Я РЫ К КЕЛБЕТИ АВЫЛДАСЛАРДЫНЪ ЭСИНДЕ

Аьр бир аьелде аявлы сакланат аган эски каьртлер бар. Олар бизди коьптен озып кеткен йылларга кайтарадылар, янымызда аьлиги заманда йок болган аьдемлердинъ келбетлерин коьз алдымызга келтиредилер. Коьбинше, ак-кара туьсли болган, заман саргайткан сол каьртлерде - бизим ювык аьдемлеримиз, атайларымыз эм аьелеримиз. Олар аьле де яс эм ярасыклы, олардынъ савлай яшавлары аьле алдыда, а карасла ы уьмитлерге эм мыратларга толганлар. Эне сондай каьртлер Адил-Халк авылынынъ Маданият уьйинде де аявлы йыйылганлар. Оларда туьрли тармакларда аьрекетлеп, сый-оьрмет тапкан авыл аьдемлерин коьрмеге болаяк. Сол каьтлерди Маданият уьйининъ директоры Зайрат Абдулкеримовна Уракчиева йыйган. Кимди тек коьрмеексинъ онынъ архивинде: мунда Уллы Аталык кавгасында йигитлерше катнаскан, авыл хозяйствосын оьрлендируьвге косымларын эткен, балаларды окыткан, тербиялаган, маданият тармагында, спортта атларын айттырган авылдасларымыз бар. Бу каьртти де биз солардынъ ишинде коьрдик. Онда тоьменде онънан биринши болып айлак яс Кельдихан Амербиевна Китокова туры. Яшавынынъ 40 йылга ювык заманын авыл балаларын ярыкландырувга багыслаган Кельдихан Амербиевнадынъ атын авылдаслары соьле де уьйкен муьсиревлик пен, оьрмет пен эскередилер. Коьп йыллык намыслы иси уьшин сыйлы ясы уьйкенге 1980 йылда «Ярыкландырувдынъ отличниги» деген ат, 1981 йылда «Ис йигитлиги уьшин» деген медаль, 1983 йылда «Ис ветераны» деген ат берилген. Ясы уьйкеннинъ тувдыклары да аьел архивин саклаганлар, мунда Кельдихан Амербиевнадынъ тек каьртлери тувыл, Адил-Халк авылынынъ орта мектебинде аьрекетлеген йылларында онынъ яшавы, иси, аьели акында эткен язувлары да бар. Мине не зат язады ол бактысын багыслаган кесписи акында: «Мен окытувш ыдынъ кесписин киш кейим нен сайлаганман. Неге деп сорасанъыз, айтайым. Биринши кере мектепке мен 1939-ншы йылда барганман. Мектептинъ басшысы Али Капланович Казаков (аьвелсонъ, 9-10 классларда мени онынъ кызы - Софья Хамидовна Джанибекова окытты. Мине оларга - атасы ман кызына мен борышлыман деп санайман»... ...«1967 йылда пединститутты кутылдым эм сол йылдан алып, йогары классларда ногай тилин эм адабиятын юргистип басладым. 1988 йылда тийисли тыншаювга кеттим, сол йыл аьелимде йиеним Эл-Аьруьв тувды. 1995 йылдынъ март а й 1 ннан оны i ектепке а ь з и р л е н ги ш к л а с с к а аькетип-аькелип басладым. Сол заманда мектептинъ директоры, яс болса да бас болган, куллыгын суьйген Зоя Хамзатовна Даулова исиме кайтпага тиледи. «Бизим коллектив бек яс, сиз келинъизтагы, бизим ишимизде бас-коьз болып исленъизтагы», - деди ол мага. Савболсын. Мен де тилегин алып, суьйген исиме Я РЫ К КЕЛБЕТИ АВЫЛДАСЛАРДЫНЪ ЭСИНДЕ де ол «Кызыл шеркеш» газетасында куллык эткен) мени коьрип: «Сен аьле де кишкейсинъ», - деп, уьйге кайтарып йиберди. Мен йылап уьйге кайттым. Сол заманларда