АБАРГВЫРАКВА ЙЫРСАЙЫЗ АХЪАЦIА

СквшыкIи бжакIи цIуаштI МаткIа Николайи сари йпайцIба Расул йунагIва апны хIайчважвищтара. Сквшщарда цIуата йыздыруа ахъацIа йынцIра аурала йызнымкIва гIапсара дашIашвауа дшбзазауа йшIахъа йгIанахIвун, йылаква йгIарныпщуан. Сара йыздыруан МаткIа Николай дгIахъатазкIыз йапшым ахьыгIаква йгIарылцIла йызнымкIва дшдыркъьаз, аныкъвадыкъвара йгIвбахауа агвып дшрылапхьадзу. «Хъабыжь йхъа швра» шырхIвауа апшта, ауи ахъацIа ныкъвадыкъва йыззаманыгIваз па чымазагIвгьи йунагIва дыгIвнан, ачварта йылаз, йапхъахауа агвып йрылапхьадзаз йхъапщылагьи уахъынла-тшынла йымамкIва дылхьпшуан. УахьчIвала ауи йпа чымазагIв адуней йхIваджьхьатI, ачварта йылаз йхъапщылагьи дйыгхатI. – Сара чкIвынхъа майра гьзымбатI, фачIвылагьи чгIвычалагьи сгIапсауа сгIабзазатI, – ачважвара джвыквицIатI МаткIа Николай. – АтгIачва хгIвайщчви ахщакIи хIнадзун, сара ахIбачва Гвыльи Умари срыщтагIайитI. МаткIа Николай асквш 1937, февраль а 2 Красна Восток кыт дйытI, араъа дгIадзынгылтI. Йаба Амырби айсра данызшIыртуаз пщысквши бжакIи днадзахьан. Йартмакъ йымата дшнардасуаз йхъмаштылра йгIалахатI. ЦхърагIагIв дукI дызмамыз йан Кьусар баргвырата дызшIашваз гьмачIым. – Анамыцаква акыт йангIатал уахьчIва апшта сгIвылакI йрыцIаркIвапI, – йхIвитI Николай айсра сквшква гIайгвалашвахуата. – Акыт ацIыхъвала йгьи Гвым дзыгIв уырта акIопква рыдзхъа анамыцаква уахъгьи тшынгьи йчIапщун. Ауат ауагIа йырзычвгьамызтынгьи, рыцаква дрымцырун, ррызкъы щаквдрысуан, квтIу, гвагвыщ, къаз, уаса йазымцIгIауата йгварыргун. Сара анамыцаква рчIапщарта аргван йбзазуз Тамби Джьамботгьари йпны сцунта хIацхъвмарлун. Анамыца чIапщагIвчва «арахь угIай» шырхIвауа гIасгвындыргIвуата рнапIы гIарчпунта сызшIыртуан, йхъарамкIва йлагылаз ачIвгIван сыддыргылуан, схъагьи айха банка гIахвындыргылуанта, йгIахысуан. АлахI къару, чхIара гIасылайцIузма, ауат сшшвауа гьдсмырбатI. Даргьи ауи гIаргвынгIвуазма, аконсерв банка кIындырцыпхьадзагьи йшразу гIанырщтуата рмачвхъаба дуква гIасдырбауа йхъыччун. Рхъыччара аннахъарыз консерв банкакIи чIахъва шкIвокIвакIи гIасыртуанта сгIауырщтхуан. Асквш 1944 акIвшауата Николай йаба йунагIва дгIайхтI. Ауи йшихIвахызла, йапшым айбащра дуква дрылан. Йхынхауата чвгьата дгIархвын, Пенза город айсра госпиталь цымызкI йхвырта йайъазатI. УацIыхъван айсра дпшцIарымжьхуата дгIарщтихтI. – Саба йхьыгIаква штшгIайдырдыруазгьи, ахъартынчра тшгьайымттI, акыт рырахв гIайахвын йхчун. Сара быжьба-агIба сквшквакI сыртан, сйыцйырцунта йхьа зтаз артмакъ нкъвызгун, – йгIайгвалашвахитI Николай. – ЩымтахъакI арахв ахIвыртала йанхъахIцыл, Льальу йгъвгъварала хысбыжьквакI гIагатI. «Уальахи бандакI дгIарцуата шгIацIцIуаш», – йхIватI саба. Ауи йажваква цIабыргхатI. Льальу йгъвгъварала дырчвгIакIнылын, акIвардула, уацIыхъван акIварлашвла тшыгIвкI дырчвнахъалтI. ХгIвы йцIыхъва йтагылан, йгIайхъхысылгIатI-йгIайхъхысылгIан, йцIыхъва йтыцIхтI. ЙгIаджвыквырцаз ахъацIа атшы агъвра йнапIыцIакIта Къвмач дбгъалтI. Ауаъа атшы кIахIатI. ХIаргьи арахв тахIцан, Къвмач хIбгъалтI. АхъацIа йшвокь дамцIастI йщтIалыз атшы дайхсырныс ймурадта. Саба «йныжь, уамайхсын, гвнахIпI», – йхIван, ауи дгIашIайкIытI. Ауи азаман Ворошилов йыхьыз зхъыз аколхоз ртшангварта КIьыча Слушай дрыцта Къвмач йыквын. АхъацIа ауаъа дхъалын, тшыкI гIайкIытI, акIвдыр аквицIатI, йабджьаргьи ацрайхIватI, даквчIван Атшхъала дхъалтI. Слушай акыт совет дгIайын, ауыс зквыз Шармат Муссаби, ХвытI Мурат йгьи КIьыча ХIасана йрайхIвтI. Акыт рахв сащахIба Умари сари йгIабгъахIцахуан, хIаба уахъынла дгIанхунта ауи ахъацIа йтшы йчIапщун. Атшы мачI-мачI нартыхв рыгъгъ айтуа, дзы айрыжвуамца ащапIы йгIахвынйыргылхтI. ХIунагIва йангIайдхгьи щарда дашIахъвшватI. Йанщаквгылх аколхоз йритхтI. Николай йшихIвауала, асквш 1945 агIан йаба айсра датазшIыртхтI. АтгIачва йгIарадзаз йсальамшвъа «сабгапI–сызгIвадапI, асабиква брызсакъха, ласыла хIабабахпI» анын. – ХIаба дыгIбахырныс АлахI йыгьйымхIватI, – йхIвитI Николай. – ЙхIчвыхъарамкIва йбзазуз, айсра амцаблыра йгIалцIхыз КълычргIа СахIатгьари, Асльамбакь, Байкъвыл Щамсадин агьиква ангIахъынхIвыхуаз «хIабагьи дрылазапI йгIайхуа»-хIва хIгвыргъьауа хIырпылуан. «Бхъапщыла щтадъа дыдзтI»-хIва хIан йгIаладзаз ачIвыуапхьа швабыжта хIарынашхыйатI, хIшйыбахаз хIылахIхIватI. Айсра сквшква рымщтахьгьи атгIачва рызкъыла йгIапсун, чгIвыча гьырмауазтI, рбзазара швабыжта йбаргвхатI. Ауи йгIалцIла пщкласскI рахIа дампхьауата Николай йыквлагIв ГIвкIьатI Нурали дйыцта акыт йадырбагъьалыз ПрирезкIа нхара йцатI, адгьыл зырхарджьуаз амеханизаторква ашIарышвыгIвта йрыцын. – ПрирезкIа хIъанхуз зунашва хIацIаз ЯшкIабригадир швабыжта дхIызсакъын, гвыхьра-жьыхьра хIызйыман, – йгIайгвалашвахитI Николай. – Ауаъа бзита хIъанхаз ахъазла хIгIвыджь гвадз машинакI гIахIыквшватI. ХIкытлагIв, аполуторкIа машина йаквчIваз Шармат ХIаба йхIызгIахъайгылхын, хIаргьи хIгьамрычгатI, хIыкIьадыгв амчымхъаквагьи йыршIахIыршватI. Анхара ахв зсабихъа агIан йгIазгвынгIвыз Николай дъанымхаз, уыста йымхаз гьаъам. Ауи йшихIвауала, Абисал Усыф дйыцта гIважв йхчатI. Апхынла Бчасын щхъа агIважв хъарцылуан, мачIкI йангIахьшвашвахарыз Ирансырт щхъала йайтыпахуан, Пагвынсырт апны ахIвраква хъшвылгIауа йаналагара агIважв ПрирезкIа йгIабгъарцахуанта, ауаъа йыгъныцIсуан. АчкIвын ар къвырльыкъвхара дызшIыртын, асквшква 1957–1961 рагIан ачIвылацIахь йынхуз дрылата метро йуыхвун. Йкъвырльыкъвхара борч йнардзата йъайырхъйаз ахъазла «Отличник военно-строительной части» гвплацIа ртшхъвага ацта йгIайквнадыргатI. ДангIахъынхIвых асквш 1961 агIан унагIвара далалтI, йылахь йгIанылыз Таи йари гIвпачви пхIакIи гIадзындыргылтI. Николай йкъару йъадзакIуаз «Красновосточна» совхоз жвхьагIвыта, хIварагIзагIвта дынхатI. Йынхара хвы азырбауата «Коммунист нхара аударник» гвплацIа, «Анхара аветеран» медаль, артшхъвага швъаква, ахча согIаква щардата йгIайырттI. – Сара хын сдыркъьатI, аныкъвадыкъвара йгIвбахауа агвып срылапхьадзапI, – йхIвитI Николай. – СпахIба Владислав арра дангIацапах дчмазагIвхатI. Ауи схъапщыла дъалмырцаз, йгIаймайъазаз дгьаъам, ауаса йыгьйымхъватI, азгIва уагIвырсыз йынцIра ахъанарыстI. Схъапщыла Тайагьи ауи йгвыргIва дагахтI. ДчмазагIвхан, аныкъвадыкъвара йапхъахауа агвып дрылапхьадзата, ачварта дылата жвасквша