Н О ГА Й ДЫ Н Ъ А СЫ Л Е Р Л Е Р И Н И Н Ъ ТО П О Н И М И К А СЫ

Сосы м акалада авт орлар т ергевш илер тийисли эс этпеген соравды коьтередилер - Аштархан регионынынъ ногай т о п о ни м и касы акында соьз бардырадылар. Оьз куллыкларында олар М.А.Булгаровадынъ, В.М.Викториннинъ, Э.Ш.Идрисовтынъ баспалавларына эм монографияларына таянадылар. Авт орларды нъ белгилевлеринше, Аштархан областининъ ногай топонимикасын тергев савлай регионнынъ топонимикасы калай кепленгенин тувра анълап алувга себеп этеек. Эдил сувынынъ тоьмен ягы ногай халкы уьшин айырым бир ер, Ата юрты болады. Сол зат акында тек энъгимелерде эм эпосларда тувыл, архив маглуматларында да айтылады. Белгилисинше, ногай халкынынъ онынъ соьлеги аты ман кепленуьвининъ биринши кезуьви Алтын ордадынъ ишинде оьткен. Бир кесек аьлиги замангы тергевшилер, олардынъ арасында А.А.Порсинди белгилеп озгымыз келеди, Ногайдынъ Яйыктагы ерлери акында айтып озады (мунда соьз Эдил мен Яйык сувлары арасындагы ер акында баратаган болар). «Тохта эм Ногай арасында, онынъ аты ман энди бу юрт аталады. Тохтадынъ аьскершилери мен согысканлар Эдил эм Яйык парольлерин кулланганлар». Тамамында Ногай ордасы Эдил сувынынъ сол ягасын бийлеп алган, онъ ягасында Уьйкен орда (онынъ оьз Мангыт юрты болган), эм ол бузылганнан сонъ - Аштархан ханлыгы орынласкан, онда «Аштарханда яшайтаган ногайлар» болганлар. Ногай халкы ман байланыслы топонимлерди сосындай белгилер бойынша бир неше куьпке боьлмеге болады: 1. Оьзлик атлар бойынша кепленгенлер: Хаджи-Тархан, Кызан, Джигит хаджи, Яксатово эм сондай баскалар. 2. Ырув атлары бойынша кепленгенлер: Килинчи, Карагаш, Тулугановка-Кундрау. 3. Баска бир ерден коьширилгенлер. 4. Орынласкан ерлерининъ баскалыгы бойынша аталганлар: Малый Арал, Ясын-Сокан. 5. Тарихлик атлар: Давлет-хан, Мошаик. Новоусовка эм Староусовка - оьз ерлери болган эм Бузан сувында балык ыслаган ногай мырзалар Урусовлардынъ аты ман аталганлар. Аьлиги замангы Растопуловка авылы ногай мырзалар Тинбаевлердинъ ерлеринде орынласкан. Мырзалар Тинбаевлердинъ улусынынъ Тулугановкадынъ ногайлар-кундровшылары ман тарихлик байланыслары болган. Баспаланган тарихлик актларда белгиленгенинше: «Абла Тинбаевке, етисан мырзасына (ногай мырзасына), 1635-нши йылда Деревяницкий эм Гнилушинский сувлары, сондай болып, Ахтуба сув тамагы савгаланганлар, онда ога ясаксыз балык ысламага ызын берилген; оьз ерлерин коршалап, ол оьзининъ аьскерши аьдемлерин Аштарханнынъ туьбине калмыкларга карсы йиберген, коьплеген туьгисуьвлерден сонъ, оларды йогалтпага етискен, шынтылай ярлылыкка еткерген эм тонаган». Айырым белгилеп озгымыз келеди, карагаш ногайларынынъ кепленуьвинде тек Кишкей Ногайдынъ - Кобан ордасынынъ ногайлары тувыл, Уьйкен Ногайдынъ да ногай ырувлары катнасканлар. Сол зат акында карагаш ногайларында Уьйкен Ногайдынъ ырув-тукым атларынынъ бар болувы шаатлайды. Сол затларды Абдурахман Умеров, Абдул-Хамид Джанибеков эм Тахир Акманбетов белгилегенлер. Энди биз Аштарханнынъ эм Прикубаньединъ топонимикаларында болган байланысларда айырым токталгымыз келеди. Ак-мешит, Карт Кешуьв, Карагаш орманлары эм тав аркасы, Йилиншик акында энъгимелер тек кобан ногайларында тувыл, соьле Аштархан еринде яшайтаган, онда 1740-ншы йылларда (Турция ман, Крым ман эм олардынъ ягы болган Кобан Ногай ордасы ман аьскершилик туьгисуьвлер заманында орыс эм калмык савытынынъ куьши мен) зор ман коьширилген карагаш ногайларында да бар. Суьйтип, П.