атам сав эди, еринде еннетли болсын. Ол мага: «Йылама, сен эртен де мектепке бар, мен ога сени калдырмага тилермен», - деди. Мен экинши куьн де мектепке йолландым. Ама шалысувым босына эди. Али Капланович мени коридорда коьрип, яне аьруьв соьзин айтып, мектептен шыгарып йиберди. «Мен сага аьле кишкейсинъ деп тек туьнегуьн айтканман, кызалак, келеекте келерсинъ», - деди ол мага. Мен яне мектептен шыгып кеттим. Сол заманда орамнынъ ортасы ман йылап келеятырганымды Шакмелек-абайым коьрди. Ол меннен: «Неге йылайсынъ? Кайдан келесинъ?» - деп сорады. Мени тынълап, сонъ колымнан етип, мектеп бетке карап адымлады, биринши класс окыйтаган боьлмеге киргистип, окытувшыдынъ столынынъ касына аькетти. «Неге кайтарып йибересинъиз!? Ол бу класстагы баьри балалардан да аьруьв OKI як болса да билмейсинъиз», - деп, биринши партага уьшинши бала этип олтыртты да, калдырып кетти. Эне суьйтип мен биринши класстынъ окувшысы болдым. Абайым айткандай болып, биринши классты тек бесевлерге кутылдым эм окув йылынынъ ызында Мактав грамота алдым. Эне сол заманнан алып мен окытувшыдынъ басы кайдай уьйкен экенин анълап, бу кеспиди сайладым. Оькинишке, меним сол биринши классты кутылганымды да, баска классларды кутылып, окытувшы болганымды да атам коьрмеди. Ол 1940- ншы йылда яслай оьлип кетти». Йыллар оьтип, Кельдихан Амербиевна кеспили билим алып, мектепте коьп йылларды орыс, ногай тиллердинъ окытувшысы болып аьрекетлегенде, ол окув отанына куллык этпеге келген биринши куьнлерин булай эскереди: «Меним биринши дерисим эсимде калмай болама? Мен 1952-нши йылда Черкесск каласында Окытувшылар институтын кутылдым. 1-2 классларда орыс тилин окытып басладым. Эне сол биринши йылларым мага бир аз кыйын болдылар деп санайман. Неге десе, сол заманларда кишкей балаларды орыс тилине окытпага кыйын эди. Авылда балалар бавы йок, олар уьйде де, орамда да бирев мен де орысша соьйлеп айкаспайдылар. Эне сол, орысша коьтере билмеген балаларды калай окытпага керек? Биринши дерисим биринши класста басланды. Сол дерис калай озганын, оннан калай шыкканымды оьзим де билмей калдым. Ама уьйкен яваплыкты тасыйтаганымды аьруьв анълайтаган эдим, сол себепли оьзимди колга алдым эм аз-аздан балаларды язып та, окып та уьйретип басладым. Суьйтип 10 йыл иследим. А соьле болса, баьри зат та баскаша болган, оьз ногай балаларымыз, боьтен де, Эркин-Ш ахарда, Адыге-Хабльде, калаларда яшайтаганлар, орысша болмаса, ана тилинде соьйлемейдилер. Ол затты мен бек аькис коьремен эм ата-аналар ман да коьп куллык юргистемен». Кельдихан Амербиевна оьз тилин оьзи куьшли суьйгендей болып, сол суьйимди балаларга да синъдирмеге шалыскан. Сол затты онынъ бу соьзлериннен анъламага болады: «Мен оьзимнинъ ана тилимди бек суьемен, оны мага 5-7 классларда Эркин-Халктынъ 7 йыллык мектебинде окыткан А.Ш.