дынкъвызгатI. Николай йхъазыта акIьадыгв дгIагварахазтынгьи, йаргван йбзазауа йпа Расул, йтаца Эльза, ауат рыпхIчва чкIвынква уахъгьи тшынгьи йхъпшылитI, гвбжаракIгьи йымамкIва ддырбзазитI. – Спа дсыртшхъварныс йгьангIалуам, ауаса стаца лапш пхIатагьи дшумаура. Ауи лапш гIвычIвгIвыс нархъа, хабза здыруа, гвчIагIвра злу, йгвыпшку пхIа дгIадзынзыргылыз Хъвыжду йбзазауа АгбаргIа Бильальи Фаризати АлахI нцIра ауыри згIвадари гIаритыргIатI, – йхIвитI Николай йтаца дылзыразта. – Ауи лакIвпI схъапщыла жвасквша дсыцынкъвызгазгьи, дыззыбжу лызгIазгуазгьи, лхьыра-лпхарала дкIвзыршузгьи. Швабыжта сылзыразпI, АлахI лымгIва хъитIрагIатI, лсабиква ргвыргъьахъв лбауа щарда дбзазаргIатI, адуней лашара лгвы анчвгIарагIатI. Абзазара абаргвыраква йгIарылсыз МаткIа Николай йызгIвадара тIахсазтынгьи, йакъыль цIарапI, турых хабар щарда йдыритI. Ауат рыуа закIы агазет апхьачва ахасыргIвазара стахъыпI. АБЫГЪЬ ЪАКIЫЛСЫЗ СызгIвадарала аныкъвадыкъвара йгIвбахауа агвып санрыларпхьадза «Ухъа ухчарныс утахъызтын, уыс хIатла уадымгылхын», – рхIватI айъазагIвчва ачымазагIвтара сангIацIырщтхуаз. АхьыгIаква сгIахъатарымкIыскIва, сдмыркъьаскIва асовхоз йхпахауа архарджьырта хъвшара ахIварагIзарта сынхун. Щта, суыс зквыз архарджьырта ахъвшара аунашвачпагIв йанйасхIв, «Уыжвласыла ахшгIахьарта комплекс арахвырхIагIвчва Пагвынсырт щхъа йхъалуаштI, уара ауаъа чIапщагIвыта уынхарныс утлакIьуашзапI» йхIватI. Саргьи сгвыргъьачIван, арахв зтшын ащхъа йайтыпаз чIапщагIвыта акомплекс сцатI. Уахъгьи тшынгьи акомплекс сыквпI, зны сгIахъалитIта счгIвычакI спсахитI, фачIвыкI бгъазгитI. АгIапын алган, апхын гIаталтI. ПхагIвыпI, адуней пшдзапI, ахIауа цкьапI. Сара апсабара апшдзара сырхъвыхуа агIвнабзазарта тдзы ажьора сшыдчIвалаз машина хъгIвакI наквлын, гIвхъачва гIатыцIтI. Азаджв амлагакI йакIвпI. Ауат «Здрасти, здрасти»- рхIван, снапIква ркIытI. УацIыхъван йахъвахъвлапшын, рыцIа йамлагаз «ХIахьыла заджвы абыгъь йщныс йгIайкIын, ауаса йыхIваспа дзагван йгьйылымшатI. Абыгъь гIайнапIыцIцIын, арыла йгIайтI, атоба йгIаначпуз акIынхIара йкIылсын, ащта йчвыдзтI. «Ауи ъакIылсыз чIапщагIвыта йыкву йдыритI» рхIван, упны хIгIахъаржьылтI. Йауашызтын, йхIырба», – рхIватI. ЦIабыргыпI, сара «Абыгъь ъакIылсыз» ззырхIвауа БрыгIвстан атоба ащапIы йгIаначпауа ашIыпIа сцахьан, бзидздзатагьи йыздыруан. Ауаса ашвара йгIалсхын, акIынхIара йгIаначпауа зынгьи сыгькIыламгылтI. Ахъачва рмашина айха трос, лом, киркIа агьиква анын, йадыркIуашыз мза рыман. Сара рмашина саквдырчIван, абыгъь кIылста ззырхIваз ашIыпIа хIцатI, акIынхIара йгIаначпуз дсырбатI. СангIаргх дара аквацапахын, ауи йдсырбаз ашIыпIа йцахтI. Хъвлапны надзахьан. Ауахъгьи цан анахьани атшын щыбжьанквакI рапшта йгIахъынхIвыхтI. Ауат йшырхIвахызла, рыцIа йамлагаз атрос йыкIвыршата арахьари амза йрыкIкIауа ауахъ дымгIвайстI, дзыр дукI йашIашван, йызтамылуата йгIацапахтI. Хабарта йшгIагахызла, абыгъь акIынхIара йкIылстI, ахъацIа амлага дзыршваз адзы йырын, Терезе аджьмаква зхчуз йгварта йрылалтI, ауаъа йгIараухтI. Ауищтара сквшыта йагIвсыз здыруада. Ауаса уахьчIва йъагIадзазгьи ауи ашIыпIа «Абыгъь ъакIылсыз» гIахъхалтI