ЯСЛЫГЫНЫНЪ ЯРКЫН ЙЫЛЛАРЫН ХАЛКЫ УЬШИН АЯМАГАН

Халкы м ы зды нъ ийги келеектегиси уьшин савлай яшавын ямагатш ы лы к аьрекет ке багыслап, юртымыздынъ тарихинде аты алтын аьрип пен язылып калган ердеслердинъ санында Эркин-Халк авылыннан З абит -Герей М аго м едович Санглибаевтинъ акында айтпага тийисли. Айт увлы окыт увшы, республикам ы зда совет властин уйгынлав га уьйкен уьлисин ки р ги ст кен М агом ет С англибаевт инъ улы Забит -Герей де оьзининъ б аьр и ку ь ш -ку - ватын халкка ийгилик этуьвге караткан. Забит-Герей Санглибаев 1903 йылда Эркин-Халк авылы нда тувган. Ерли мектепте окыган яс аьдемге окув енъил берилген. Сол заманларда алдышы яс-явкадай, ол комсомол организациясында да болган, совет властининъ явлары ман да куьрескен. Мине калай язган Заб и т-Ге рей С ан гл и б аев акы нда оны ман бирге окыган, балалык эм яслык заманлары бирге озган Курманали Казов оьзининъ бир макаласында: «Биз школада бирге окып, оны бирге кутылдык, комсомолга, ЧОН-га (Части Особого назначения - совет власти курылган йылларда бандитлер мен куьрес уьшин туьзилген отрядлар), Москвада Куьнтувар Кыйыншыларынынъ Коммунистлик университетинде де окыдык. А й таяк болатаганы м сол, Забит-Герей кишкей заманыннан алып, бек кувнак, йолдасларына алал аьдем эди. Колындагына 2 Карашай-Шеркеш ерининъ 100 йыллыгына юмарт, бар заты ман боьл испеге аьзир досымыз тоьгерегине баьрисин йыйып, оьзининъ ойлары ман да кызыксындырып билетаган эди. Э си м д е, 1921 йылдынъ октябрь айынынъ куьнлерининъ бирисинде А лакай авы лы на (Э ркин-Х алк) Баталпашинсктен Извеков деген тукымы болган бир окытувшы келди. Ол авыл а ь д е м л е р и н эм яс-явкады йыйып, оларга комсомол, онынъ мырады эм комсомол организациясынынъ эсаплары акында соьз айтты. Забит-Герей сол саьат кызыксынып, «оттай янып» кетти. Онынъ аркасы ман авылда йыйыннан сонъ комсомол ячейкасы курылды эм ога бас деп Забит-Герей оьзи, мен, Гамид Бекжанов эм Мусса Зитляужев кирдик. Эне сол заманда Забит-Герейде кайгадер бир куьши кайнап туратаганы, онынъ колыннан кайгадер бир зат «этпеге» келетаганы коьринди. Арасы коьп кетпей, бизим ячейкамыз оьсти, коьплер ЧО Н-га туьсти л е р . Биз уьйкен куллыкты яйдык, аш ыктан-аш ык кулаклар ман, бандитлер мен куьрес бардырып басладык. Бу ислердинъ баьриси Забит-Герейдинъ басшылавы ман бардырылды. Айтпага керек, Забит-Герей сондай уьйкен маьнели политикалык куллыклары ман бирге халк арасында культура-яры кланды рув куллыгын да яйып баратаган эди. Калай бос заман тапты десе, ол ийининнен мылтыгын да туьсирмей, яс-явкады , аьдемлерди йылда РКСМ-нынъ область Оргбюросы оны энъ белсинли эм уьйкен келеектегиси болган яс аьдем деп Москвага, Ком мунистлик у н и в е р с и т е т и н е окувга йиберген. Йогары окув отанында да ердесимиз ямагатшылык аьрекетликти юргистип турган, студентлер арасында белсинликти коьрсеткен. 1928 йылда З.-Г. Санглибаев КУТВ-ты (Куьнтувар кыйыншыларынынъ коммунистлик университети) етимисли куты л ы п, тув га н ю рты на кайткан. Оны область проку р о р ы н ы н ъ ярд а м ш ы с ы э ти п ЯСЛЫГЫНЫНЪ ЯРКЫН ЙЫЛЛАРЫН ХАЛКЫ УЬШИН АЯМАГАН йыйып, газеталарды, журналларды эситтирип, окув уй гы н л а р эди, оларды окып эм язып билуьвге уьйретер эди,оларга совет власти, партия, келеектеги яркын яшав курмага болаягы акында хабарлайтаган эди». Архивлик маглуматларга коьре, Забит-Герейдинъ сосы уьйкен иси, халкына, совет властине алаллыгы коьринмей калмаган. 