ЗЕГЕНЛИГИ МЕН U ______ СЫИ ТАЛКАН

Халкымызда яшавлары ман, белсинли аьрекетликлери мен, зегенликлери мен оьзлериннен сонъ яркын ыз калдырып, ердеслерининъ эслериннен таймайтаган аьдемлер аз тувыллар. Сондайлардынъ бириси савлай оьм ирин халктынъ маданиятын байытувга багыслаган Тайват Абусат аровна Кирейтова болады. Туьнегуьн, 12-нш и майда зегенли бавырдасымыз тувганлы 90 йыл толды. Тайват Абусатаровна Кирейтова 1931-нши йылда Ставрополь крайынынъ Минераловод районынынъ Канглы авылында тувган. Онынъ атасы Абусатар Кужаевич кесписи бойынша окытувшы болган эм ерли мектепте куллык эткен. «Тайват кишкейлей адабият пан кызыксынып оьскен. Сол затка Кирейтовлардынъ уьйинде туьзилген яратувш ылык ава себеп эткен. Оларда конакта ногай интеллигенциясынынъ элшилери, ярыкландырувшы, аьлим, халк авызлама яратувшылыгын йыювшы Абдул-Хамид Шаршембиевич Д жанибеков йыйы болганлар, - деп язады «О рак-Э ли. Эркин-Ю рт. Ураковский» деген китапта филология илмилерининъ кандидаты Шахидат Курмангулова. - Кавгадан алдын Кирейтовлардынъ аьели Ш еркеш областининъ Эркин-Юрт авылына коьшип келеди. Мунда 7 классты окып кутылган Тайватка ис аьрекетине кириспеге керек болады. Бир кесекзаман озганнан сонъ,ол Ставропольде орынласкан культпросветучилищ еге окымага туьседи». Куллыктан бос заманын Тайватятлавлар,хабарлар, эртегилер язувга багыслайды. Онынъ язганларын «Ленин йолы» газетасында, оннан сонъ шайирлердинъ ортак йыйынтыкларында баспалап баслайдылар. Тайват Кирейтовады нъ «Анама», «Кобан бойларым», «Тувган авылым», «Сол наьсип» деген эм оьзге ятлавларын аьдемлер суьйип OKI йдылар. Яс аьдемнинъ язганларына йыршылар да, композиторлар да эс этедилер. Эм онынъ ятлавларына анъ шыгарып, олардынъ халк арасында оннан да бек белгили болып яйылып кетуьвлерине себеп этедилер. Бир кесек зам аннан сонъ, Тайват Абусатаровна Асият Тулькуева ман бирге «Айтпа энди», «Бияла», «Келиншекке», «Домбыра», «Ойнашынъыз» деген эм оьзге йырларды язады. 1978 йылда Тайват Кирейтова оьзининъ «Танъ» деп аталган биринши ятЗЕГЕНЛИГИ МЕН U ______ СЫИ ТАЛКАН лавлар йыйынтыгын баспалайды. 1995 йылда онынъ «Коьгилдий коьжек» деген экинши китабы ярык коьреди. Китапка пьесалар, хабарлар киредилер. - Тайват Кирейтова ногай адабиятына 50-нши йылларда келген язувшылардынъ эм шайирлердинъ санына киреди. Олардынъ балалык эм яслык шаклары кавгадынъ авыр йыллары ман рас келдилер. Тайват Абусатаровнада эм онынъ замандасларында кайгысыз балалык шаклары болмаган деп айтпага керек. Олар айлак эрте уьйкен болганлар, яваплыкты сезип, айлак эрте куллык этип да келетаган эдилер. А Маданият уьйининъ экинши шарлагында орынласкан китапхана бир куьн де бос болмай, авыл яшавшылары арасында уьйкен соралув ман пайдаланатаган эди. Сол йылларда баьриси де: балалардан алып, эсли аьдемлерге дейим китап окув ман кызыксынатаган эдилер. Тайват Абусатаровна оьз исин савлай юреги мен суьетаган, куллыкта оьзи де янып, баскаларды да тутандырып билетаган шынты кеспили уста эди. Сол йыллардан коьп заман озган болса да, авылман тил бирлигин тавып билди. Куьнделик белсинли аьрекетлиги мен Тайват Абусатаровна ногай халкынынъ анъ-анъламлык культурасын оьрлендируьвге номай косымын этти, - деп бардырады соьзин Мая Батыргереевна. Тайват Абусатаровнадынъ баславы ман авылда «Кызыл-Гуьл» деген вокал-саз алатлар ансамбли уйгы нл анад ы . Соны ман биргесине «Тулпар» театры, яс каравшыдынъ эм кувыршаклар театрлары ашыладылар. Ансамбльде эм театрда туьрли кеспилердинъ элшилери: ерли совхоздынъ куллыкшылары да, окытувшылары да, балалар бавларынынъ тербиялавшылары да, ты hi аювга шыккан ясы уьйкенлер де катнасып баслайдылар. якын каьр табатаган эдилер. Суьйтип, мектеп окувшыларын Тайват Абусатаровна биюв кружогы ман эм кувыршаклар театры ман кызыксындырды. Эне сол биюв кружокка мен де суьйип барганман. Мекларды «Ногай давысы» газетасынынъ бас редакторы Алтынай Юнусовна Атуова. - Эсимде, тыншаюв куьнлеринде эм байрамларда клубта дискотекалар уйгынланатаган эдилер. Онда тек яс-явка тувыл, туьрли яслы авыл яшавшылары Т.