ЯХЬЯДЫНЪ ЯШАВ БАКТЫСЫ

Каралдыга келип, баладынъ боьлмесине киреди де: «Сен меннен коркпа. Меним сеннен сораягым бар», - дейди ол балага. «Мен сеннен оьз тилимде сорайым», дейди де, шеркешше «Меним атым, Муслимхан, - дейди. - Сен меним айтканымды анъладынъма?» - дейди. «Анъладым. Мен Яхьяман», - дейди бала. Муслимханнынъ коллары калтырап, коьзяслары бетиннен агып, «Мен сенинъ аьптенъмен», дейди де, илгиштен бир фуфайкады алып, балады орайды да, каралдыдан алып кашады. Кешелер мен Муслимхан сол авылдан шыгып, Евлах каласына келеди. Муслимхан танъ атканда, сени уьйде атанъ карайды деп, балага анълатты. Суьйтип, кыз оьзининъ бебесин азербайджан каласыннан алып кашады. Оны тез болып атасына, Карамурзай авылына еткереди. Рамазан десенъ, Муслимхан келгенше, оьзине бир косак кыскаяклыды тавып, аьел туьзеди. Ол - Балахон авылыннан орыс кыскаяклы Мария Ильинична. Балады Рамазан бавырына басып, Эркен-Юрт авылына келеек болады. Ама Муссадынъ келип кетеегине соьз йок деп, ол Яхьяды Эрсакон авылында яшайтаган аьптесине аькелип, бир кесек заманга калдырады. Оьзи аьели мен Эркен-Юртка коьшип келеди. Онынъ юреги сезгендей, баладынъ нагашакасы Мусса Рамазанды мунда да тавып, балады излестиреди. Ама баладынъ йоклыгын анълап, конъысылардан да сорастырып кетеди. Бир кесек заман кеткеннен сонъ, Рамазан улын Эрсаконнан авылга алып келеди. Рамазаннынъ яшавы сосы орыс кыскаяклы ман бир де болмайды. Ол Яхьяды бир де коьрип калмайды. Соны Рамазан анълаганда, ол орыс кыскаяклыдан айырылады. Коьп кетпей, Рамазан авылда айтылган Кумуковлардынъ Ханий деген кыскаяклысы ман бас косадылар. Сол йылдан баслап, Яхьядынъ яшавы туьзеледи. Ханий балага янавырувлы болып, асын заманы ман иширеди, уьстин карайды, уьй куллыкларды эттирип уьйретеди. Рамазаннынъ да юреги тыншаяды. Авылда оьз азбарларын туьзип, мал, кус асырап баслайдылар. Рамазан десенъ де, кайдай да бир колайлы эр кисилердинъ бириси болып шыгады. Онынъ колы билмейтаган зат йок. Уьй артына ол пеш курып, онда темирлерди иритип, кайтип болса, суьйтип майыстыратаган эди. Онынъ каралдысында оьзининъ арбасы, аты, маллары болган. Уста коллы Рамазан темир кеспеге каншы ясап, калайлар сатып аькелип, элеклер, шелеклер, элекенлер курып билген аьдем болган. Уста колы ман ян досына Рамазан баьленше туьрли уьй алатларын темирден ясап берген. Ол отты туьртпеге сис, кышкыш, ыргак, май шыракка илме, темир илгишлер, кумганлар, атка да баьленше бир туьрли затлар ясаган. Йыллар озадылар. Яхья он-он бес ясына толады. Балалай, ызанда тракторлардынъ сабанынынъ артына тагылып юрген, куьн узагы куллык этеди. Куьннен-куьнге трудодень йыяды. Йылдынъ сонъында аслык пан алады. Баладынъ муьшелери, кылыгы куллыктан катады. Рамазан десенъ де, мал асырап, пишен шалып, ер айдап, аслык эгип, улына ярдамын келтирип турады. Ама заман карап турмайды, бир куьнлердинъ бирисинде Рамазан каты авырыйды. Яхьяды шакырып, оьсиетин де айтпага болмайды. Каьпилестен оьледи. Атасынынъ оьлуьви он-он бес ясындагы балады састырады. Сол кеше сол бир сынъар кунажынды Яхья алып, атасынынъ аьптеси Кеусарга келеди. Бир ямпик уьйдинъ ишинде, кыстынъ зыкырдаган сувык заманында Яхья ерге тобан тоьсеп, Кеусардынъ яслары Али, Даут эм Рашит пен койынласып ятадылар. Яшавда кайдай да кыйынлык коьрген Кеусар аданасынынъ баласын оьзиндикиннен баска коьрмейди. Сосы яслар яшавда кайдай да бир кыйынлыкларды бирге коьредилер. Заман тап Кобандагы сувдай агады. Коьп йыллар озып кеттилер. Яслар куьннен-куьнге оьстилер. Али бас деп, сонъ Яхья, Даут эм кенжепайлары Рашид уьйлендилер. Суьйтип басланган Эркен-Юрт авылында Яхья Тамакаевтинъ авыр яшавы. 1991 йылда мен Черкесск каласында, «Ленин йолы» газетасында ислейтаган эдим. Бир куьнлердинъ бирисинде калай болса да, иске алданып, мен кеш калып олтырдым. Бас редакторымыз Мурадин Имам-Аземович Биюков (яткан ери еннет болсын) мени коьрип, мага: «Сен поездке кешигип калдынъ да!», деп мени асыктырды. Мен де бир баслаган макаламды туьбине еткерип, йолга асыгыслы шыктым. Автобуслар остановкасында бир таксист мага: «Яхьяевич!», деп кышкырды. - «Не аьлеметти-ав! Ким мени билмеге болаяк?» деп сейирсиндим. Ама таксидинъ касына келгенде, тап бир меним атамга усас болган, аз-маз шал баслы кисиди коьрдим. Ол мага: «Кел, кел, мен сени карап турган экенмен!», деди. Мен де, бир соравлар да бермей, авылдасымды танып, онынъ коьлигине олтырдым да, саламластым. Ол да мага: «Салам, Яхьяевич!» - деп шаштыртты мени. - Авылга барасынъма?» - деп сорады. «Мен, сен билмейтаган болсанъ, сенинъ атанъ Яхьядынъ балалай бир деген йолдасы боламан. Онынъ онъ колы болып турганман. О-о, кайдай да бир куьнлер бизден оздылар. Бир инсанга да сол куьнлер тувмасынлар! - деп бардыра берди хабарын мага эсли киси. Айтып озайым, ол меним авылдасым, атамнынъ тенъи. Ол белгили, энди де сол совет союзынынъ заманларында да таксист болып ислеп келген, уста коьликши Сарытай Курелов. Ол оьзининъ бет келбагы ман да, бойы ман да тап меним атам Яхьяга да калай болса да, усап кетеди. «Сав болсын атамнынъ тенъи, йолда мени калдырмаганына, деп йолда ойландым. Меним сабырлыгымга да карамай, Сарытай-атай оьз хабарын йол бойынша хабарлап мага келди. «Сен билмейтаган боларсынъ,- деди ол мага. Ол отыз тогызыншы яде кыркыншы йыллар боларлар. Авылга басында баласыз Яхьядынъ атасы манъ оьгей анасы келдилер. Коьп кетпей, авылга сол бала Яхьяды аькелдилер. Биринши кере мен оны коьргенде бир сабыр, тынышлы, оьзимше, карувсыз деп те ойландым. Сол заманда кишкенекей, бели катпаган балады бизим авылдагы яслар суьймедилер. Ким биледи не уьшин экенин? Меним ойымша, ол шеркеш деп суьймедилер. Авылда биз, авыл яслары, ойнамага шыксак, ол да шыгатаган эди. Оьзинше авыл яслары