында бийип баслады... Бу вакыт савлай яшав бойы эсимде калды. Лиза биринши кере драма театрынынъ сахнасына шыкканда, тап сол вакыт эсиме туьсти. Сол кешликте ол туьрли йырларды йырлады. Олар баьриси де мага таныс эдилер. Мен оларды радиодан эм телевидениеден баскалардан, эм, элбетте, онынъ йырлаганы н эситетаган э д и м . Бизим ортак балалыгымыз биз калага коьшкенде уьзилди. Пашагирей Черкессктинъ бир ягында, а биз баска ягында яшайтаган эдик. Ама аьр яз сайын биз яне авылда, абайдынъ уьйинде расатаган эдик. Меним оьзим уьшин абай карасым ман да, яным ман да тар - тылатаган каядай эди. Мен оны коьреек уьшин язды сагынышлы саклайтаган эдим, а онда, авылда, Пашагирейдинъ кызлары болатаган эдилер. Мен бираз уьйкен болганда, оларды калада да коьнъиллик пен йоклайтаган эдим. Ама Лизадынъ йырларын мен уьйкен шагымда, аьелли болган заманда, тынълап басладым. Ийгиликлерде, кайбир компанияларда йыйы расканмыз. Лиза байы Асан ман конакларды суьетаган, берекетли аьел эдилер. А сол ийгиликлерди Лиза кобыз тартувлары ман эм оьз аккомпанементинде йырлаганы ман ярасыклайтаган эди. Онынъ репертуарынынъ коьбиси кыз йырларыннан туьзилген. Ол оларды оьзинше, аьлемет занъыравлы этип, тап яны ман йырлайтаганы сезилетаган эди. Суьйтип те, тап эскеретагандай болып, йырлайтаган эди. Аьлемет заманлар акында термилуьв бизге де, тынълавшыларга, коы етаган эди. Мага бу йырлар балалык, яслык шакларымды эске туьсирдилер. Бу йырлардынъ анълары ман коьз алдыма байрамлар,тувган куьнлер, тойлар келдилер, куванышлы да, кайгылы да шаклар эсимге туьстилер. Онынъ тек йырларын тынълаган заманда тувыл, аьле Лизады оьзин коьрсем, мен аьр дайым яшавдан эрте кешкен атасын эскеретаган эдим. Лиза атасына сыпаты ман бек усаган. Пашагирей айлак кувнаклы аьдем болган. Ол меним эсимде аьр дайым тоьгерегинде: дослары, кардашлары, авылдаслары болып калган. Эсимде, мен Дондагы Ростов курылыс институтында окыган заманда, мени бир кере деканатка шакырдылар. Мен сол заманда экинши курстынъ студенти эдим. Окув ислери бойынша шакыратаган боларлар, деп ойлай берип, мен оьзимнинъ «кишкей куьналарымды», окувда етиспевликлеримди эсимге туьсирмеге шалысып, акырын деканаттынъ приемныйына кирдим. Эм боьлмединъ ишинде мен бойлы, шарклы, узын тон кийген, тоьгерегинде институттынъ кыскаяклылары турган кисиди коьргенде, кайдай сейирге калдым! Уьсти-баслары аьруьв, ягынган кыскаяклылар онынъ то ьгереги нд е айланы п, онынъ тонын сыйпайтаган, туьймелерине тиетаган эдилер, олар аьле кала уьшин аьдетте болмаган сосындай тонды кийген аьдемди де сыйпамага уьмитлери бардай коьринди. Мен ювыклаганда, эр киси бурылды, эм мен сол ерде катып калдым. Ол бизим Пашагирей эди. Онынъ коьк коьзлеринде куваныш саьвлелери яркырайтаган, алтын тислери йылтырайтаган эдилер. Институттынъ кыскаяклылары тоьгерегинде айланувларын бардырдылар. Ол сондай да суьйдимлиги мен оьзине тартатаган эди. Пашагирей кыскаяклылар айлак суьетаган эрлер «кабатыннан» эди. Боьлем, сосы болатаган ислерге орав этпей тур дегендей болып, акырын мага коьз кысты. Кыскаяклылар кол сога берип, оькинишлик пен шетке тайдылар, ама йоклавшыга сукланувлы караганларын коймадылар. Пашагирей мен бетке карап: «А мине меним бебем де!» деди. Мен касына барып, кушакластык. Кыскаяклылар оьзлерининъ ис орынларына шашылдылар. Пашагирей сол заманда юк коьшируьвши таксиде айдавшы болып куллык эткен. Сол заманларга коьре, куллыгы акшалы эди. Ол бир ерде товарды сатып алган, сонъ сол товар сорав ман пайдаланган ерге аькетип саткан. Сол кере ол Ростовка ералма алып барган. Онынъ ис досы рынокта сатув ман каьрлеген шакта, ол институтты излеп тапкан, деканатка барган эм кыскаяклыларга мени шакыртпага тилеген. Сав куьн биз бирге болдык. Кеште юк коьшируьвши таксидинъ кабинасында бирге ас иштик. Куьннинъ бойында ералма сатылган, эм экинши куьн мен кардашымды уьйге озгардым. Мен Лизадынъ анасы Маржанды да эскердим. Биз ога атын бир де айтпаганмыз, туьзилген аьдет пен келисте Кеншек деп айтканмыз. Суьйтип ога абай айткан, оннан сонъ баьриси де, биз де, балалар, айтканмыз. Ол да айлак ярасык кыскаяклы эди. Коьк коьзли, ак юзли, сынлы, коьп соьйлемеге суьймеген. Анъ болымлыгын, миллет кобызында ойнап билуьвлигин Лиза анасыннан алган. Анасы ягыннан баьриси де сазшылар эдилер. Лизадынъ тетейлери, анасынынъ аьптелери-синълилери йырламага суьйгенлер, ийги де бийигенлер. Бир кере, кешликлердинъ бирисинде, мен Тамарадынъ, Лизадынъ тетейининъ, белгили «Катюшады» ногай тилинде йырлаганын эситтим. Мен сейирсиндим. Сол заманда бизим тилимизге бу йырды Эркин-Юрт шайири Салехжан Заляндин коьширгенин айттылар... Суьйтип, драма театрында Лизадынъ концертинде «Катюша» занъырады. Зал сейирге калды. Соьле биз бу йырды орысша да сийрек эситемиз, а мунда - ногайша! Лиза бизге совет кыралынынъ коьплеген аркаларынынъ суьйикли йырын эске туьсирди. Анъга ятлав шувмакларын келистирмеге кыйын болганы уьшин, бизим тувган тилимизге сийрек йырларды коьширип болады.