Урысейм и хьэуа дзэ пакIэр къызэгъэпэщыным и лъапсэр игъэтIылъащ щIэныгъэлI Жуковский. 1904 гъэм Урысейм и къалащхьэ Мэзкуу пэмыжыжьэу щыIэ Кашинэ къалэ цIыкIум деж щIэныгъэлI Жуковский и жэрдэмкIэ къэралым и япэ аэродинамическэ институтыр къыщызэIуахащ. А институтым и деж бзухэм хуэдэу хьэуам щылъатэ зи щIасэ, зи псэр уэгум ихьэхуа цIыху гуащIафIэ къэмыскIэхэр щызэхуэсащ. Жуковский япэ иухуа кхъухьлъатэхэм узэрыгушхуэн ехъулIэныгъэ ягъуэтауэ щытакъым. Iуэхур мыкIуатэ щыхъум, 1910 гъэм урысей Правителствэм Франдж къэралым и деж къыщищэхуащ кхъухьлъатэ зыбжанэ, кхъухьлъатэзехуэ зауэлIхэр ирагъэсэну, икIи а IуэхущIэм къэралым и деж щIэх зыужьыныгъэ щигъуэтащ. 1913 гъэм лIыгъэрэ таучэлрэкIэ гъэнщIа Урысейм и кхъухьлъатэзехуэ зауэлI Нестеров Петр хьэуам щигъэзэщIащ нобэр къыздэсым кхъухьлъатэзехуэхэм я лъэкIыныгъэр, я IэпщIэлъапщIагъыр къызэрапщытэ, хьэуам къыщагъэлъагъуэ кхъухьлъатэ зехуэкIэм и щапхъэ «мертвая петля» зыфIащар. А гъэ дыдэм щIэныгъэлI Сикорский яригъэухуауэ щытащ, «Илья Муромец» фIэщыгъэцIэр зрата, моториплIкIэ лъатэ кхъухьлъатэшхуэ. 1914 гъэм Япэ Дунейпсо зауэр къыщыхъеям Урысейм кхъухьлъатэу 263-рэ иIащ, икIи а зауэм и деж белджылы щыхъуащ дзэ хэкIыу щыIэхэм я деж Хьэуа дзэ пакIэм бжьыпэр зэрафIиубыдынур. КъыкIэлъыкIуэ илъэсхэм Хьэуа дзэ хэкIым зыужьыныгъэфIхэр игъуэтащ, ауэ 1917 гъэм Урысей империем къыщыхъея Октябр зэщIэхъееныгъэм къэралым иIа кхъухьлъатхэри, кхъухьлъатэзехуэхэри къанэ щымыIэу хэкIуэдащ. 1918 гъэм Совет властым и унафэкIэ къэралым кхъухьлъатэхэр хамэ къэралхэм къыщамыщэхуу, ди Хэку щаухуэу гъэпсыжыным зретыж, икIи ехъулIэныгъэфIхэр зыIэрагъыхьэ. 1939 гъэм Испанием къыщыхъея зауэм Совет Союзым и кхъухьлъатэзехуэхэр щапэщIэхуащ нэмыцэ къэралым ейхэм. А зауэм ди щIэныгъэлIхэм, къэрал унафэщIхэм наIуэ къащищIащ кхъухьлъатэ нэхъ зэгъэпэщахэр, IэщэкIэ нэхъ узэдахэр икIэщIыпIэкIэ ухуэн зэрыхуейр. 1940-1941 гъэхэм Совет Союзым и Хьэуа дзэ пакIэм иIэ кхъухьлъатэхэм я бжыгъэр 17745-рэ нигъэсауэ щытащ, ауэ абыхэм я нэхъыбэр яухуэн ямыух щIыкIэ жьы хъуат, къапэщылъ гъащIэм я Iэщэ узэдыныгъэкIи, я псынщIагъкIи Гитлер зэригъэпэща Хьэуа дзэ пакIэ лъэщхэм ялъэщIыхьэу щытакъым. Абы къыхэкIкIэ, Хэку зауэшхуэр щыщIидза лъэхъэнэм абыхэм я нэхъыбэр япэ мазэхэм хэкIуэдащ. ЖыIэпхъэщ а насыпыншагъэм къимыгъаскIэу Совет Союзым и Хьэуа дзэ пакIэхэр нэхъри иригъэфIакIуэурэ зауэ лъэхъэнэр зэрекIуэкIар. 1941 -1945 гъэхэм ди къэралым игъэхьэзыращ кхъухьлъатэзехуэ цIыху 44093-рэ. Абыхэм ящыщу зауэм кхъулъатэзехуэ 27 600-рэ хэкIуэдащ. Псом нэхърэ нэхъыбэу хэкIуэдар истребител кхъулъатэзехуэхэращ. Абыхэм я бжыгъэр 11874-рэ мэхъу, кхъухьлъатэзехуэ штурмовикыу 7837-рэ, бомбэ зезышэу 6613-рэ, тIасхъэщIэх кхъухьлъатэзехуэу 587-рэ, нэгъуэщI кхъухьлъатэзехуэ, зауэм ехьылIа Iуэхухэр зыгъэзащIэу 689-рэ ящIыгъужу. Хэку зауэшхуэ лъэхъэнэращ: «Уэгум щытепщэм текIуэныгъэр ейщ» — псалъафэр къыщежьар. А лъэхъэнэм ди къэралым и Хьэуа дзэ пакIэр хьэуам щытепщэ зыщIахэм яхэтащ Къэбэрдей щIыналъэм къыщалъхуа кхъулъатэзехуэ, зи цIэр дыщэ хьэрфкIэ Хэку зауэшхуэм и тхыдэм хатха адыгэ щIалэ, Совет Союзым и лIыхъужьхэу Къардэн Къубатийрэ Къуэныкъуей Назиррэ. Къубатий зауэм и пэм къыщыщIэдзауэ и кIэм нэс хэтащ. Полковник Маркелов Василий игъэхьэзыра тхылъым мыпхуэдэу итщ: «Капитан Къардэн Къубатий Лэкъумэн и къуэм, эскадрильем