ман танысып, олар ман айкаскысы келетаган эди. Ама ногай яслар бир де оны тез оьзлерининъ тоьгерегине алмадылар. Эсимде, сондай бир куьнлердинъ бирисинде Яхья бир аьлемет таза, янъы, кайдай да бир аьлемет шеркеш каптал, козыдынъ терисиннен тигилген караборан боьрк кийип, орамга шыккан эди. Ясларга кол созып салам бергенде, оны коьплеген ногай яслар корлаяк болып та коьп шалысканлар. Ама Яхья бир аьлемет бала эди. Бир де коркыныш нышаны йок эди. Ол бир куьн де авыл ясларына оьзининъ коркканын коьрсетпеди. Мен де сол ястынъ йигерлигин коьргенде, кайратландым. Бир неше кере авыл ясларына бир ялгызга баьленше яслар болып яваламага ол аьруьв зат тувыл, дедим. Ама мени биреви де тынъламады. Коьп кетпей, мен йолдасымнан авыл яслары гуьрилдесип, ойга, Кобан сувдынъ бойына коьшкенлерин эситип ювырдым! - деп хабарлады мага Сарытай-атай. - Келсем-келейим, Яхьяды баьленше яслар камалап, тоьбелеспеге аьзирленгенлер. «Токтанъыз, токтанъыз, ол туьз зат тувыл! - деп, мен де араларына туьстим. Анъламастан, меним коьзлеримнен от шыгарып, биревлери каты соктылар. Мен де, Яхья да, бир болып, авыл яслары ман согысып басладык. Бир колайсыз болып экевимизди де авыл яслары тепкишлеген эдилер. Мени коьп ерге дейим Яхья суьйреп, сувдынъ янына дери аькелген эди. Уьстимиздеги кийимлеримизди де йырткан эдилер. Яхья, кенем болса да, бир де артка абыт этеек тувылман, деп мага анълатты. Онынъ йигитлиги мени де кызыксындырды. Сонъалыкта мен Яхьядынъ бир тенъи эм йолдасы болдым. Сосы шеркеш яс яшавда бек кыйналган экен. Ол тек оьзининъ куьшине сенген аьдем болган, - деп анълатты мага ясы уьйкен Сарытай-атай. «Йыллар карап турмадылар. Биз де оьстик. Неше йыл Яхья яшаса да авылда, не шаклы аьдемлер мен айкасса да, оны баьриси де «шеркеш» деп коймайтаган эдилер. Баьленше кере сол шеркеш яс авылда баьленше ясларга оьз ярдамын тийдирген. Ама барган сайын, ясы уьйкенлер онынъ намыслыгын, ярдамшылыгын эситип, оны сыйлап баслаганлар. Яхьядынъ яшавынынъ аьр куьни - онынъ сынавлыклары. Ол 10-15 ясыннан ызанда тракторлардынъ артыннан, сабаннынъ ызыннан юрип, урлыклар шашып, оьсимликлерди отап юрген аьдем. Атасы оьлгеннен сонъ, Яхья атасынынъ карындасы Кеусардынъ аьелине яшамага коьшкен. Сол оьзининъ болымлыкларына ол Кеусардынъ уллары Али мен Даутты да уьйретеди. Олар ман бирге сувды оьтетаган эди. Тал орып, кыстынъ куьнинде уьйде отягады йылытпага амал табатаган эдилер», - деп айтты мага сол ясы уьйкен авылдасым. Суьйтип, яслар оьстилер. Олар 19-20 ясына толдылар. Яхья да ялгыз яшамага кыйын экенин анълап, 1951 йылда уьйленмеге ойланды. Оьзининъ ойлары ман оьксиз яс тек оьз тетеси Кеусар ман кенъеседи. - «Кеусар-тетем, мага колынънан келгенинъди эттинъ, бавырынъга бастынъ, аслар асып, ашлык куьнлерден мени куткардынъ. Оьзинънинъ улларынънан кем коьрмединъ», деди ол тетесине разылыкларын билдирип