И.Небольсин XIX оьмирдинъ ортасында (1852 йыл) шыккан оьзининъ «Очерки волжского низовья» деген китабында булай язады: «Кундров татарлары (карагаш ногайлары - авт.) оьзлери оьзлерине карагашлар деп айтадылар. Сол затты олар булай анълатадылар: ногайлардынъ эки етекшиси, Касай мырзалары, киев эм кайыната арасында туьрли анълавсызлыклар болганлар, эм яс Касай оьзининъ ырувлары ман Кобан сувыннан эм Биш-тау (Пятигорье) ерлериннен Россияга конъысы орманларга, белгили кара-агач (кара агаш) тереклери коьп оьскен ерлерге коьшкен, сол атты олар мунда коьп калганлары уьшин алганлар. Эне сондай боьлинуьвдинъ болмага болаягын Биш-таудынъ туьбинде, ондагы Беймурзин ногайларында соьле де кундровшыларга ювык еткен аьеллердинъ бар болувы беркитпеге болаяк». «Карагашлардынъ оьзлерининъ «кундров татары» деген атты анълатувларынша, оны туьрлендирип, бизим аьлиги анъламларга келистирип кулланаяк болсак, биз баска бир, ога тенъ анъламды - «ногаец-припущенник» дегенди коьрмеге боламыз» (П.И.Небольсин. нан», «Кобаннан» келгенлер деп айтадылар. Раиль Кузеев олар XIII оьмирдинъ сонъында - XIV оьмирдинъ басында коьшкенлер деп белгилейди. 11 ырув-тукым куьплери: буркыт, канглы, кыпшак - баьриси де ногайларда бар (Р.Г. Кузеев. «Происхождение башкирского народа» 60, 358-359 бетлер). Суьйтип, ногай халкынынъ тарихининъ эрте шакларында Тоьмен Поволжье эм Кобан бир-бири мен тар байланыслы болганлары шекти тувдырмайды. Кыпшаклардынъ асабалары Кобаннан коьшип, Ногай ордасын туьзгенлери сейирге калдырмайды. Кобанда Казый ордасын туьзген Гази бин Урак Аштархан ханлыгынынъ ногайларыннан шыгып, яна Кобанга, ата-бабаларынынъ ерине коьшкени де соравларды тувдырмайды (В.В.Трепавлов, Н О ГА Й ДЫ Н Ъ А СЫ Л Е Р Л Е Р И Н И Н Ъ ТО П О Н И М И К А СЫ реди Огуз-хан кыпшакларды. Мине не затлар айтылады Абуль Гази Бахадур ханнынъ «тюрклардынъ шежересинде»: «Аьлиги заманда кувыслы терекке чыпчак дейдилер. Кара халк, тилининъ тувра болмаганы уьшин, «каф»-ка «чим» деп айтады; суьйтип, «кыпчак» дегенге «чыпчак» дейдилер. Хан сол балады оьз колларында оьстирген. Ол йигит болганнан сонъ, Уруслар, Олаклар, Маджарлар эм Башкуртлар ашувланганлар (Огуз-ханга карсы). Кыпчакка коьп или эм ноьгерлер берип, (хан) йибереди (оны) сол ерлерге, Тиннинъ (Дон) эм Итилдинъ (Эдил) ягаларына. Уьш юз йыл Кы пчак сол ерлерде иелик суьреди. Баьри де кыпшаклар - онынъ асабалары. Огуз-ханнынъ заманларыннан алып, Чингиз-ханнынъ заманларына дейим Тинде (Дон), Итилде (Эдил) эм Яйыкта (Урал), сол уьш сувдынъ ягаларында, кыпшактан баска илилер болмаганлар. Олар сол ерлерде доьрт мынъ йылдынъ бойында яшаганлар. Сонынъ уьшин де сол ерлерге олар Деште-Кыпшак - Кыпшак шоьли дейдилер (29)». Суьйтип, Эдил, Тен эм Яйык сувлары арасында болганды кыпшаклар оьзлерининъ тамырлы юртлары деп билгенлер. «Очерки волжского низовья». 