и унафэщIым, фашизмэм и бийуэ екIуэкIа зауэм зыкъыщигъэлъэгъуащ кхъухьлъатэзехуэ Iэзэу, лIыхъужь нэсу. 1941 гъэм къыщыщIэдзауэ иджы къэсыху (1943 гъэм и мэкъуауэгъуэ мазэращ зи гугъу ищIыр) адыгэ зауэлI хахуэм 577-рэ уэгум зиIэтащ, абы щыщу 170-рэ щIылъэрызекIуэ дзэхэм ятеуащ, зыIэтыгъуэ 117-м фашист кхъулъатэзехуэхэм езэуащ, кхъухьлъатэ 21-рэ къриудыхащ. Абы бийм и техникэрэ и цIыху куэдрэ исраф ищIащ. Къэбгъэлъагъуэмэ, зэтрикъутащ автомашини 150-рэ, танкитI, топибл, зениткэ щытыпIэу 13». 1943 гъэм и шыщхьэIу мазэм Къардэн Къубатий къыхуагъэфэщащ Совет Союзым и ЛIыхъужь цIэ лъапIэр. Абдеж щиухакъым адыгэлI хъыжьэм и зауэ гъуэгуанэр. И полкым щIыгъуу ар жыджэру хэтащ Новороссийск, Кърымыр, Белоруссиемрэ Польшэмрэ хуит къэзыщIыжахэм, Германием и щIыналъэм фашистхэм кIэ щезытахэм. Къардэным етIуанэ лIыхъужь вагъуэр къилъэщауэ щытами, къратакъым. ЛIыхъужь нагъыщэр — Дыщэ Вагъуэр — Ленин и цIэр зезыхьэ етIуанэ орденкIэ хузэфIагъэкIащ. Совет Союзым и ЛIыхъужь, майор Къардэн Къубатий хэтащ 1945 гъэм мэкъуауэгъуэм и 27 махуэм ТекIуэныгъэм и щIыхькIэ Мэзкуу щекIуэкIа парадым. Зауэ нэужьми абы къиухащ академиеу тIу. Генерал-майор нагъыщэ къратри Къубатий къагъэкIуэжащ Ставропол щыIа авиациемкIэ еджапIэ нэхъыщхьэм, кхъухьлъатэзехуэхэр здырагъаджэм. Къуэныкъуей Назир Къубатий хуэдэу Хэку зауэшхуэм и пэм къыщыщIэдзауэ и кIэм нэс Хьэуа дзэ пакIэм хэту зэуащ. Берлин къэзыщтахэм яхэтащ. А лъэхъэнэм абы и бгъэм хэлът «Бэракъ плъыжь» орденитI, «Вагъуэ Плъыжь» орденитI, медал зыбжанэ. Ауэ Назир уIэгъэ къащIри и медал нэхъыщхьэр — «Дыщэ Вагъуэр» а лъэхъэнэм къыхалъхьэн ялъэкIакъым. Къуэныкъуей Назир зауэ нэужьым дзэм къулыкъу щезыхьэкIыну къагъэнахэм ящыщти, и «Дыщэ Вагъуэ» медалыр псынщIэу къигъуэтыжащ. Назир и узыншагъэр щекIакIуэм, дзэм къыхэкIыжри, 1975 гъэм дунейм ехыжащ. Ди Инжыдждэс адыгэ-абазэхэм ящыщу Хэку зауэшхуэм Хьэуа дзэ пакIэм хэту зэуауэм ящыщщ Къубинэ къыщалъхуа Балэ Къурмэнбий Хъуцэ и къуэр. Къурмэнбий къыщыхъуа къуажэм классиблыр къыщиухри Черкесск къыщызаIуаха педагогическэ училишэм щIэхьащ. Училишэр къиуха нэужь, 1940 гъэм военкоматым ираджэри, абазэ щIалэ узыншэр, Iэплъэпкъ зэкIуж зиIэр кхъухьлъатэзехуэхэр щрагъаджэ еджапIэм ягъэкIуэну къыхахащ. Зи щIалэ нэхъыжьыр зыфIэкIуэда анэр хуеякъым и щIалэ кIасэм и гъащIэр дзэм пыщIа хъуну, ауэ Къурмэнбий езыр хуейт уэгум бгъэжьхэм яхуэдэу щылъатэну. Абазэ щIалэм и гуращIэр къыдэхъуащ, ауэ и уэгу ихьэгъуэр Хэку зауэшхуэм хиубыдэри, и псэр зыхьэхуа уэгум и дахагъ псоми гу щихуэн лъэкIакъым. Щызэуащ ар Венгрием, Австрием я уэгухэм истребитель къухьлъатэ полкым хэту. Дунейм къыщымыхъуа лъыгъажэ зауэ лъапсэрыхым, цIыху мелуан хыщIым щIигъу зэщIэзыкъуам, Къурэмэнбий къелри, зауэ нэужьми 1947 гъэм нэс Хьэуа дзэ пакIэм и къулыкъур щрихьэкIащ. Дзэм къыхэкIыжа нэужь Балэхэ я щIалэм хузэфIэкIащ Ищхьэ парт еджапIэри къиухыжын. Щылэжьащ Адыгэ-Хьэблэ райкомым агитацэмрэ пропогандэрэмрэкIэ и къудамэм. ИужькIэ щалъхуа жылагъуэм къигъэзэжри илъэс 40-кIэ щылэжьащ къуажэ еджапIэм. И хъыджэбз Ларисэ лъэпкъыр зэрыпагэ, зэрыгушхуэ усакIуэ зэчиифIэщ. Ларисэ щымыхъукIэ бзищкIэ къыхуэт щымыIэу тхэфI усакIуэ ди республикэм и цIэ щыжаIэу зэхэтхакъым. Зауэр зи нэгу щIэкIа зауэлI губзыгъэ, сабийхэм яхуэгущабэ, цIыху напэ къабзэу щыт Къурмэнбий хущIэкъут езым хуэдэу и еджакIуэхэм