ОРАК ЮРТЫННАН ЭДИ

ьмир-оьмирден Карамурза авылында атлары айтылып келген тукым болган. Сол тукымнынъ тувдыгы Акий Джанджигитов эм онынъ ян досы Асай абай (уьшин аты Аскерхан) халктынъ авызында калгандай эки ул оьстиргенлер. Эште, «эртен аспандагы лашын ман оьктемсигендей, буьгуьн шымшыкты уясында тербияла» деп, Акий атай ман Асай абайдайларга айтылган болар. Джанджигитовлар, балалары аьле кишкей болып, Карамурзадан эки шакырым ердеги Орак хуторына коьшкенлер. Кобаннынъ онъ ягасындагы орыс хуторы бурынгы ногай мырзалары Ораковлардынъ ерлери болган деп, кишкейиннен эситкеним бар. Кобаннынъ бийик ярында орынласкан хутордынъ яшавшылары сынъар орта орамнынъ эки ягасында яшайтаган болганлар. Джанджигитовлар болсалар, орамнынъ ягасында тувыл, хутордан шет кагылып, бираз янтыкта, оьз алдыларына турганлар. Кишкей болып эсимде, Карам урза авы лы ны нъ аьдемлериннен Джанджигитовлардынъ ашав-яшавлары коьпке ийиги эди. Олардынъ емислери ийилип сынган уьйкен бавлары, авла-авла маллары, увак януварлары бар эди. Уллары Магомет пен Кадырдынъ мектепке бараяк шаклары еткенде, Акий атай олардынъ Балахоново селосынынъ он йыллык орта мектебинде окыганларын суьйди. Аьвлетлери, ясы уьйкенлерининъ айтканларын этип, хутордан ети шакырым ердеги яшарлык юрттынъ окув отанында окыдылар. Орак хуторынынъ оьзге яшавшыларынынъ балалары Карамурзадынъ ети йыллык мектебине барып-келип окыйтаган эдилер. Хуторда кавга йылларында Белорусия ерлериннен фашистлерден кашып келген аьдемлер яшайтаган эдилер. Хутордынъ аьдемлери де, карамурзайшылар да, канъкып келгенлер деп, бир заманда да алыс яклардан келген белорусларды ят коьрмедилер, шет какпадылар. Керисине, уьредей яланъаш балаларга кийимлер де, азык-туьлик те бермеге кызганмадылар. Уллы Аталык кавгасы басланганда, бириншилердинъ санында шакыртув кагыты Джанджигитовлардынъ Магометлерине келди. Кавга йолларында юрип, яс аьдемнинъ коьрмегени калмады. Сонъалыкка, авыр яралы болып, Магомет уьйине кайтты. Сакатлык куьбинде болса да, Ставропольдинъ авыл хозяйство ман байланыслы окув отанында окыды. Ама кавгада алган яралары оны анав дуныяга аькетпесе болмадылар. Джанджигитовлардынъ кенжепайлары Кадырдынъ йыллары етпеген себепли, оны кавгага алмадылар. Агасына ызлап, Кадыр да авыл ери мен байланыслы болган окув отанларында окыды. Ят ерде оьсселер де, Джанджигитовтынъ яслары авыл ман айкасувлы болдылар. Эсейген сайын, Асай абай авылга термилип баслады. Куьнде де Карамурзадагы тувганларын йокламага суьетаган эди. Энъ де аьлемети, Асай абайдынъ кенжепайы Кадыр, анасынынъ айтканын ерге туьсирмей, коьнъилине етпеге шалысатаганын коьретаган эдик. Яс аьдем уьйине машини мен янасса, Асай абай сол саьатлей кийимин авыстырып: - Кадыр-ав, мени авылга еткерерсинъ, дия? - дер эди. - Айхай да, еткерермен, Асай-ав, - деп яс аьдем анасынынъ айтканын этер эди. Озган оьмирдинъ етписинши йыллары эдилер. Кадыр Джанджигитов келгенше, колхоз басшылары авылга тийисли эс бермей, мисетсинмей, ога «сокыр шек» дейтаган эдилер. Балахонов атлы колхозга председатель болып талаплы, каты коммунистлик йорыгында кепленген, бай басшылавшы сулыбы болган Василий Сергеев келгенде, Карамурза авылындагы производстволык участок колхозды арбатын да оьрлендируьвдинъ акыйкатлы мырсатларынынъ бириси экенин анълады. Участокты аяк уьстине салар уьшин, авыл уьшин шынтысы ман яны авырган аьдемди председатель коьп излестирмеди. Ол