Актуально В КЧР определили победителя регионального этапа Всероссийского конкурса »Учитель года России» - 2024 СКФО 1,4 млн тонн ставропольской сельхозпродукции продали за рубеж в 2023 году СКФО В Дагестане временно закрыли зоопарк из-за отсутствия лицензии СКФО Где поесть том ям в Черкесске СКФО В Чеченском педколледже состоялся «Вечер нашидов»

«БАКТЬ >1МА А Й Л А К РА ЗЫ МАН»

27.02.2020 232
«БАКТЬ >1МА А Й Л А К РА ЗЫ МАН»
- Ануар Аскербиевич, Сиз Эркин-Юрт авылында т увгансы нъ ы з эм оьскенсинъиз. Яшав йолынъызда оьз тренерлик аьрекет инъиз бен сый-абырай таткансынъыз. Бу уьйкен болмаган авылда Сиз сторт дуны ясы на калай келгенсинъиз? Оьзинъиздинъ балалык шагынъыз акында хабарласанъыз экен... - Билесинъизбе, меним авылым кишкей болса да, онынъ бай тарихи бар. Онынъ уйгынлавшылары Орак, Мамай калай ногайлардынъ болса, солай ок Р оссияды нъ тарихинде терен ыз калдырганлар. Бу зат акында биз «История государства Российского» китабында (авторы Н. Карамзин) коьрмеге боламыз. Ол 16 оьмирде уйгынланган. Онынъ эски аты «Орак авылы». Ама соьлеге дейим ногайлар «Орак Эли» деп айтадылар. Авылдынъ эски аты темир йол станциясында сакланган. Авылымнынъ уйгынлавшылары Орак, Мамай ногай халкынынъ «Ногайдынъ кырк баьтири», «Орак Мамай» баьтирлик йырларында эм тарихте белгили инсанлар деп эстеликте калганлар. М еним авы лы м Кобаннынъ ягасында орынласкан. Бу ерлердинъ ярасыклыгы акында белгили ярыкландырувшы Казыгерей, Пушкиннинъ замандасы, «Аьжи-Тогай оьзени» деген хабарында язган. Авылымнынъ кубыла бетинде, бес шакырым узаклыкта бурынгы Аьжи-кала деп аталган калашык орынласкан. Бу калашыктынъ ишинде Ак мешит болган. Калашык та, мешит те сувягады нъ би й и кл и ги н д е орынласканлар. Тоьменде Йилиншик эм Кобан сувлары агадылар. Кобаннынъ онъ ягасында орынласкан станица 19 оьмирдинъ ортасында Беломечетская деп (Ак мешит) аталган. Айтувлы ногай шайир эм философ Асан Кайгылы 16- ншы оьмирдинъ басында оьзининъ ятлавларында Ак мешиттинъ эм тоьгерек яктынъ ярасыклыгын эм бу ерлердинъ берекетлигин эм байлыгын белгилеген. Ама «аьжи» деген соьздинъ барлыгы босы на тувыл. Тоьбешиклер мен бирге - олардынъ саны мунда йырмадан артык - Аьжи-кала тарихлик эстеликлердинъ бирлик ансамблин туьзедилер. Соннан себеп, бу ерлер власть эм яшавшылар ягыннан аявлы карасты талаплайдылар, деп ойлайман. Авылдынъ йтаган заманда, ол шатраш ойынынынъ алатларын оьз колы ман ясаган эди. Бизди ойнап уьйретип, бизди утып, бир юмага дейим юбанатаган эди. Сол шакта биз спорт адабиятын коьп окыйтаган эдик. Авыл библиотекасынынъ заведующийи, Уллы Аталык кавгасынынъ ветераны Салехжан Заляндин оьзи де спорт пан айлак кызыксынатаган эди. Ол футбол бойынш а СССР чемпионатын уьйкен кызыксынувлык пан карайтаган эди, олардынъ тамамларын тептерге язып алатаган эди. Онда ойынлар календари де, командалардынъ орынлары акында таблица V «БАКТЬ >1МА А Й Л А К РА ЗЫ МАН» аьвелги басшысы кебинде мен табиатка карсы йырткыш лык ислер мен расканман эм бир кесек йыллардынъ бойында сол тийиссизликлер мен, карьерлердинъ промышленность ягыннан асыллавлары ман куьрескенмен. Меним авылымнынъ тынышлы яшавын окын-окында тарихтинъ туьрли шакларында бу якларда болган кавгалар эм туьгисуьвлер бузганлар. - Уллы Аталык кавгадан сонъгы йыллар да эсинъизде тура боларлар? - Аьше, ясы уьйкенлердинъ айтканлары эсимде калганлар. 