эм уьйленеектинъ хабарын айтты. Кеусар куванып, онынъ ойларын макул коьрди. Тек кайсы боьлмеге аькелер экенсинъ? - деп ызаланды. -Энди сен оьз уста колларынъ ман да бир манъаз оьзинъе курсанъ да, ийги болар эди, деп анълатты Кеусар Яхьяга. Яхья да Кеусардынъ каралдысыннан узак болмаган бир яйдак ерди сайлап, сосы ерге уьй салаягы акында йолдасларына айтты. Суьйтип, йолдаслары ман бир пеш (боьлме), бир аят уьй косып, ол таллар орып, орам бойы талакага авылшыларды шакырып, кайтип болса да, бир манъаз салып, киреди. Коьп кетпей, ол Алакай (Эркен-Халк) авылында таныскан Маек деген сылув кызалакты йолдаслары ман Орак авылына алып келеди де, Ибрагим Огурлиевтинъ аьелине келинди туьсиреди. Коьп кетпей, сол йылдагы аьдет пен авылда бир енъил-елпуьв той тойлайдылар. Суьйтип, Яхья аьелли болып яшап баслайды. Бир йылдан аьелде кызалак тувады. Ога Дженетхан деген ат бередилер. Яхья - артында бир диреги болмаган аьдем, аьр бир эр кисидей болып, эр баладынъ тувганын сагынып саклайды. Бала эки ясына толар-толмас, Яхьядынъ ян досы яне авыраяклы экени акында Яхьяга билдиреди. Яхья, аьдетинше, ызанда эртениктен бери кара кешке дери сабан артыннан юрип, арып-талып уьйине келеди. Ким биледи, яшавда кыйналган Яхья, яшавында кайдай да бир оьз аьелиннен йылувлыкты яде йылы асларды, ян досынынъ коьтеринки коьнъилин саклап турган болар. Калай болса да, бир де сосы яс аьдемлердинъ отягаларында тарсылдап, от янмады, биртиллик те болмады. Ян досы да, аьдемлердинъ айтувларына коьре, ана юртына тартылып боьлинип турды. Маектинъ кардашы тутнакка туьскенде, ол уьйде ялгыз калган анасы уьшин кайгырып, тез-тез йоллап турган. Ама сол зат бир де Яхьядынъ коьнъилине етпеген. Куллыктан кайтып, ол уьйининъ эсиги киртли экенин коьп кере коьрген.Сонынъ уьшин болар, аьел бир де яшавын туьзе алмады. Айырылдылар. Яхья Кеусардынъ тилеги мен яне тетесининъ уьйине кайтты. Йыл озып кетти. Алакай авылында Маёктинъ анасынынъ юртында яне кыз бала дуныяга тувды. Кеусар кешки асларды аьзирлеп, сыпырага яйганда, Яхьяга кешки асын ишпеге шакырды да, «Буьгуьн танъда сенинъ ян досынънынъ яны калган!», деди. Яхья ким тувды деп те сорамага тартынып, уьйден шыгып кетти. Менимше, Яхья-атам эр бала тувган болса, Маектинъ аякларына йыгылып, оны уьйине алып келеек те болар эди. Ама кыз бала. Ол да Яхъядынъ юрегининъ туьбинде ясырынган уьмитлерин каты уьзди. Коьпке дери Яхья ыйнанмай турган. Кенем болса да, Яхья йолдасы Ибрагим мен Алакай авылына барып, ян досын йоклап келеди. Маёк те этеек затынъ йок, ол да Кудайымнынъ куьши, эки кыз балаларды дуныяга яраткан деп, ян досына анълатып йиберген. Навруз айынынъ он уьшинде тувган кызалакка Яхъя Юлдыз-хан деген ат берип келеди. Ама олардынъ яшавлары калай болаягын тек Аллаху-таала биледи. Альберт Тамакаев, Россия журналистлер Союзынынъ агзасы «НОГАИ ДАВЫСЫ» 29 канътар 2022