щIэныгъэ яритын, уэгум зи псэр ихьэхуахэм защIигъэкъуэн... Апхуэдэ къахэкIащ Къурмэнбий иригъэджа сабийхэм. Ар Къурашынхэ я щIалэ Тхьэзырэтщ (Валерэщ). Тхьэзырэт и гъусэу Къурмэнбий и щIалэм и гугъащ Качинск щыIэ, кхъухьлъатэзехуэхэм я Ищхьэ еджапIэм кIуэну, ауэ Балэхэ я щIалэр и узыншагъэкIэ еджапIэм ямыщтэу къэнащ. Тхьэзырэт СССР къэралышхуэм и Хьэуа дзэ пакIэм щапхъэу щигъэлъагъуэу и къулыкъур щрихьэкIащ. Абазэ щIалэм и кхъухьлъатэр къыхуэмыIурыщIэжу щIым зыхисэмэ и щIасэу къыщыхъуаи къыхуихуащ. Ауэ ди хэкуэгъум хузэфIэкIащ ажалым хуэзыхь къухьлъатэр штопорым, кхъухьлъатэми езыми узыншэу я увыIэпIэм къекIуэлIэжын. Тхьэзырэт хузэфIэкIащ «Миг 23», «Миг-25», «Су-27» кхъухьлъатэхэм я лъэкIыныгъэхэр, ныкъусаныгъэхэр къанэ щымыIэу щIэныгъэлIхэм я пащхьэ кърилъхьэн. Къурашыным подполковник нагъыщэ иIэу 1994 гъэм и гуащIэкIэ, и акъылкIэ къилъэща зыгъэпсэхужыгъуэ пIалъэм къынэсауэ, нобэ щалъхуа къуажэм щопсэу. Хэку зауэшхуэ нэужьым Хьэуа дзэ пакIэм и зыужьыныгъэм и гуащIэ, узыншагъэ, и акъыл щысхьыншэу хэзылъхьахэм ящыщщ адыгэ щIалэхэу Щынахъуэ Мухьэмэд, Къардэн Мухьэмэд, ГъукIэкъул Зураб тхьэмыщкIэм и щIалэхэу Валерэ, Юрэ нэгъуэщIхэри. Щынахъуэ Мухьэмэд зауэ нэужьым (сверхзвуковой) кхъухьлъатэхэмкIэ ди къэрал уэгум итахэм ящыщщ. Щынахъуэм пIалъэ кIэщIкIэ кхъухьлъатэхэкIхэу зыбжанэ къигъэIурыщIэ хъуауэ, Семипалатинск ягъэIэпхъуащ. А лъэхъэнэм пщэдей дзэм ящIэнур нобэ къаIуатэу щытакъым. Мухьэмэд а щIыпIэм атом бомбэр къыщагъэуа нэужь, абы и хьэуа гуащIэм пхыкIащ. АтIэ, датчикхэмкIэ щIэныгъэлIхэм къацIыхут цIыхум зэран радиацэм къызэрыхуихъуам и мардэр. Апхуэдэу Мухьэмэд и Iэпкълъэпкъым радиацэ ин къыпкъырыхьауэ, военнэ сымаджэщым (госпиталым) здыщIэлъым, илъагъуну, къыщIэупщIэну къыкIэлъыкIуауэ щытащ дуней псом щыяпэрей летчик-космонавт Гагарин Юрий. Щынахъуэмрэ Гагаринымрэ зэныбжьэгъугъэ яку дэлът, фIыуэ зэрыцIыхут. Гагарин къыщIэкIуар Мухьэмэд зэрихьа лIыгъэр игъэщIагъуэу арат. 1962 гъэм Щынахъуэр дзэм къыхагъэкIыжри и Хэку къигъэзэжащ. А лъэхъэнэм Мухьэмэд «Черкес Пэж» газетым корреспонденту щылажьэурэ, Карачаевск къалэм дэт пединститутыр къиухыжащ. ИужьыIуэ офицер щIалэщIэр ягъакIуэ МВД-м къулыкъу щищIэну. Мылицэм щылажьэурэ Саратов дэт юридическэ институтри къиухащ. Нобэ Мухьэмэд полковникщ, щIыхь зиIэ юристщ, медал къудейуэ 19 и бгъэм щолыд. АдэкIэ жыIэпхъэщ Къардэн Мухьэмэд хуэдэ кхъухьлъатэзехуэу СССР къэралышхуэм цIыху куэд зэрыщымыIар. 1948 гъэм ар къыщалъхуащ Адыгэ-Хьэблэ районым хыхьэ Бэралъкъы адыгэ къуажэ цIыкIум. 1972 гъэм абы къиухащ Качинск къалэм щыIэ кхъухьлъатэзехуэхэр щрагъаджэ Ищхьэ еджапIэр. Мухьэмэд а еджапIэм щIэс щIыкIэ игъэзэщIащ кхъухьлъатэ зехуэкIэмкIэ СССР-м и мастер нагъыщэр (высший пилотаж). Апхуэдэ щIалэ гъуэзэджэ дауэ блигъэкIынт Къадэн Къубатий?! Зэрымастерым къыщымынэу абы Къубатий и унагъуэцIэри зэрихьэт! Къубатий езыр унафэщIым и къуэдзэу здэлажьэ Ставропол щыIэ кхъухьлъатэзехуэхэр щагъэхьэзыр ищхьэ еджапIэм кхъулъатэхьзехуэ гъуэзэджэр (инструктору), курсант еджакIуэхэр лъэтэкIэм и Iэмалхэм хуэзыгъасэу, генерал губзыгъэм ирегъэблагъэ. А лъэхъэнэм Мухьэмэд здырагъэблэгъа еджапIэр ГъукIэкъул Валерэ Зураб и къуэм къиухт. Валерэ кхъухьлъатэ зехуэкIэмкIэ экзамен зыхуитар Къардэн Къубатийщ. Генерал нэ жаным ГъукIэкъулыр Мухьэмэд хуэдэу кхъулъатэзехуэхэр зыгъасэ (инструктору) еджапIэм къигъэнэжыну хуеящ, ауэ Валерэ дзэм хэту къулыкъу щрихьэкIыныр къыхихащ. Мухьэмэд еджапIэм щылэжьэну къанэри, ГъукIэкъулыр здэмыгугъа Камчаткэ — СССР-м и къухьэпIэ щIыгъунэм къулыкъур щрихьэкIыну ягъэкIуащ. Валерэ Мухьэмэд нэхърэ илъэситIкIэ нэхъыжьт, ауэ еджапIэр тIэкIу нэхъ кIасэу къиухат. Сыт щхьэкIэ жыпIэмэ, ГъукIэкъулыр Мэзкуу щыIэ, Бауман и цIэр зезыхьэ институтым илъэситI щеджагъыхэу Ставропол щыIэ, кхъухьлъатэзехуэхэр щырагъаджэ еджапIэм къэкIуэжауэ щытащ. Ар зи фIыщIэр, шэч хэмылъу, Къубатийщ. Валерэ зы махуи хущIегъуэжакъым и адэм къиухауэ щыта, дуней псом щыцIэрыIуэ, Бауман и цIэр зезыхьэ институтыр Iэпыдз ищIу Хьэуа дзэ пакIэм и гъащIэр зэрырипхар. Валерэ а лъэхъэнэм «Миг-21», «Миг-25», «Су-27»-рэ кхъухьлъатэхэмкIэ хьэуам и къулыкъур щрихьэкIыфу и IэщIагъэм хуэIэижьт. 1974 гъэм «Правдэ» газетым ГъукIэкъулым теухуа тхыгъэшхуэ тетащ. А гъэм Валерэ США-м и тIасхъэщIэх, цIыхуншэу лъатэ, Совет Союзым и дзэ пакIэхэр къэзутIэсхъыр къриудыхауэ щытащ. А махуэ лъэтэгъуэм къигъэлъэгъуа лIыгъэмрэ Iэзагъымрэ и щыхьэту, кхъухьлъатэзехуэ щIалэщIэм дыщэ сыхьэт къыхуагъэфэщащ, СССР-м зыхъумэжыныгъэмкIэ и министрым и Iэпэ тедзауэ. Абы и ужьым ГъукIэкъулыр кхъулъатэзехуэ гъэунэхуакIуэу ( летчик испытатель) Яковлев и КБ-м () ягъэкIуащ. Кхъухьлъатэ «ЯК-28»-м и ныкъусаныгъэхэр нахуэ къэзыщIар Валерэщ. Къэрал мыхьэнэ зиIэ Iуэху зэригъэзэщIам папщIэ, ГъукIэкъулым къратащ «Вагъуэ Плъыжь» орденыр. Абы и ужькIэ Валерэ къыхуагъэхьэзыращ ядернэ Iэщэ къезыхьэкI «ТУ-95М» кхъухьлъатэшхуэм кхъулыкъур щрихьэкIыну. «ТУ-95М» кхъухьлъатэр къэмытIысу хьэуам сыхьэт 15-кIэ хэтыфщ, кхъухьлъатэзехуэу нэрыбгибгъу исщ. А кхъухьлъатэ домбейм и унафэщIу Валерэ и къулыкъур ди къэрал уэгум сыхьэт 3000-кIэ щрихьэкIащ. Псори зэхэту ГъукIэкъулыр Совет уэгум итащ сыхьэт мин 11-рэ 700-рэкIэ. 1989 гъэм Валерэ ягъэкIуащ Куржы Республикэм щыIэ Кабулети къалэм кхъухьлъатэзехуэхэр щагъэхьэзыр еджапIэм и унафэщIым и къуэдзэу щылэжьэну. ИлъэситI абдеж щылэжьауэ СССР къэралыр зэхэлъэлъэжри Валерэ и акъылым и лъэкIыныгъэм зыри хуэмеиж щыхъум, Черкесск къалэм къэIэпхъуэжащ. 1999 гъэм Валерэ и щхьэм лъыр дэуейри дунейм ехыжащ. Къардэн Мухьэмэд кхъухьлъатэзехуэ куэд — нэрыбгэ 600-м щIигъу игъэсауэ щытащ. 1979-рэ гъэм Мухьэмэд кхъухьлъатэ зехуэнымкIэ (высший пилотаж) СССР-м и чемпион хъуауэ щытащ. Мухьэмэд иригъэджащ Валерэ и къуэш нэхъыщIэ ГъукIэкъул Юрэ. Къардэным и ныбжьэгъум и къуэшыр хуигъэсащ «Миг-21», «Миг-23», «Миг-25», «СУ-27» кхъухьлъатэхэмкIэ лъэтэфу. Ауэ Юрэ дзэм щагъакIуэм вертолетхэр нэхъ къыхихащ, икIи ар хуабжьу Абхъазхэм ящхьэпащ куржы-абхъаз зауэ лъэхъэнэм щыгъуэ. Ткварчели абхъаз къалэ цIыкIур къыдэкIыпIэ имыIэу куржыхэм къадзыхьауэ щыщытам, Юрэ ажалым къыIэщIихыурэ цIыху куэд къыдишыжащ. А лъэхъэнэм лIыгъэ зэрихьам къыпэкIуэу Абхъаз Республикэм Юрэ къихуигъэфэщащ подполковник нагъыщэм медали щIыгъужу. Совет лъэхъэнэм щыгъуэ къратауэ абхъазхэм я медалым нэмыщIу, ГъукIэкъулым медалитху иIэщ. Юрэ къулыкъум къыхэкIыжа нэужь юрист IэщIагъэр зригъэгъуэтыжауэ езым и IуэхущIапIэ егъэлэжьэж. Юридическэ щIэныгъэхэм я кандидатщ. Къардэн Мухьэмэд, ди жагъуэ зэрыхъущи, Валерэ хуэдэ къабзэу, и гур къэувыIэри дунейр ибгынащ. Къэнащ я ныбжьэгъуфIхэм я гукъэкIыжхэр, я бынхэр. Мухьэмэд щIалитIрэ зы хъыджэбзрэ къыщIэнащ.