Кирейтова тувганлы 90 йыл толды баслаганлар. Эм оьзи де колларына алган ислерин янларын берип эткенлер, - деп хабарлайды ердесимиз акында Эркин-Юрт авылынынъ Маданият уьйининъ директоры Мая Батыргереевна Кумратова. 1979 йылда Эркин-Юрт авылынынъ совхозында кадрлар боьлигининъ басшысы болып куллык эткен Тайват Абусатаровнады Э ркин-Ю рт авы лы ны нъ Маданият уьйининъ директоры этип саладылар. - Авылдынъ Маданият уьйинде куллык этип баслаганда, ол тоьгерегине туьрли яслы, туьрли кеспили аьдемлерди йыйып, олар М.Киримов, И. Капаев, Ю. Созаруков, Ш.Алиев, Р.Керейтов эм Т.Кирейтова оьзи язган пьесалар бойынша салынган спектакльлери мен олар ногайлар яшайтаган коьплеген юртларды йоклайдылар. - Тайват Абусатаровна М аданият уьйининъ директоры болып аьрекетлеп баслаган йыллар меним мектепте окыган йылларым ман рас келдилер. Сол йылларда авыл клубы шынты маданият орталыгына айланды. Мунда авылдынъ туьрли яслы яшавшылары: балалар да, ясы уьйкенлер де, эсли аьдемлер де янларына тепте дерислеримиз куты лганлай, классы м ы здынъ баьри де окувшылары М аданият уьйине асыгатаган эм онда кешке дейим заманларын озгаратаган эдилер. Яс-явка уы ин клубта «Кызыл-Гуьл» ВИА-сы аьрекетлеп баслады. Орта ясл ары нд агы авыл яшавшылары уьшин театр аш ы лды . М унда авылдынъ бир кесек яшавшылары актерлар кепте катнасып, баскалар болсалар каравшылар кепте келип, бос заманлары н озгармага амал таптылар, - деп эскереди авылдынъ Маданият уьйин Тайват Кирейтова етекшилеген йылдаслары, ердеслери оны эш мутпайдылар, оьзин де, эткен алал ислерин де юрек туьплеринде саклайдылар. - Тайват Абусатаровнады биринши кере 1978 йы лды нъ 15 ию линде, М агом ед -экевим изд инъ тойында коьргенмен. Сол кеше белгили ногай язувшылары, бизи мен айкасатаган калемдасларымыз Ш.Курмангулова, М.Киримов, В.Казаков, И.Капаев, К.Кумратова ман бирге ол да бизге кутлав соьзлерин айтты. Сонъ Адил-Халк авылынынъ Маданиятуьйинде Валерий Казаков уйгынлаган «Тулпар» адабият биригуьвинде яне коьристик эм ювыктан таныстык. Магомед пен бирге онынъ Э ркин-Ю рт авы лы ны нъ М аданият уьйинде басшылаган театрында, «Кызыл-Гуьл» ансамблинде катнасып басладым. Адыге-Хабль район администрациясынынъ маданият боьлигининъ басшысы Л.А.М ацукатовадынъ эм Т.А.Кирейтовадынъ маслагаты ман 1978 йылда бизде «Тандыр» деп аталып аьел ансамбли тувды. Эм бизим яратувшылык яшавымыз кайнады. Мектептен шыкканлай, Магомед пен куьн сайын Маданият уьйине баратаган эм онда каранъа болганша заманымызды озгаратаган эдик. Балалар тувганда, оларды да оьзимиз бен аькетип басладык, - деп эскереди зегенли ердесин Римма Исмаиловна Утемисова. - Тайват Абусатаровна юмсак, танъ, ногайдынъ маданиятын, аьдетин, йолын суьйген аьдем эди. Онынъ КЧР маданиятынынъ сыйлы куллыкшысы Стамблхан Мижева (Асият Тулькуева) ман бирге язган йырларын бизим аьел ансамбли де, Кумратовлардынъ, С икалиевлердинъ аьел ансамбльлери де, коьп ногай йыршылар да йырлайдылар. «Айтпа энди», «Анама», «Керилип келин келсин», «Айташынъыз», «Аманат», «Излеме мени», «Алтынай» деген йырларын халк бек суьеди. Тайват Абусатаровнадынъ «Дуныя деген аьлемет» деген ятлавынынъ соьзлерин бек яратып, мен де бир йыр яздым, балалар оны уьйкен аваслык пен йырлайдылар. Шайдат Азаматовна Курмангулова тапшырып, бир неше ятлавын орыс тилине де коьширдим. Т.А.Кирейтовадынъ бебеси Махмуд Абусатарович ногай эм орыс тиллериннен уста окытувшы эди. Ол да аьлемет ятлавлар язатаган эди. Махмудтынъ «Кулагыма шалынады...» деген ятлавына Муратхан Туркменова анъ язып, оны халк йырына айландырды. Биз соьле Махмудтынъ кызы, Терекли-Мектебте аьели мен яшайтаган Венера ман тар байланыс тутамыз. Ол Тайват Кирейтовадынъ яратувшылыгы ман бек кызыксынады, шыгармаларын, каьртлерин бирге йыямыз. Б изим х а л кы м ы з д а «Сыйды сыктап алып болмайды» деген аьруьв соьз бар. Сол зат бек дурыс. Тайват Абусатаровна Кирейтова яшавдан кешкенли мине он алты йылдан арткан болса да, халктынъ эсиннен эш таймайды, муьсиревли ердеслери онынъ атын Эркин-Ю рт авылынынъ М аданият уьйине берип оьмирлендиргенлер. Оьзининъ арымас аьрекетлиги мен, халкына, тувган ерине багыслаган яратувшылыгы ман, зегенлиги мен ол сондай да сыйга тийисли