1923 саладылар. Куллыгында айлак яваплы болып, ол дурыссызлык пан куьрескен, халктынъ пайдасын якл а га н . Ол за ко н л ы ктынъ тутылувына уьйкен эс берип, Э лим издинъ душпанларын шуьшлерине еткерип турган.Соьзсиз де, билимли, окымыслы, уйгынш ылык сулыплары бай болган ердесимиздинъ халкы-ямагаты арасында сыйы уьйкен эди. 1929 йылда кезуьвли сайлавлар болганда, Забит-Герей Санглибаевти СССР-дынъ Орталык Толтырувш ы ком итетининъ агзасы этип сайладылар. С уьйтип, ол Ц И К-тинъ агзасы болган биринши ногай элшиси эди. Сол йогары орыны ман пайдаланып, З.Санглибаев тувган юртынынъ оьрленуьвине де коьп куьшин салган. Тап сол йылда З.-Г.Санглибаевти Москвага шакырып, оны СССР ЦИК-нинъ председатели М.И.Калининнинъ приемныйынынъ боьликлерининъ бирисининъ заведующийи этип саладылар. Мунда да ол кыйыншы халктынъ маьселелерин шешуьв мен каьрлеген. - Забит-Герей айтувлы окытувшы, ногай революционер, Совет властин токтастырув уьшин яшавын багыслаган данъклы ердесимиз Магомет Санглибаевтинъ доьрт улынынъ бириси болган. О нынъ аьвлетлерининъ баьриси де йогары билимлер алып, аьр кайсы сы да пайда аькелмеге шалыскан. Терен билимли, окымыслы аьелде тербияланган Забит-Герей де яслайыннан ямагатшылык аьрекетке кирискен, - деп хабарлайды Карашай-Шеркеш Республикасынынъ Халк Йыйынынынъ (Парламентининъ) депутаты Муратхан Михайлович. - Ясыртын тувыл, Магомет Санглибаевтинъ, онынъ балаларынынъ меним асылыма, тукымымызга ювыклыгы бар. Ама булайда олардынъ бек ювык болганлары уьшин тувыл, а ногай халкымызга эткен пайдалары, куьшлерин-янлары н аям ай, алдыш ы сыдыраларда болганлары акында оьктемлик пен йылы соьзлерди айткым келеди. Сондай аьдемлег ж . - Г , «А .L. 1 » - " L « V C » * ’ У ' '' ' Г;", В ^ S. ■ V X 1Ш . ! Д А римиздинъ каьр шегуьвлери аркалы совет власти токтастырылып, эркин эм ярык яшав курылган. Забит-Герейдинъ эки кардашы - Али эм Асан Уллы Аталык кавга йылларында Элимизди немец фашистлери мен куьресте янларын бергенлер. Кардашы Крым да, карындаслары Айсе де айлак окымыслы, терен билимли аьдемлер болганлар. М уратхан А дж игереевнад ы нъ айтувы нш а, Забит-Герей Санглибаев Москвада ЦИК-те ислеген, тап сол йылларда аьел туьзген, эки балады - кызы ман улын тербиялаган. Оькинишке, Забит-Герей яшавдан эрте кеш кен. 1934 йылдынъ февраль айында ол каты авырган. Оны Москвадынъ медицина институтынынъ клиникасына еткергенлер. Ама доьрт куьннен сонъ ол яшавдан кешкен. Йыллар озадылар, аркалар авысадылар. Юртымыздынъ 100 йыллык мерекели шагында Карашай-Шеркеш ерининъ уйгынланувына эм оьрленуьвине оьзлерининъ уьйкен косымларын эткен, бирерде яшавларынынъ баасы ман, алал улларын эм кызларын эске туьсире келип, бизим ногай халкымыздынъ да элшилери акында соьлеги ямагат, яс оьспир билмеге керек. Суьйтип, айлак кыска, ама яркын яшавы болган ердесимиз Забит-Герей Магомедович Санглибаевтинъ аты юртымыздынъ тарихинде оьмирлерге калаяк