Урысейм и хьэуа дзэ пакIэр къызэгъэпэщыным и лъапсэр игъэтIылъащ щIэныгъэлI Жуковский. 1904 гъэм Урысейм и къалащхьэ Мэзкуу пэмыжыжьэу щыIэ Кашинэ къалэ цIыкIум деж щIэныгъэлI Жуковский и жэрдэмкIэ къэралым и япэ аэродинамическэ институтыр къыщызэIуахащ. А институтым и деж бзухэм хуэдэу хьэуам щылъатэ зи щIасэ, зи псэр уэгум ихьэхуа цIыху гуащIафIэ къэмыскIэхэр щызэхуэсащ. Жуковский япэ иухуа кхъухьлъатэхэм узэрыгушхуэн ехъулIэныгъэ ягъуэтауэ щытакъым. Iуэхур мыкIуатэ щыхъум, 1910 гъэм урысей Правителствэм Франдж къэралым и деж къыщищэхуащ кхъухьлъатэ зыбжанэ, кхъухьлъатэзехуэ зауэлIхэр ирагъэсэну, икIи а IуэхущIэм къэралым и деж щIэх зыужьыныгъэ щигъуэтащ. 1913 гъэм лIыгъэрэ таучэлрэкIэ гъэнщIа Урысейм и кхъухьлъатэзехуэ зауэлI Нестеров Петр хьэуам щигъэзэщIащ нобэр къыздэсым кхъухьлъатэзехуэхэм я лъэкIыныгъэр, я IэпщIэлъапщIагъыр къызэрапщытэ, хьэуам къыщагъэлъагъуэ кхъухьлъатэ зехуэкIэм и щапхъэ «мертвая петля» зыфIащар. А гъэ дыдэм щIэныгъэлI Сикорский яригъэухуауэ щытащ, «Илья Муромец» фIэщыгъэцIэр зрата, моториплIкIэ лъатэ кхъухьлъатэшхуэ. 1914 гъэм Япэ Дунейпсо зауэр къыщыхъеям Урысейм кхъухьлъатэу 263-рэ иIащ, икIи а зауэм и деж белджылы щыхъуащ дзэ хэкIыу щыIэхэм я деж Хьэуа дзэ пакIэм бжьыпэр зэрафIиубыдынур. КъыкIэлъыкIуэ илъэсхэм Хьэуа дзэ хэкIым зыужьыныгъэфIхэр игъуэтащ, ауэ 1917 гъэм Урысей империем къыщыхъея Октябр зэщIэхъееныгъэм къэралым иIа кхъухьлъатхэри, кхъухьлъатэзехуэхэри къанэ щымыIэу хэкIуэдащ. 1918 гъэм Совет властым и унафэкIэ къэралым кхъухьлъатэхэр хамэ къэралхэм къыщамыщэхуу, ди Хэку щаухуэу гъэпсыжыным зретыж, икIи ехъулIэныгъэфIхэр зыIэрагъыхьэ. 1939 гъэм Испанием къыщыхъея зауэм Совет Союзым и кхъухьлъатэзехуэхэр щапэщIэхуащ нэмыцэ къэралым ейхэм. А зауэм ди щIэныгъэлIхэм, къэрал унафэщIхэм наIуэ къащищIащ кхъухьлъатэ нэхъ зэгъэпэщахэр, IэщэкIэ нэхъ узэдахэр икIэщIыпIэкIэ ухуэн зэрыхуейр. 1940-1941 гъэхэм Совет Союзым и Хьэуа дзэ пакIэм иIэ кхъухьлъатэхэм я бжыгъэр 17745-рэ нигъэсауэ щытащ, ауэ абыхэм я нэхъыбэр яухуэн ямыух щIыкIэ жьы хъуат, къапэщылъ гъащIэм я Iэщэ узэдыныгъэкIи, я псынщIагъкIи Гитлер зэригъэпэща Хьэуа дзэ пакIэ лъэщхэм ялъэщIыхьэу щытакъым. Абы къыхэкIкIэ, Хэку зауэшхуэр щыщIидза лъэхъэнэм абыхэм я нэхъыбэр япэ мазэхэм хэкIуэдащ. ЖыIэпхъэщ а насыпыншагъэм къимыгъаскIэу Совет Союзым и Хьэуа дзэ пакIэхэр нэхъри иригъэфIакIуэурэ зауэ лъэхъэнэр зэрекIуэкIар. 1941 -1945 гъэхэм ди къэралым игъэхьэзыращ кхъухьлъатэзехуэ цIыху 44093-рэ. Абыхэм ящыщу зауэм кхъулъатэзехуэ 27 600-рэ хэкIуэдащ. Псом нэхърэ нэхъыбэу хэкIуэдар истребител кхъулъатэзехуэхэращ. Абыхэм я бжыгъэр 11874-рэ мэхъу, кхъухьлъатэзехуэ штурмовикыу 7837-рэ, бомбэ зезышэу 6613-рэ, тIасхъэщIэх кхъухьлъатэзехуэу 587-рэ, нэгъуэщI кхъухьлъатэзехуэ, зауэм ехьылIа Iуэхухэр зыгъэзащIэу 689-рэ ящIыгъужу. Хэку зауэшхуэ лъэхъэнэращ: «Уэгум щытепщэм текIуэныгъэр ейщ» — псалъафэр къыщежьар. А лъэхъэнэм ди къэралым и Хьэуа дзэ пакIэр хьэуам щытепщэ зыщIахэм яхэтащ Къэбэрдей щIыналъэм къыщалъхуа кхъулъатэзехуэ, зи цIэр дыщэ хьэрфкIэ Хэку зауэшхуэм и тхыдэм хатха адыгэ щIалэ, Совет Союзым и лIыхъужьхэу Къардэн Къубатийрэ Къуэныкъуей Назиррэ. Къубатий зауэм и пэм къыщыщIэдзауэ и кIэм нэс хэтащ. Полковник Маркелов Василий игъэхьэзыра тхылъым мыпхуэдэу итщ: «Капитан Къардэн Къубатий Лэкъумэн и къуэм, эскадрильем и унафэщIым, фашизмэм и бийуэ екIуэкIа зауэм зыкъыщигъэлъэгъуащ кхъухьлъатэзехуэ Iэзэу, лIыхъужь нэсу. 1941 гъэм къыщыщIэдзауэ иджы къэсыху (1943 гъэм и мэкъуауэгъуэ мазэращ зи гугъу ищIыр) адыгэ зауэлI хахуэм 577-рэ уэгум зиIэтащ, абы щыщу 170-рэ щIылъэрызекIуэ дзэхэм ятеуащ, зыIэтыгъуэ 117-м фашист кхъулъатэзехуэхэм езэуащ, кхъухьлъатэ 21-рэ къриудыхащ. Абы бийм и техникэрэ и цIыху куэдрэ исраф ищIащ. Къэбгъэлъагъуэмэ, зэтрикъутащ автомашини 150-рэ, танкитI, топибл, зениткэ щытыпIэу 13». 