ИЛМИДЕ АТЫ АИТУВЛЫ

титутынынъ тамада илми куллыкшысы, белгили аьлим, филология илмилерининъ кандидаты, КЧР илмисининъ сыйлы аьрекетшиси Майя Амербиевна Булгарова 1977 йылдан альт Карашай-Шеркеш гуманитарлык тергевлер институтында ислейди. 1989 йылда Азербайджан Рестубликасынынъ илмилер академиясынынъ Насими атлы тил институтында «Ставротольединъ эм Дагестаннынъ ногай тотонимиясы» деген кандидатлык диссертациясын уьстинликли яклаган. Аьлим юзден артык илмилик тергевлердинъ, методикалык кулланмалардынъ эм окув китатлардынъ, тублицистлик эм тагы да баска макалалардынъ авторы болады. Аты тек бизим юртымызда тувыл, Россиядынъ эм онынъ тысында коьттен бери ийги белгили. Илми дуныясында М.Булгаровады коьттен таныйдылар, уьйкен илмиде оны ман санасадылар, онынъ басталаган куллыкларына таяныт, янъы излевлер бардырадылар. Илми дуныясы - ол айырым дуныя. Илмилик куллык - ол уьйкен излев. Илми мен каьр шеккен аьдем, уьмитин уьзбей, дайым излевде, тергевде эм теш керуьвде, тенълестируьвде эм ашыклавда болады. Шынты аьлим, буьгуьнги табынышлар ман канагатланмай, эртенги уьмит пен, эртенги куьнде табылаяк янъылыкларды саклап яш айды. Суьйтип, узак йыллардынъ бойында етимисли аьрекетлеп келеятыр ногай илмисининъ оьрленуьвине куьшин эм билимин кызганмаган аьлим Майя Амербиевна Булгарова. Бактысы яс аьлимди биринши куьннен алып заман ман талапланган, халкка эм онынъ тилине керекли болган ис пен йолыктырды. Сол йылларда, илмидинъ янъы оьрленип баслаган тармакларынынъ бириси болып, топонимика эм антропонимика белгиленеди. Тил боьлиги бола келип, топонимика тарих пен, тарихлик география ман, баска илми тармаклары ман тар байланып келеди. Яс аьлим, илмилердинъ негизлерин терен уьйренмеге керегин анълап, ясы уьйкенлердинъ маслагатларына таянып, бирге ислеген аьлимлер мен келисип, билимин байытып, илми куллыгын каныгыслы бардырды. Кайсы исте де етимис оьзи-оьзиннен келмейди. Аьлим коьп йыллардынъ бойында Москвадынъ, Санкт-Петербургтынъ, Махачкаладынъ, Астраханьнинъ, С тавропольдинъ, Бакудынъ архивлеринде, тарихлик музейлеринде эм китапханаларында коьп теш керуьв куллыкларын озгарды. Куьннен-куьнге калемин оьткирлендирип, оьз куллыгын кеспили, йогары илмилик негизине таянып, толтырмага шалысты. Биринши караска наьзик, юмсак юрекли кыскаяклы, куллыгында эркликти коьрсетип, шынты йигитлик суьрди. Ногайда не шаклы яшадынъ деп тувыл, не зат этип уьлгирдинъ деп сора, деген акыйкат соьз бар. М.А. Булгаровадынъ илмилик излевлери ногай тил илмисининъ коьп туьрли маьселелери мен байланыслы: орфография, диалектология, тарихлик грамматика, лексикология, социолингвистика. Аьлим юзден артык илмилик куллыклардынъ, макалалардынъ, методикалык кулланмалардынъ, программалардынъ эм окув китаплардынъ авторы. Аьлимнинъ тергевлери Москвада «Илми» китап баспасында, Уьйкен Россия энциклопедиясында баспаланганлар. Белгили тюркологлар, аьлимлер мен тар байланыс тутып, туьрли халкаралык, савлайроссиялык, регионлык конференцияларда (Москва, Санкт-Петербург, Астрахань, Ташкент, Бишкек, Уфа, Баку, Анкара, Стамбул, Конья, Измир, Бохоники, Вильнюс эм б.), амалламаларда ортакшылык этип, ногай халкынынъ аьвелги данъклыгы, оьмирлер мен оьлшенген биринши болып, туьрли халкаралык проектлеринде катнасып баслады. Тюркологлар ком итетининъ тапшырувы ман 1994 йылда Россиядинъ илмилик эл ш илерининъ санында бай ис сулыбы