КО ЬП ТЕН О ЬТКЕН О ЬМ И РЛ ЕРДИ Н Ъ ТЕРЕН И Н Е КОЬМ ИЛИП

Бы йы лды нъ яз шагында редакциямыздынъ элш илигин Аст рахань еринде яшайтаган бавырдасларымызга конакка шакырдылар. Сол куьнлерде областьтинъ Приволжск районынынъ Растопуловка селосынынъ яшавшысы Тахира Хамитовна Джальмуханбетовадынъ «Шоьл йыры» деген ятлавлар йыйынтыгы баспадан шыккан эди. Эне сол китаптынъ презентациясында катнаспага деп, биз Астраханьге йолландык. Презентациядан сонъ, Астрахань еринде эстеликли бир неше куьнди озгарып, коьп ногай бавырдасларымыз бан йолыгыстык, газета уьшин кызыклы материаллар йыйдык. Уьйге йол алмага заман еткенде, биз областьтинъ тагы да бир аьлемет ерин коьрмеге суьйдик. Ол Астрахань каласыннан 130 километр узаклыкта, Ахтуба сувынынъ ягасында орынласкан т арихли ерлер болады лар. Оьмирлер артта мунда Алтын Ордадынъ бас каласы Сарай-Бату ерлескен. Тарихшилердинъ билдиГ О Р о А Н т е Сел1нтренш>ё па м Атниккрхеологии Р Е С П У Б Л И К А Н С К О ГО уНАУСНИА ОСТАТКИ СТОЛИЦА ЗОЛОТОЙ 0 OJXZl го р о д и С А р А И "1Б A T Y xhi-xivm 01\ р АН А6ТСА государством кербиштен, оларды беркитуьв уьшин кирештен аьзирленген иритпе кулланылып, а ярлылардыкы баалы болмаган эм онъайлы кербиштен яде агаштан курылган. XIV оьмирде Ордадынъ бас каласы Янъы Сарайга (Сарай ал-Джадид) коьширилген. Сол шактан алып, Бату курган каладынъ маьнеси тоьменлеп баслаган. А 1395-нши йылда, Тамерланнынъ ш апкынлыгыннан сонъ, кала тоналып, XIV оьмирдинъ басында ер юзиннен коьтере де йок этилген. Заман озганнан сонъ, Сарай курылган кербишлерди Астрахань Кремлин курувда кулланганлар КО ЬП ТЕН О ЬТКЕН О ЬМ И РЛ ЕРДИ Н Ъ ТЕРЕН И Н Е КОЬМ ИЛИП лар, орыслар, булгарлар эм оьзгелер, баьриси де 80 мынъга ювык аьдем, яшаган. Бир миллеттинъ элшилери куьплесип, бир ерде турганлар. Олардынъ оьз мектеплери, мезарлары, динш илик курылыслары болганлар. Калада энъ де ярасыклы курылыс, элбетте, ханнынъ сарайы болган. Ол алтын ман безекленген, баалы муьлк пен толыстырылган. Бай аьдемлердинъ турак меканлары куьйдирилген деп те айтадылар. О ьм ирл ер о зга н н а н сонъ, С елитренное калашыгынынъ ерлеринде археологиялык тергевлер озгарылып баслаганлар. Ол федераллык маьнеси болган археология эстелигине айланган. Сол тергевлер бурынгы калаш1 ктынъ акында коьп кызыклы билдируьвлерди таппага амал бергенлер. Суьйтип, мунда темирден эм сиседен этилген затлар, савыт, руьвлерине коьре, Сарайды XIII оьмирде Чингисханнынъ йиени Бату хан (Батый) курган. Аьлиги заманда сол ерлерден узак болмай Астрахань областининъ Харабалин районынынъ Селитренное селосы орынласады. Бу село айлак эскили. 200 йыл артта мунда селитрады ислеп шыгарув бойынша завод аьрекетлеген. Оьмирлер артта каладынъ еринде бас дегенде коьшпелилер уьшин ставка салынган. Йыллар озганнан сонъ, онынъ тоьгерегине янъы курылыслар этиле берип, ставка уьйкен эм ярасыклы калага айланган. Суьйтип, Сарай энъ де уьйкен эм оьрленген калалардынъ бириси болган. XIII оьмирдинъ экинши яртысында ол Алтын Ордадынъ бас дегенде саясат, а оннан сонъ экономикалык орталыгына айланган. Коьплеген миллетлердинъ элшилери яшаган калага туьрли кыраллардан саьвдегерлер йыйылганлар. Белгилевлерге коьре, мунда монголлар, кыпшаклар, аланлар, адыгАштархан еринде болганда бурынгы акшалар табылганлар. Калада мешит, мезар, амамлар, балшык пан, агаш пан, сисе мен аьрекетлеген кол усталарынынъ мастерскойлары эм коьплеген оьзге курылыслар болганлар деп ашыкланган. Элбетте, сол бурынгы эм атаклы каладан соьлеги шакка дейим эш бир зат та сакланмаган, тек Ахтуба сувынынъ ягаларындагы ерлерде кезсенъ, тергевлер озгаратаган аьлимлер тувыл, булай туристлер де балшыктан ясалган бурынгы казан-аяклардынъ ларда туьрли ерлерден туристлерди тартатаган тагы да бир зат бар. Ол «Сарай-Бату» туристлик комплекси. Оны йоклаган аьдемлер Алтын Ордадынъ бас каласы кайдай болганын коьз алдына келтирмеге боладылар. «Сарай-Бату» туристлик комплекси Селитренное калашыгыннан бир неше километр узаклыкта орынласкан. Курылысты 2012 йылда Андрей Прошкиннинъ «Орда» деген фильмин согув уьшин, бурынгы язувларга эм археологиялык табынышларга ласкан шоьлликлерди кезип, биз де сол комплекс орынласкан ерге йолландык. Туристлик комплекске киргенлей ок, оьзинъиди тап оьмирлер артта турган эскили калага киргендей сезесинъ. Агаш тан аьзирленген меканлардынъ тысына балшык ягылган. Эсиклер мен терезелер де агаштан аьзирленгенлер. Олар бурынгы кол усталарынынъ шеберлиги акында шаатлап, оьрнеклер мен безекленгенлер. Комплексте аьле бурынгы калада болган сув еткеруьв системасы да янландырылып, шыгыр салынган. Шыгыр - ол шоьлмеклер беркитилген тегершик. Ол айланган сайын, шоьлмеклер сувга толадылар эм сувды дуьдикке куядылар. Сол дуьдиклер бойынша агып, сув уьйлерге еткериледи. «Сарай-Бату» комплекси туьристлерде уьйкен кызыксынувлыкты тувдырады. Мунда келип, олар коьптен оьткен оьмирлердинъ теренине коьмилмеге, халкларымыздынъ яшавы кайдай болганын коьз алдына келтирмеге амал табадылар.