1942 йылдынъ август айыннан алып авылды немецлер курсап алган эдилер. Олар ерли элеваторды нъ складларында мынълаган тонна оьлш ем инде от савы тларын, атылув затларын саклайтаган эдилер. Ама 1943 йылдынъ басында совет аьскерлерининъ явды тувган ерлерден кувып баслаганы ман байланыста олар складларды ягып кеткенлер. Я ры лувлардынъ сеслери бир неше куьн эситилетаган эдилер. Элеватордынъ кубыла бетиндеги ерлер ярылмаган снарядларга толы эдилер. Ш акы ры лган саперл ар оларды аьле он йылдынъ бойында кавыфсызландыратаган эдилер. Миналар аьле тынышлы заманда да атылып, аьдемлер олардан оьлген вакытлар да болганлар. Суьйтип, меним классымнан уьш яс та сондай баьле-казадан яшавдан кешкенлер. Айткым келетаганы сол, меним авылымнынъ яслары айлак йигерли, коркпас юрекли эдилер. Олар юрип бараятырган Невинномысск-Черкесск поездининъ вагонларынынъ тоьбелериннен шавып юретаган эдилер. Суьйтип, бизим балалык шагымыз кайнавлы эди. А дурысын айтсанъ, биз оьзге баьри балалардай болып оьсетаган эдик. Уьйде ата-анага ярдам эткеннен баска, биз оьзимиз де кишкей де болсын, кыйын акка куллык этетаган эдик. Эcим, е, мен 3-4 классларда эмлев коьгоьленин йыйып, емис-ясылша базасына беретаган эдим. Сонъалыкка тап сол базада мен ясылшаларды салатаган ящиклерди ясайтаган эдим. 8 класста мен каникулларда кербиш заводында иследим. Элбетте, мунда куллык енъиллерден тувыл эди. - Ама сторт тан да Сиз мект ет т е о кы й ­ таган йылларынъызда каь р л еп б а сл аган сы - нъыз, солайма?... - Дурыс, дерислерден сонъ, каралды эм оьзге куллыкларынынъ арасында спорт пан да каьрлемеге заман табатаган эдик. Коьп затларга ясы уьйкенлерден уьйренетаган эдик. Орак кербиш заводы авылдынъ футбол командасынынъ аьле 50-нш и йылларда «Спарта» селосынынъ эм Беломечет станицасынынъ командалары ман дослык йолыгысларды озгаратаган эди. Язда биз футбол, асык эм шатраш ойы нлары н ойнайтаган эдик. Шатраш ойынына мени нагашакам Хусин Телеготов уьйреткен. Ол меним тербияланувымда уьйкен орынды туткан. Мен 3 класста окыда бар эди. Библиотекада спорт акында коьп баспалавлар, «Советский спорт», «Ф изкультура и спорт», «Спортивные игры», «Шахматы» эм оьзге журналлардынъ йыйынтыклары бар эдилер. - Футбол ойыны ман кы зы ксы нувы нъы з да Салехжан Заляндин мен байланыслы ма? - Солай да болар. Йогарда айтып озганымша, Салехжан Заляндин футбол ойынын бек суьетаган эди. Ол Москвадынъ «Динамо» командасы уьшин «авырыйтаган» эди. 50- ншы йыллардынъ сонъында - 60-ншы йыллардынъ басында биз репортажларды тынълайтаган эм футбол акында билдируьвлерди, Вадим Синявскийдинъ репортажларын тынълайтаган эдик. Оларды «кара тепшеклерден» - аьр уьйде болган динамиклерден беретаган эдилер. Сол заманларда электроярык та, телевизорлар да йок эдилер, сувды да Кобаннан тасып, пешти коьмир мен ягатаган эдилер. Биз картоп шыраклардынъ ярыгы ман китаплар окыйтаган эдик. Коьп йы л д ан сонъ , авылда электроярык берилген сонъ, телеберуьвде суьйикли «Динамо» командасы енъилгенин коьрип, Салехжан Заляндиннинъ суьйтип те коьнъили бузылган, ашувланганнан ол оьз костыли мен телевизорды бузган. Суьйтип, мен китаплардан шатраш ойынынынъ коьплеген сырларына уьйрендим эм меним биринши грамотам шатраш ойынында етим ислерим уьшин эди. Оннан сонъ Салехжан Заляндиннинъ де колыннан грамоталар алганман. 