болган аьлим, таьвекеллиге нур явар деп, узактагы Туьрк элине атланды. Т а п ш ы р ы л га н истинъ яваплыгын анълап, куллыгын онъайлы бардырув уьшин, кы с ка з а м а н - ны нъ и ш и н д е туьрк тилин уьйрен, и. Тур ияда Майя Амерб и е в н а д ы н ъ о р т а к ш ы л ы к этуьви мен туьзилген бир неше сы. 21т. Ногай адабияты»; «Turk Dunyasi Turkologlari. Dilciler». - «Тюрк дуныясынынъ тю ркологлары . Тилшилер»; «Turk Dunyasi Bilmeceleri» - «Тюрк дуныясынынъ юмаклары» («Ногай юмаклар») эм тагы да 20- дан артык илми тергевлер. Майя Булгарова - тюрк дуныясы кыскаяклыларынынъ ассоциациясынынъ сыйлы агзасы, Туьрк правительствосынынъ Мактав хатынынъ тийисли иеси. Лексикография (бурынгы грек тилиннен «соьзлик туьзуьв») - лингвистлик илмидинъ негизин салувшы тармак. 2018 йыл ногай халкынынъ ямагатшылык, маданият яшавында коьптен сакланган, оьктем тувдырган «Ногайша-орысша соьзликтинъ» дуныя коьруьви мен белгиленди. Соьзлик Ресейдинъ Тил илмилер институтынынъ эм Каратуьзуьвде уьйкен сулыбы эм терен билими болган аьлим М. А. Булгаровадынъ «Ногайша-орысша соьзликти» баспага аьзирлевде эткен косымы оьлшемсиз уьйкен. Халктынъ соьз казнасын йыюв, кеплестируьв, илми ягыннан тергев эм лексикография йосыклары бойынша тизип, халкка кайтарув - яваплы эм сыйлы борыш. Майя Амербиевна, соьзликтинъ туьзуьвши-редакторы, оьзине тапшырылган яваплыкты анълап, халкынынъ тил байлыгын саклав мырат пан, бу уьйкен маьнеси болган куллыкты бажармага куьшин, заманын, сулыбын аямады. Сондай маьнели эм яваплы ис уьйкен разылыкка тийисли. 2014 йылдан алып, ногай халкынынъ тарихлик соравларына, бай маданият булакларынынъ сакланувына, тил оьрленуьвине U ИЛМИДЕ АТЫ АИТУВЛЫ адабияты ман, маданияты ман таныстырып, ногай тилининъ оьткир маьселелери акында соравларды коьтерип, белсинли катнасады. М. Булгаровадынъ арымаслык аьрекетлевининъ тамамы - терен маьнели, бай иштеликли «Ногай топонимиясы» деген монография (1999), «Ногай байыр атлары» деген китап (2016) эм баскалар. Майя Амербиевнадынъ ногай илмисине эткен уьлисине йогары белгиди тарих илмилерининъ докторы В.В. Трепавлов береди: «Ногайдынъ «юлдызлы вакыты» - XV-XVII оьмирлерде Поволжьединъ, Кубыла Уралдынъ эм Куьнбатар Казахстаннынъ еринде орынласкан Ногай Орда оькимети. М.Булгаровадынъ илмилик куллыкларында сол атаклы заман тил эм тарих ягыннан толысынша тергеледи. Аьлимнинъ язган илмилик иси куьшли, сапатлы, бек сийрек расатаган, аьвелде кулланылмаган шаатламалар, маглуматлар, картографиялык материаллар ман беркитиледи». Илмилик йолынынъ шети йок... Майя Амербиевна, аьлимлердинъ арасында китап баспадан шыккан: «Karshilashtirmali Turk Dilleri Sozlugu» - «Ортак тюрк соьзлиги» («Сравнительный словарь тюркских языков»); Karshilashtirmali Turk Dilleri Grameri» - «Ортак тюрк грамматикасы» («Сравнительная грамматика тюркских языков»); «Turk Edebiyatlari Antolojisi. 21. Nogay Edebiya ti»- «Тюрк ада - биятларынынъ антологияшай-Шеркеш гуманитарлык тергевлер институтынынъ грифи мен, Меску (Москва) каласынынъ «Илми»-«Куьнтувар адабияты» баспаханасында дуныя коьрди. Китап РФ Президентининъ гражданлык ямагатш ылыкты оьрлендируьвге каратылган Фондынынъ Грантына тийисли болып баспаланды. Тюрк тиллерининъ лексикасын тергевде эм соьзлик багысланган «Ногайлар: XXI оьмир. Тарих. Тил. Маданият. Аьвелгиден - келеекке» деп аталып, ногай эм оьзге халклар арасында данъкы