1943 гъэм и шыщхьэIу мазэм Къардэн Къубатий къыхуагъэфэщащ Совет Союзым и ЛIыхъужь цIэ лъапIэр. Абдеж щиухакъым адыгэлI хъыжьэм и зауэ гъуэгуанэр. И полкым щIыгъуу ар жыджэру хэтащ Новороссийск, Кърымыр, Белоруссиемрэ Польшэмрэ хуит къэзыщIыжахэм, Германием и щIыналъэм фашистхэм кIэ щезытахэм. Къардэным етIуанэ лIыхъужь вагъуэр къилъэщауэ щытами, къратакъым. ЛIыхъужь нагъыщэр — Дыщэ Вагъуэр — Ленин и цIэр зезыхьэ етIуанэ орденкIэ хузэфIагъэкIащ. Совет Союзым и ЛIыхъужь, майор Къардэн Къубатий хэтащ 1945 гъэм мэкъуауэгъуэм и 27 махуэм ТекIуэныгъэм и щIыхькIэ Мэзкуу щекIуэкIа парадым. Зауэ нэужьми абы къиухащ академиеу тIу. Генерал-майор нагъыщэ къратри Къубатий къагъэкIуэжащ Ставропол щыIа авиациемкIэ еджапIэ нэхъыщхьэм, кхъухьлъатэзехуэхэр здырагъаджэм. Къуэныкъуей Назир Къубатий хуэдэу Хэку зауэшхуэм и пэм къыщыщIэдзауэ и кIэм нэс Хьэуа дзэ пакIэм хэту зэуащ. Берлин къэзыщтахэм яхэтащ. А лъэхъэнэм абы и бгъэм хэлът «Бэракъ плъыжь» орденитI, «Вагъуэ Плъыжь» орденитI, медал зыбжанэ. Ауэ Назир уIэгъэ къащIри и медал нэхъыщхьэр — «Дыщэ Вагъуэр» а лъэхъэнэм къыхалъхьэн ялъэкIакъым. Къуэныкъуей Назир зауэ нэужьым дзэм къулыкъу щезыхьэкIыну къагъэнахэм ящыщти, и «Дыщэ Вагъуэ» медалыр псынщIэу къигъуэтыжащ. Назир и узыншагъэр щекIакIуэм, дзэм къыхэкIыжри, 1975 гъэм дунейм ехыжащ. Ди Инжыдждэс адыгэ-абазэхэм ящыщу Хэку зауэшхуэм Хьэуа дзэ пакIэм хэту зэуауэм ящыщщ Къубинэ къыщалъхуа Балэ Къурмэнбий Хъуцэ и къуэр. Къурмэнбий къыщыхъуа къуажэм классиблыр къыщиухри Черкесск къыщызаIуаха педагогическэ училишэм щIэхьащ. Училишэр къиуха нэужь, 1940 гъэм военкоматым ираджэри, абазэ щIалэ узыншэр, Iэплъэпкъ зэкIуж зиIэр кхъухьлъатэзехуэхэр щрагъаджэ еджапIэм ягъэкIуэну къыхахащ. Зи щIалэ нэхъыжьыр зыфIэкIуэда анэр хуеякъым и щIалэ кIасэм и гъащIэр дзэм пыщIа хъуну, ауэ Къурмэнбий езыр хуейт уэгум бгъэжьхэм яхуэдэу щылъатэну. Абазэ щIалэм и гуращIэр къыдэхъуащ, ауэ и уэгу ихьэгъуэр Хэку зауэшхуэм хиубыдэри, и псэр зыхьэхуа уэгум и дахагъ псоми гу щихуэн лъэкIакъым. Щызэуащ ар Венгрием, Австрием я уэгухэм истребитель къухьлъатэ полкым хэту. Дунейм къыщымыхъуа лъыгъажэ зауэ лъапсэрыхым, цIыху мелуан хыщIым щIигъу зэщIэзыкъуам, Къурэмэнбий къелри, зауэ нэужьми 1947 гъэм нэс Хьэуа дзэ пакIэм и къулыкъур щрихьэкIащ. Дзэм къыхэкIыжа нэужь Балэхэ я щIалэм хузэфIэкIащ Ищхьэ парт еджапIэри къиухыжын. Щылэжьащ Адыгэ-Хьэблэ райкомым агитацэмрэ пропогандэрэмрэкIэ и къудамэм. ИужькIэ щалъхуа жылагъуэм къигъэзэжри илъэс 40-кIэ щылэжьащ къуажэ еджапIэм. И хъыджэбз Ларисэ лъэпкъыр зэрыпагэ, зэрыгушхуэ усакIуэ зэчиифIэщ. Ларисэ щымыхъукIэ бзищкIэ къыхуэт щымыIэу тхэфI усакIуэ ди республикэм и цIэ щыжаIэу зэхэтхакъым. Зауэр зи нэгу щIэкIа зауэлI губзыгъэ, сабийхэм яхуэгущабэ, цIыху напэ къабзэу щыт Къурмэнбий хущIэкъут езым хуэдэу и еджакIуэхэм щIэныгъэ яритын, уэгум зи псэр