Джанибеков суьйдирип билген, сонъ мен областьтинъ миллет мектеп-интернатында окыганман. Онда да 8 класста ол оьзи билим берген. Оннан кайттым. Соьле мен аьвелги окувшыларымнынъ балаларын окытаман. Окында оларды ата-аналары ман тенълестиремен. Куллыгынъ аьдемлерге керек экенин билсенъ, оьзинъди энъ наьсипли деп санайсынъ»... ...«Менде ийги окыган да, осал окыган да окувшылар болганлар. Ама мен олардынъ баьрисине де бирдей караганман эм соьле де карайман. Окув биревге енъил, биревге авыр бериледи. Соннан себеп баьрисине де бирдей эс, ярдам, кенъес бермеге шалысаман. Бир заманда да окувшыларды баскалаганым йок, мен баьри де окувшыларым ман оьктемсиймен»... ... «Мен тек билим берип, деристен шыккан аьдемди окытувшыга санамайман. Ол балаларды окытпага да, тербияламага да керек. Оьзим аьр дерисимди тербиялав исиннен баслайман. Балаларга тербиялы, нызамлы, таза болмага кереклери акында айтаман»... Кельдихан Амербиевна тек ийги окытувшы болып калмай, берк эм татым аьел де туьзип билди, ийги балалар оьстирди. .« Я н досым Амербий мен 3 аьвлетти оьстирдик: Бек-Аьруьвди, Мен-Аьруьвди эм Абректи. Уьйкен кызым Бек-Аьруьвде эки кызы - Асият пан Тамара (Шамсият) бар. Экинши кызым Мен-Аьруьвде 3 ясы - Виталик (Абуталиб), Валерик (Увалит), Умарик. Улым ман келиншегим Фатима эки яс пан бир кызды - Эл-Аьруьвди, Бесланды эм Мирданды оьстиредилер. Ян досым Амербий меним яшавымда уьйкен дирегим болды. Ол да тийисли тыншаювга шыкканша авыл хозяйствосын коьтеруьвде алдышылардынъ бириси болып иследи»... .« Э ге р яшавымды басыннан яшап баслаган болсам да, яне окытувшыдынъ кесписин сайлар эдим. Неге деп сорасанъыз, айтайым. Мен сол шаклы йыллардынъ ишинде эккен урлыкларымнынъ емислерин коьрип, куванаман, тоьбем коькке етеди. Оннан артык аьдемге не керек, эне сол наьсип деп санайман. Бу кеспи энъ керекли, энъ сыйлы. Меним колымда окыган авыл яслары эм кызлары оьз яш авларында тувра йолды сайлаганлар, оьзлерине яраган кеспилерди алып, туьрли тармакларда етимисли аьрекетлейдилер. Коьплер окытувшылар болмага суьйгенлер. Мине, соьз уьшин, ана тилимизди, тувган тилимизди балаларга суьйдирип билгениме шаат боладылар окы тувш ы лар болган син' ли! Мая I ефербиевна Кубанова, Римма Исмаиловна Утемисова, Мурзият Аскербиевна Бирабасова, онынъ аьптеси, Фатима Тем иржановна Керейтова, Римма Заурбековна Канглиева, Мадина Асанбиевна Кумукова, Фатима Хасановна Кубанова, оьзимнинъ кызларым БекАьруьв мен Мен-Аьруьв де. Яшавымды окытувшылык исине багыслап, оны окувшыларыма да суьйдирип билгениме оьктемсиймен. Оьсип келеятырган яс оьспирге берк ден савлыкты, тынышлы яшавды, окувларында, ислеринде уьйкен етимислерди, дуныямызга тынышлыкты, кавгасыз таза яшавды сагынаман»... Савлай оьмирин билим урлыкларын шашып келген ясы уьйкен эне сондай алал аьдем болган эм оны таныган, билген, онынъ колында окыган юзлеген аьдемлердинъ юрегинде оьзи акында ярык эстелик калдырган.