1957 йылда мени авылдынъ энъ яс китап окувшысы деп таныганлар эм С.Заляндин мага СССР спартакиадасы акында дурбатлар ман ярастырылган китапты савгалаган. 1958 йылда «Советский спорт» журналынынъ подшивкасын савгага бердилер. Сол йылларда кыралымызда эм онынъ тысында коьплеген спорт сынаслары озгарылатаган эдилер. Солардынъ арасында Москвада яс-явка эм студентлер фестивали айлак маьнелилердинъ бириси эди. Мен сол сынаслар акында уьйкен кызыксынувлык пан окыйтаган эдим. Библиотека мектепке ювык болганнан себеп, мен онда йыйы киретаган, спорт янъылыкларын карап шыгатаган эдим. Дурысын айтсам, спорт пан каьрлемеге бизде керекли зат йок эди. Кишкей классларда биз футболды резина тобы ман ойнайтаган эдик. Сактыян топка биз колымыз бан тек уьйкенлер ойнайтаган эм тыгырып кеткен топты беретаган заманда тиетаган эдик. Аякка киетаган кедаларды биз аявлы саклайтаган, ойыннан сонъ оларды ювып-тазалап, салатаган эдик. Кыстынъ келуьви мен айлак аьлемет шак басланатаган эди. Сувлар - коьллер, йылгалар бузласалар, олардынъ уьстинде кыдырмага болатаган эди. Биринши конекларды мен ети ясы мда кийгенм ен. Бир конек кол ман ясалган эди. Оны да мага нагашакам ясаган эди. Мен оны онъ аягыма киетаган эдим, а сол аягыма немецлердинъ трофей альпинистлик алатларыннан «тырнакты» кийип, бузда кыдырмага шалысатаган эдим. 14-15 ясларыма менде шынты конеклар болдылар. Элбетте, бизде тренер болм аган. Биз оьзим из ком андаларды туьзип, капитанларды сайлап, йолыгыслар озгаратаган эдик. Биринши йолыгысты мен 13 ясымда болганда озгарганмыз. Биз тетиклерге олтырып, Ивановское селосына барып, оьз замандасларымыз бан сынасканмыз. Эм куьндеслеримизде бай сулыплары болып, олар коьп кере чемпионатларда катнаскан болсалар да, биз енъилсек те, биринши кере уьйкен майданга шыкканымыз эсимде калган. Оннан сонъ да биз коьп кере сынасканмыз, эм бизим ясларымыз - Хамзат Теубежев, Юрий эм Халил Узденовлар, Юрий Есенакаев эм оьзгелер сол енъилуьв уьшин «оьшлерин» алганлар. - Ануар Аскербиевич, буьгуьн Сиз яшавынъыздынъ аьлемет ш акларын эсинъизге туьсирдинъиз. А энъ маьнелиси, буьгуьн-буьгеше де Сиз яс-явкада сторт тан каьрлевге кызыксынувлыкты тувдырасынъыз, савлыклы яшав келбетин балалар эм яс аьдемлер арасында яйылдырасынъыз. Оьз коьриминъиз бен Сиз халкымыздынъ бактысы уьш ин тынышсызл ан ув ы н ъ ы зд ы аш ы - клайсынъыз. Биз Сизге берк ден савлыкты, узак оьмирди, наьситти сагынамыз. - Савболынъыз. Газетадынъ окувшыларына да спорт пан каьрлевге шакырувды этемен
232 просмотров


Комментарии

Написать
Комментарии >



Подписывайтесь на RIAKCHR в Одноклассниках Получайте свежие статьи и новые публикации на свой мобильный
Вступайте в сообщество RIAKCHR в “ВКонтакте” Получайте свежие статьи и новые публикации на свой мобильный
Вступайте в сообщество RIAKCHR в “Telegram” Получайте свежие статьи и новые публикации на свой мобильный