кенъ яйылган Халкаралык конференция озгарылады. Илми курылтайы 2019 йылда уьшинши кере озды. Ногайдынъ тарихи коьплеген халкларды нъ тарих-маданиятына тамыр йиберген, ногайдынъ аты айтылмаган, танылмаган ерлер дуныяда аз экенин сосындай илми конференцияларда ашыкланады, айтылады. Конференцияды озгарувдынъ асыл мырады -яйрапяткан тарих байл1 кты, шаатламаларды йыюв, аьлимлердинъ ногай акында алып келген илми-билимди, тоькпей-шашпай, ыз калсын деп, китап кебинде баспалап, саклав, халкты таныстырув. Конференцияларды аьзирлевде эм уйгынлавда, йогары кепте озгарувда, редакторлык ислерин юргистуьвде эм материалларды йыйынтык кебинде туьзуьвде Майя Амербиевна, дайым оьзининъ косымын этип, белсинли аьрекетлейди, уьйкен арымаслык куллык бардырады. Аьлиги эм келеектеги аркалар акында ойлайтаган аьлим ямагатшылык яшавда да кенъ катнасады, яс-явка эм балалар ямагатшылык биригуьвлерине колласпага заман табады. Яс несилди эдаплык ягыннан тербиялавга, билим дуныясына тартувга, анъ-анъламлык сезимлерин кеплевге, олардынъ бос заманларын кы- зыклы эм пайдалы уйгы нлавга айырым эс этеди. Ийги кылык кырк байлыктан артык дегенше, табиат Майя Булгаровады яныплылык пан, яшав шыдамлык пан, келеекке коьнъилли карас пан мол савкатлаган. Айлак танъ, алал касиетли аьдем, оны ман аьр не зат акында кенъеспеге болады, ол яс аьлимлерге кыйынлы соравларды шешуьвде кеспилик маслагатлар берип, тийисли абырай ман пайдаланады. Майя Булгарова - халк арасында уьйкен сый ман пайдаланган окытувшылар Амербий Исаевич эм Насипхан Ибрагимовна Матакаевлердинъ татым, уйымлы аьелинде тувып оьскен. Аьелдинъ уьйкен куьш экенин белгилеп: «Ялгыз терек бав болмас дегенше, мен бактымнынъ етимислерин бас дегенде атам-анам ман байланыстыраман. Кардаш -кавы м арасындагы алаллыкты, татымлыкты, бавырмалыкты да уьйкен байлык деп санайман» - дейди, аьелине разылыгын билдирип. Соьзсиз де, кыскаяклы куллыгында сондай сезимли етимислерге етпес эди, эгер онынъ алал досы - Мурат Булгаров шынты диреги болмаган болса. Мурат, косагынынъ куллыгынынъ авырлыгын, яваплыгын анълап, аьр яклы демевлеспеге, колы етиспеген ерге оьзи етиспеге шалысты. О ькиниш ке, куванышлы эм берекетли яшав коьпке созылмады. Онынъ куванышын боьлеек алал косагы яшавдан эрте тайды. Кыскаяклы, белин каты бувып, оьз аьвлетлерине ата да, ана да болып, аьлемет нызамлы, таза балалар тербиялады. Дуныядан замансыз тайган атасынынъ йолын сайлап, тунгышы Гелена Карашай-Шеркеш педагогикалык университетининъ художествол ы-графикал ык факультетин кутылган. Анасын1 нъонъко ы болып оьскен, уьй куллыкларынынъ сырын эртеден билген кыз оьз аьелин туьзген, алтындай эки баладынъ анасы. Майядынъ кенжепай кызы Саида - юрист, кесписи бойынша Карашай-Шеркеш Оьр судында ислейди. Мереке - ол тамамларды согув, келеекке уьмитлерди салув. Аьлимнинъ алдыда толтыраяк ислери, йогары мыратлары, аьлемет ойлары айлак коьп. Эм Майя Амербиевна йогары ымтылыслыгын эм каныгыслыгын йоймай, оларды бажарувдынъ уьстинде арымай аьрекетлейди. Оьзининъ илми сандыгын терен ойлы тергевлер мен толтырмага бу аьдемнинъ куваты да, терен билими де, бай сулыбы да, коьп йыллар бойы йыйган бай илмилик асабасы да бар. Мерекенъ оьрметли эм куванышлы болсын, энъ де бийик уьмитлеринъ толсынлар, наьсибинъ коьп, берекетинъ мол, ден савлыгынъ берк болсын, аьр заманда эсиклеринъ ийгиликке ашылсын, Майя Амербиевна!