эллинши йылларда аьскерден кайткан, Балахонов атлы колхозынынъ гаражында механик, Кочубей АТП-да гараждынъ басшысы, Барсуков совхозында гараждынъ уьйкени болып куллык этетаганында исине талаплы, тапшырылганга яваплы, берген соьзининъ иеси болып билген Кадыр Джанджигитовты коьптен таныйтаган эди. Коьп ойланып турмай, Сергеев Кадыр ман соьйлести. - Николай Акимович (ога суьйтип орысшалатып айтатаган эдилер орыс миллетли таныслары), эртеннен ок колхоздынъ уьшинши (Карамурза) участогын колынъа ал, - деди Сергеев сайлавында янъылыспайтаганына ынанып. - Авыр болаяк, анълайман, йигит яссынъды да! Кадыр Карамурзада куллык этеегине атасы да, анасы да, кавгада савлыгын йойып кайткан агасы Магомет те суьйиндилер. Барсуков станицасында куллык этетаган йылларда Кадыр бек ийги, танъ, эрининъ кардаш-кавымына элимли болган ярасыклы, караборан орыс кыскаяклысы Клавады уьйине алып келди. Асай абай, орыс кыскаяклыды уьйиме не уьшин аькелдинъ деп, кайгадер дувласа да, улына юрегиндегин айтпаса, тынышлык таппады. - Кадыр-ав, сен айткан да болсын, тек косагынъ мусылман динин алсын! - деди Асай абай. Анасынынъ айтканын этип, Кадыр, Карамурзага барып, аьпендиди алып келди. Келинге Крымхан деген ат пан азан шакыртылды. Сол куьн ок яс аьдемлерге неке кыйылды. Клава байынынъ алал ян косагы, уьйликли, сабыр, шыдамлы, конаксуьер келин болып билди. Оьзине сенилген куллыктынъ яваплыгын анълап, Акийдинъ улы Кадыр Джанджигитов бас дегенде тоьгерегине авыл уьшин янлары авырган авылдасларын йыйды. Авылдаслар кеш сайын йыйылысып, эртенгиси куьн бажарылаяк куллыклар акында унафа эттилер. Участоктынъ басшысы куллык этетаган аьдемлерге тийисли ис аьллерин туьзбеге керегин анълайтаган эди. Йыйылыслардынъ бирисинде Кадыр ойдасларына, авылдагы участокты аяк уьстине салар уьшин, авылда мал комплексин курмага, авыл хозяйство техникасын янъыртпага кереги акында ойын айтты. - Бек дурыс айтасынъ, Кадыр, авыл аьдемлери уьшин биринши диретте амам, яс кыскаяклылардынъ колларын сувытар уьшин, балалар бавы керек, - деди йыйылганлардынъ бириси. Табиаты бойынша ойшылы, басшылавшы сулыбы болган эр киси колхоздынъ правлениесинде, бас дегенде, авылдагы участогы уьшин кайдай соравларды коьтермеге кереги акында ойланды. Айтылган затлар айтылган ерде калмадылар. Авыл аьдемлерининъ бу- йымлары ызлыызыннан толтырылып бардылар: авылда амам да, балалар бавы да ашылдылар. Яс специалистлер уьшин, кызыл кербиштен баьленше турак уьй, конторадынъ меканы салындылар. Артынсыра аьдемлерди куллык пан аьжетсизлев маьселеси коьтерилди, авыл еринде суьт фермады курув сол соравды шешуьвдинъ мырсаты экенин участоктынъ басшысы аьруьв анълайтаган эди. Коьп йыллардынъ узагында сыйыр савувшылар, танъ атпай турып, авылдан Оракхуторындагы эски, атам карагайда салынган ырык-йырык фермага баратаган эдилер. Колхоздынъ правлениесининъ кезуьвли йыйылысынынъ бирисинде Кадыр фермадынъ меканлары эскиргенлери, опырамага еткенлери, сыйыр савувшыларга тийисли ис аьллери туьзилмегени, куьнине уьш мезгил сыйыр савмага кыскаяклылар авылдан хуторга арбаларга олтырып бармага амалсыз болатаганлары акында олтырганларга айтты. Карамурза авылынынъ еринде суьт комплексин курув соравы колхоздынъ ювыктагы планына киргистилди. Арасы кайгадер заман озганын билмеймен, Карамурзадынъ алды бетиндеги кыр шетинде кызыл кербиштен баьленше юз сыйырга ферма, оьз алдыларына бузавларга, баьри онъайлыклары болган ем уьлестируьв, сувгарув, сыйырлардынъ астыларын тазалав механизациялав йосыгы ман озгарылатаган меканлар салындылар. Сыйыр савувшыларга ас ишетаган, сувга туьсетаган, туваршыларга куьзет шыгатаган боьлмелер ярастырылдылар. Экидинъ биринде авыл аьдемлери: - Савболсын Акимович (Кадырга коьтереси де, уьйкени де, кишкейи де суьйтип айтатаган эдилер), оьмири узак болсын, куллык этетаган аьдемнинъ кадирин анълайтаган басшы, - дейтаган эдилер. Оьзлери акында каьр шегуьвди анълаган кыскаяклылар да, эр кисилер де яваплыкты анълап, ислейтаган эдилер. Сыйыр савувшылар Канитат Джумалиева, Цуца Киреева, Файрук Ольшунова, Мафрук Шахмуратова, Насипхан Шакурова, Хошхуж Ахметокова, Насыпхан Ляува намыслы ислевдинъ уьлгисин коьрсететаган эдилер. Балахонов атлы колхоздынъ уьшинши номерли участогы койшылык тармагында да, эгиншиликте де, суьт болдырувда да алдышы участоклардынъ санына кирди. Бир кесек койшылар, механизаторлар коьримли ислери уьшин йогары савгаларга тийисли этилдилер, Москвада ВДНХ-да, путевкалар ман тыс кыралларда болдылар. Узак йыллар куллык эттилер сол тармакта агалы-инилер Биюковлар, Вергасовлар, Шакуровлар, Алеметдиновлар, Махмуд Киреев, Якуб Алимов, Батыр Рамазанов, Магомет Ахметоков, Абдулкадыр Янсоков, Коля Кувашев (бу аьдемлер яшавдан коьптен тайганлар, алдыларында еннеттинъ ети капысы ашылсын). Суьйтип, таьвекелли, оьзине де, тоьгеректегилерине де талаплы, юрагатлы Кадыр Джанджигитов этилген сенимди аклап билди. Оьзининъ уйгынлавшы болымлыгы ман, тоьгерегиндеги аьдемлерди уйымластырып, кайдай соравды да шешуьв аьдемлердинъ колларында экенлигин коьрсетти. Куллыгына алал болганы ман биргесине, басшы, бирерде аьллер кайдай авыр болып туьзилселер де, эш биревден де ашувын алмаган, эш биревге де давызын коьтермеген. Сол зат аьдемнинъ оьзденлигининъ, тербиялы, намыслы болганынынъ шааты. Кыскаяклылардынъ аьр кайсысына басшы юмсак соьйлеп, «аьруьв кыз», дер эди. Кадыр Джанджигитов оьзин тек Кочубей районына тувыл, аьле савлай Ставрополь крайына да йиги, сулыплы басшы, яваплы коммунист деп, айттырып билди. Узак йыллардынъ бойында Акийдинъ улы Кадырды Невинномысск АТП-сына бас инженер болып ислемеге шакыратаган эдилер. Колхоздан кеткен сонъ, бавырдасымыз сол куллыкка коьшти. Сол хозяйствода да Кадыр оьзин энъ ийги яктан коьрсетти. Ол КПСС-тынъ Невинномысск кала комитетининъ бюросынынъ агзасы болды. Аьелине калада уьш пешли квартира бердилер. Клава ман экеви эки кызды - Марина ман Тамарады оьстирдилер,экеви де йогары билимли кеспи специалистлери болдылар. Кала еринде кайгадер яшасалар да, эр айланса - Элине дегенше, Джанджигитовлар Карамурза авылына коьшпеге мырат этетаган эдилер. Авылдан оьзлерине яраган уьй таппаган сонъ, Кадыр ман Клава авылдан алыс болмаган Балахоновское селосыннан уьй алдылар. Авылга ювык конганлары уьшин, Джанджигитовлар аьр ярык куьнге куванып яшайтаган эдилер. Ама Аллах бу аьле1 ет аьдемлерге янъы юртларында узак яшамага буйыртпады. Клава оьзине ябыскан авыр мараздан туьзеялмады. Ян косагын Кадыр мусылман аьдети мен Карамурза авылынынъ мезарына коьмди. Клавадынъ йылын берген сонъ, коьп яшамай, Кадыр да дуныядан тайды. Яткан ерлери ярык болсын. Марина да, Тамара да аьеллери мен Невинномысскта яшайдылар. Бизди иш коьрип, эш бир Ораза-байрамды, Курманды калдырмай, Кадырдынъ кызлары авылга келедилер. Аталары ман анасына, мезарга барып, дува окытадылар.