86 бет). «Кундров татарлары оьзлери соьле бийлеген ерлер мен байланыслы болган коьп энъгимелерин сакламаганлар. Сеитовкадынъ йогарында, он шакырымда, уьш тоьбешиги болган табиат мажасы бар. Ога Ак-Месджид - Ак мешит дейдилер. Халктынъ айтувынша, мунда агартылган тас мешит турган, онда баьри де белгили енъуьвшилер - Чингис, Джанибек, Мамай дува эткенлер». Соны ман байланыста сейирди тувдыратаган зат бар, Ак-Месджид крым татарларында эм ногайларда Симферопольдинъ асыл аты болады. «Сеитовка эм Ак мешит арасында Ахтубада кешуьв бар, ога Хан Кешуьви (Хан-Кешуьв, Карт-Кешуьв - авт.) дейдилер: мунда, татарлардынъ (ногайлар-карагашлардынъ - ред.) соьзине коьре, сол енъуьвшилердинъ аьскерлери йылгады оьткенлер. Сол ер соьле де бир ягадан баска бир ягага малды оьткеруьв уьшин энъ онъайлы кешуьв деп саналады (П.И.Небольсин. 1852 йыл. «Очерки волжского низовья». 70-100 бет). Эм соны ман келисип келген затлардынъ саны таьвесилмейди: ногайлар-карагашлар сол ерлерден 250 йыл артта коьшип кеткен болсалар да (оьз ырклары ман тувыл), олар акында эстеликти саклаганлар. Аштарханнан ногай аьлим-тарихши Э.Ш.Идрисовтынъ белгилевинше, XlX оьмирдинъ сонъында эм XX оьмирдинъ басында Аштархан еринде Азав (Азов) эм Керменчик (ногайлар эм А.В. Суворов етекшилеген аьскер ара согыс болган ер) деген карагашногай авыллары болганлар, сондай болып, Ланчуг деген карагашногай авылы (коьширилген Йилинчук (Зеленчук) эм соьле де оьзлерининъ Карт Кешуьви, Ак мешит (Ак-М есджид) акында энъгимелер бар. Тергевши уьшин айлак кызыклы эм онынъ аваскер акылына тыныш лык бермейтаган тагы да бир затка эс эттиргимиз келеди - Крымнынъ шоьллик ерлеринде крым ногайлары яшаган Сеитлер, Джанай, Ток эм сондай баска авыллар орынласканлар, олардынъ атлары Аштархан областиндеги карагашногай авылларынынъ атлары ман келисип келедилер. Тарих эм этнография илмисинде сондай коьринис йыйы рас болады: янъы ерге коьшип кеткен халк аьвелги ердеги сувлардынъ, объект- лердинъ эм ерлердинъ атларын да коьширеди. Суьйтип, XV оьмирде ногайлардынъ Крымнан Эдил-Яйык ерлерине, Татарстаннынъ Азнакаев районына коьшип келуьвлеринде (яде оннан да эрте кыпшак-ногай куьплерининъ коьшуьвлеринде болмага болаяк), мунда Чатыр-тау (Шатыр-тав) эм Аютау (Аю-тав) деген шынты крым топонимлери тувганлар. Крымнынъ Чатырдаг эм Аюдаг деген тавларынынъ атлары да сондай. Тагы да бир сондай топоним - Кубан атлы авыл (Уллы Березе) Татарстанда бар, онынъ янында Нугай тавы (Ногай тавы) ерлеседи, эм онда мырзалардынъ шежереси эм ногайлар ман байланыслы энъгимелер сакланганлар. Онынъ акында Казан уездининъ Язув китабында (XVI) да айтылады. «Башкирияда ногайлар» деген очеркинде В.В.Трепавловтынъ белгилевинше, бир заманларда Башкирияда властьте беркиген, баскаша айтканда, башкирлер мен этникалык эм тарихлик байланыслары болган ногайлар (сол зат башкир шежересинде орын тапкан), оьзлерининъ ата юртлары деп Крымды, Кобанды эм Прикубаньеди белгилегенлер Э1 сонъалыкка сонда ок кайтканлар: «Казаннынъ енъилуьвиннен сонъ, олардынъ (ногайлардынъ) кубылага кетуьвлери акында шаатлайтаган баьри де шежерелер мырзалар оьз халкын Кобанга, бурынгыда коьшип-конып юрген асыл ногай ерлерине аькеткенлерин бир тилден беркитедилер. Сосы зат ногайлар оьзлерининъ Яйыктагы Мангыт юртларына кайсы регионнан келгенлери акында соравды шешуьвде маьнели негиз болмага болады» (В.В. Трепавлов. «Ногаи в Башкирии XXV-XVII». «Тюркские народы современной Евразии» йыйынтык. Казан. 