ихьэхуахэм защIигъэкъуэн... Апхуэдэ къахэкIащ Къурмэнбий иригъэджа сабийхэм. Ар Къурашынхэ я щIалэ Тхьэзырэтщ (Валерэщ). Тхьэзырэт и гъусэу Къурмэнбий и щIалэм и гугъащ Качинск щыIэ, кхъухьлъатэзехуэхэм я Ищхьэ еджапIэм кIуэну, ауэ Балэхэ я щIалэр и узыншагъэкIэ еджапIэм ямыщтэу къэнащ. Тхьэзырэт СССР къэралышхуэм и Хьэуа дзэ пакIэм щапхъэу щигъэлъагъуэу и къулыкъур щрихьэкIащ. Абазэ щIалэм и кхъухьлъатэр къыхуэмыIурыщIэжу щIым зыхисэмэ и щIасэу къыщыхъуаи къыхуихуащ. Ауэ ди хэкуэгъум хузэфIэкIащ ажалым хуэзыхь къухьлъатэр штопорым, кхъухьлъатэми езыми узыншэу я увыIэпIэм къекIуэлIэжын. Тхьэзырэт хузэфIэкIащ «Миг 23», «Миг-25», «Су-27» кхъухьлъатэхэм я лъэкIыныгъэхэр, ныкъусаныгъэхэр къанэ щымыIэу щIэныгъэлIхэм я пащхьэ кърилъхьэн. Къурашыным подполковник нагъыщэ иIэу 1994 гъэм и гуащIэкIэ, и акъылкIэ къилъэща зыгъэпсэхужыгъуэ пIалъэм къынэсауэ, нобэ щалъхуа къуажэм щопсэу. Хэку зауэшхуэ нэужьым Хьэуа дзэ пакIэм и зыужьыныгъэм и гуащIэ, узыншагъэ, и акъыл щысхьыншэу хэзылъхьахэм ящыщщ адыгэ щIалэхэу Щынахъуэ Мухьэмэд, Къардэн Мухьэмэд, ГъукIэкъул Зураб тхьэмыщкIэм и щIалэхэу Валерэ, Юрэ нэгъуэщIхэри. Щынахъуэ Мухьэмэд зауэ нэужьым (сверхзвуковой) кхъухьлъатэхэмкIэ ди къэрал уэгум итахэм ящыщщ. Щынахъуэм пIалъэ кIэщIкIэ кхъухьлъатэхэкIхэу зыбжанэ къигъэIурыщIэ хъуауэ, Семипалатинск ягъэIэпхъуащ. А лъэхъэнэм пщэдей дзэм ящIэнур нобэ къаIуатэу щытакъым. Мухьэмэд а щIыпIэм атом бомбэр къыщагъэуа нэужь, абы и хьэуа гуащIэм пхыкIащ. АтIэ, датчикхэмкIэ щIэныгъэлIхэм къацIыхут цIыхум зэран радиацэм къызэрыхуихъуам и мардэр. Апхуэдэу Мухьэмэд и Iэпкълъэпкъым радиацэ ин къыпкъырыхьауэ, военнэ сымаджэщым (госпиталым) здыщIэлъым, илъагъуну, къыщIэупщIэну къыкIэлъыкIуауэ щытащ дуней псом щыяпэрей летчик-космонавт Гагарин Юрий. Щынахъуэмрэ Гагаринымрэ зэныбжьэгъугъэ яку дэлът, фIыуэ зэрыцIыхут. Гагарин къыщIэкIуар Мухьэмэд зэрихьа лIыгъэр игъэщIагъуэу арат. 1962 гъэм Щынахъуэр дзэм къыхагъэкIыжри и Хэку къигъэзэжащ. А лъэхъэнэм Мухьэмэд «Черкес Пэж» газетым корреспонденту щылажьэурэ, Карачаевск къалэм дэт пединститутыр къиухыжащ. ИужьыIуэ офицер щIалэщIэр ягъакIуэ МВД-м къулыкъу щищIэну. Мылицэм щылажьэурэ Саратов дэт юридическэ институтри къиухащ. Нобэ Мухьэмэд полковникщ, щIыхь зиIэ юристщ, медал къудейуэ 19 и бгъэм щолыд. АдэкIэ жыIэпхъэщ Къардэн Мухьэмэд хуэдэ кхъухьлъатэзехуэу СССР къэралышхуэм цIыху куэд зэрыщымыIар. 1948 гъэм ар къыщалъхуащ Адыгэ-Хьэблэ районым хыхьэ Бэралъкъы адыгэ къуажэ цIыкIум. 1972 гъэм абы къиухащ Качинск къалэм щыIэ кхъухьлъатэзехуэхэр щрагъаджэ Ищхьэ еджапIэр. Мухьэмэд а еджапIэм щIэс щIыкIэ игъэзэщIащ кхъухьлъатэ зехуэкIэмкIэ СССР-м и мастер нагъыщэр (высший пилотаж). Апхуэдэ щIалэ гъуэзэджэ дауэ блигъэкIынт Къадэн Къубатий?! Зэрымастерым къыщымынэу абы Къубатий и унагъуэцIэри зэрихьэт! Къубатий езыр унафэщIым и къуэдзэу здэлажьэ Ставропол щыIэ кхъухьлъатэзехуэхэр щагъэхьэзыр ищхьэ еджапIэм кхъулъатэхьзехуэ гъуэзэджэр (инструктору), курсант еджакIуэхэр лъэтэкIэм и Iэмалхэм хуэзыгъасэу, генерал губзыгъэм ирегъэблагъэ. А лъэхъэнэм Мухьэмэд здырагъэблэгъа еджапIэр ГъукIэкъул Валерэ Зураб и къуэм къиухт. Валерэ кхъухьлъатэ зехуэкIэмкIэ экзамен зыхуитар Къардэн Къубатийщ. Генерал нэ жаным ГъукIэкъулыр Мухьэмэд хуэдэу кхъулъатэзехуэхэр зыгъасэ (инструктору) еджапIэм къигъэнэжыну хуеящ, ауэ Валерэ дзэм хэту къулыкъу щрихьэкIыныр къыхихащ. Мухьэмэд еджапIэм щылэжьэну къанэри, ГъукIэкъулыр здэмыгугъа Камчаткэ — СССР-м и къухьэпIэ щIыгъунэм къулыкъур щрихьэкIыну ягъэкIуащ. Валерэ Мухьэмэд нэхърэ илъэситIкIэ нэхъыжьт, ауэ еджапIэр тIэкIу нэхъ кIасэу къиухат. Сыт щхьэкIэ жыпIэмэ, ГъукIэкъулыр Мэзкуу щыIэ, Бауман и цIэр зезыхьэ институтым илъэситI щеджагъыхэу Ставропол щыIэ, кхъухьлъатэзехуэхэр щырагъаджэ еджапIэм къэкIуэжауэ щытащ. Ар зи фIыщIэр, шэч хэмылъу, Къубатийщ. Валерэ зы махуи хущIегъуэжакъым и адэм къиухауэ щыта, дуней псом щыцIэрыIуэ, Бауман и цIэр зезыхьэ институтыр Iэпыдз ищIу Хьэуа дзэ пакIэм и гъащIэр зэрырипхар. Валерэ а лъэхъэнэм «Миг-21», «Миг-25», «Су-27»-рэ кхъухьлъатэхэмкIэ хьэуам и къулыкъур щрихьэкIыфу и IэщIагъэм хуэIэижьт. 1974 гъэм «Правдэ» газетым ГъукIэкъулым теухуа тхыгъэшхуэ тетащ. А гъэм Валерэ США-м и тIасхъэщIэх, цIыхуншэу лъатэ, Совет Союзым и дзэ пакIэхэр къэзутIэсхъыр къриудыхауэ щытащ. А махуэ лъэтэгъуэм къигъэлъэгъуа лIыгъэмрэ Iэзагъымрэ и щыхьэту, кхъухьлъатэзехуэ щIалэщIэм дыщэ сыхьэт къыхуагъэфэщащ, СССР-м зыхъумэжыныгъэмкIэ и министрым и Iэпэ тедзауэ. Абы и ужьым ГъукIэкъулыр кхъулъатэзехуэ гъэунэхуакIуэу ( летчик испытатель) Яковлев и КБ-м () ягъэкIуащ. Кхъухьлъатэ «ЯК-28»-м и ныкъусаныгъэхэр нахуэ къэзыщIар Валерэщ. Къэрал мыхьэнэ зиIэ Iуэху зэригъэзэщIам папщIэ, ГъукIэкъулым къратащ «Вагъуэ Плъыжь» орденыр. Абы и ужькIэ Валерэ къыхуагъэхьэзыращ ядернэ Iэщэ къезыхьэкI «ТУ-95М» кхъухьлъатэшхуэм кхъулыкъур щрихьэкIыну. «ТУ-95М» кхъухьлъатэр къэмытIысу хьэуам сыхьэт 15-кIэ хэтыфщ, кхъухьлъатэзехуэу нэрыбгибгъу исщ. А кхъухьлъатэ домбейм и унафэщIу Валерэ и къулыкъур ди къэрал уэгум сыхьэт 3000-кIэ щрихьэкIащ. Псори зэхэту ГъукIэкъулыр Совет уэгум итащ сыхьэт мин 11-рэ 700-рэкIэ. 1989 гъэм Валерэ ягъэкIуащ Куржы Республикэм щыIэ Кабулети къалэм кхъухьлъатэзехуэхэр щагъэхьэзыр еджапIэм и унафэщIым и къуэдзэу щылэжьэну. ИлъэситI абдеж щылэжьауэ СССР къэралыр зэхэлъэлъэжри Валерэ и акъылым и лъэкIыныгъэм зыри хуэмеиж щыхъум, Черкесск къалэм къэIэпхъуэжащ. 1999 гъэм Валерэ и щхьэм лъыр дэуейри дунейм ехыжащ. Къардэн Мухьэмэд кхъухьлъатэзехуэ куэд — нэрыбгэ 600-м щIигъу игъэсауэ щытащ. 1979-рэ гъэм Мухьэмэд кхъухьлъатэ зехуэнымкIэ (высший пилотаж) СССР-м и чемпион хъуауэ щытащ. Мухьэмэд иригъэджащ Валерэ и къуэш нэхъыщIэ ГъукIэкъул Юрэ. Къардэным и ныбжьэгъум и къуэшыр хуигъэсащ «Миг-21», «Миг-23», «Миг-25», «СУ-27» кхъухьлъатэхэмкIэ лъэтэфу. Ауэ Юрэ дзэм щагъакIуэм вертолетхэр нэхъ къыхихащ, икIи ар хуабжьу Абхъазхэм ящхьэпащ куржы-абхъаз зауэ лъэхъэнэм щыгъуэ. Ткварчели абхъаз къалэ цIыкIур къыдэкIыпIэ имыIэу куржыхэм къадзыхьауэ щыщытам, Юрэ ажалым къыIэщIихыурэ цIыху куэд къыдишыжащ. А лъэхъэнэм лIыгъэ зэрихьам къыпэкIуэу Абхъаз Республикэм Юрэ къихуигъэфэщащ подполковник нагъыщэм медали щIыгъужу. Совет лъэхъэнэм щыгъуэ къратауэ абхъазхэм я медалым нэмыщIу, ГъукIэкъулым медалитху иIэщ. Юрэ къулыкъум къыхэкIыжа нэужь юрист IэщIагъэр зригъэгъуэтыжауэ езым и IуэхущIапIэ егъэлэжьэж. Юридическэ щIэныгъэхэм я кандидатщ. Къардэн Мухьэмэд, ди жагъуэ зэрыхъущи, Валерэ хуэдэ къабзэу, и гур къэувыIэри дунейр ибгынащ. Къэнащ я ныбжьэгъуфIхэм я гукъэкIыжхэр, я бынхэр. Мухьэмэд щIалитIрэ зы хъыджэбзрэ къыщIэнащ.
Получайте свежие новости на электронную почту
Комментарии