2011 йыл. 107 бет). Кызыклы билдируьвлерди биз йылан (йылан-кыпшак), буркыт эм канлы, сондай болып, куьнбатар баш кирлердинъ юрматы (олардынъ ата-абабалары Ногай ордасына киргенлер) ырувларынынъ шежересиннен алмага боламыз. Олар баьриси де ата-бабалары «Кара денъизден», «КрымИ.С.Капаев). Сондай болып, биз де, карагаш ногайлары да, мунда артка, ашыклап айтканда, бизим ата-бабаларымыз коьшип-конып юрген ерге кайтканымыз да сейирсинуьвди тувдырмайды. Тоьмен Поволжьединъ регионы, ногайлардынъ поэтикалык аьдети мен келисте Ана Эдил савлай ногайлар уьшин маьнели орынды туткан. Бу ерлерди (Тоьмен Поволжьеди), тетесинше, бизим ата-бабаларымыз - скиф лер, сарм атлар (аслар), гуннлар, хазарлар, половшылар-кыпшаклар, тюрк-монголлар эм олардынъ баьрисининъ асабалары - ногайлар бийлеп алганлар. Суьйтип, Эдил сувынынъ атын этимология ягыннан Атилла ман байланыстырадылар. Мунда, бу ерди бийлеп яшамага йибеТюрк-монголлар келгеннен сонъ, кыпшаклар оннан алдын печенеглерден эм хазарлардан калганларды, оннан сонъ монголларды да оьз туьзилислерине алганлар. Мунда, Эдилде Алтын Ордадынъ орталыгы тувган, мунда Сарай-Бату турган (баска бир билдируьвлерге коьре, Сарай-Берке), мунда ваькиллер кабыл этилип алынганлар. Бу ер Эдигединъ карт атайы - Туькли Баба яшаган ер болады. Ол, «Чингиз-Намэге» коьре, Оьзбек-ханды исламга шакырган. Бу ерге Эдигеден сонъ онынъ тувдыклары оьзлерининъ асыл ерлери деп айтаяклар: «Предки наши, праотец Идигии князь у Тохтамыша князя (хана) взял войною, и с тех мест по ся места о Волге меж нас война, а Идигия князя, потом и мы, и по ся места милостию Божией и великих государей московских помочью, мы мурзы и улусные наши люди, Волги некоторым недругам своим не дали» [30]. Эдил баьри де сувлардынъ ишинде сынъар болып баьри де ногайлардан «ана» деген атка тийисли этилген, 1636 йылда Джан-Мухаммед мырзадынъ аталыгы орыс ваькилине булай деген: «А как де у Волги у матки своей, и нам было бы покоинее» [31]. Шоьл бойынша узак сеперликте болып, кумлыкларды коьргеннен сонъ, балыкка бай, ерлерин ясыллык эм орманлар бийлеген Эдил бизим ата-бабаларымызга тап оазис болып коьринген. Сонынъ уьшин де онынъ анадай якын болган кадирли келбети туьзилген... Эдилден узак болмай, Сарайдан баска Ногай Ордасынынъ бас каласы - Сарайджук (Сарайшык) орынласкан. Ногайлардынъ ойында Эдил юрты ата юртына тенъ болган. Ога коьплеген йырлар багысланганлар. Мысал уьшин, мине 17-нши оьмирдинъ белгили ногай йыравы Казы-Тувганнынъ толгавы: - Эдилди алса - Кобан бар, Кобанды алса - Тувган бар, Кобанда айры куйрык сабан бар! Бар табылар, йок етер, Эстен колга мал битер. Картлар, яйди билмейсиз, Юрегим оттай кайнайды, Бу табанда биз турсак, Азгырмай калмык коймайды. Ашувы келип батырдынъ Аьдирнеди курайды, Коркканыннан хайран халк Бирин бири йыйнайды. Ярлылыктынъ онъган ери йок - Он карашуьй йоклайды, Барыннан алып коьликти Косшы-кулан юмсайды. Тоьгилип калмык еткен сонъ, Абдырап батыр айтады; Коьше алмаган ногайды «Юртовский» атайды. Айып этпе, агалар, Лугат этип йырлайды; Асылган ярак эр йигит Еткизип Кобан таслайды. Кобаннынъ ийги-яхшысы Кенъеске халкты алмайды; Тынысып кара агашлыкка, Бир йыл сонда кыслайды; Бу себептен бизлерди Карагаш деп атайды. (А.-Х.Джанибеков, «Соьз казнасы», «Казы-Тувган» йырынынъ экинши варианты).