«ТУВГАН АВЫЛЫМ - ЕЛБЕСИГИМ»

Уьйкен Йилиншиктинъ онъ ягасында орынласкан ки ш кей К ы зы л -Т о гай авылы т абиат ыны нъ ярасыклыгы ман, кенъ яйылган пишенликлери мен, туьрли дарманлы о ь си м л и кл ер ге толы агашлыгы ман, а баьриннен артыгы - ийги, куллыкшы аьдемлери мен бай. Авыл акында туьрли хабарларда, макалаларда, суьвретлевлерде, ятлавларда айтылган. Тоьмендеги йырдынъ соьзлеринде де авторы Римма Утемисова кызылтогайшылардынъ тувган Эллерине суьювлерин коьрсеткен. Болмаяк Тогай онъмай, Тоьгерек мунда энъ бай, Берекетлисинъ, вай-вай Кызыл-Тогай! Табиат байлыгы да, Аьдемлер танълыгы да, Кенъ кырлар моллыгы да - Кызыл-Тогай! Эжуьв: Йылларымнынъ йыры да, Йолларымнынъ сыры да, Дуныямнынъ тары да - Кызыл-Тогай! Коьзлеримнинъ майы да, Соьзлеримнинъ балы да, Каным меним эм яным - Кызыл-Тогай! Бизге бек сагынышлы Тогайдынъ агаш иши, Ясы-карты, караш та, сол агашта, Оьленли оьрислик те, Дарманлы оьсимлик те, Кып-кызыл шешекей де сол агашта. Кызыл-Тогай - Карашай-Шеркеш Республикасынынъ Ногай районында орынласкан авыл. Ол ИконХалк авыл туьзилисине киреди. Авыл 1926 йылда ИконХалк (Тохтамышский) эм Эркин-Халк (Нижне-Мансуровский) авылларыннан коьшкиншилерден туьзилген (И.Х.Калмыков, Р.Х.Керейтов, А.И.-М.Сикалиев «Ногайцы» китабынынъ 110-111 бети). 1935 йылдан алып Кызыл-Тогай Икон-Халк районынынъ туьзилисине кирген. 1939 йылдынъ билдируьвлерине коьре, Кызыл-Тогай авылы айырым авыл советининъ орталыгы болган эм 1954 йылда тайдырылып, Икон-Халк авыл советининъ туьзилисине киргистилген. Авылда «Берекет Тогай» колхозы туьзилген, баслангыш мектеп, библиотека, клуб курылганлар. Медициналык ярдам фельдшерлик пунктына келистирилген меканда озгарылган. Баслангыш мектепти кутылганлар, Баралкы авылынынъ 8 йыллык мектебине окувга юргенлер. Кызыл-Тогайдынъ отлак эм данъыл ерлерининъ кенъ майданлары авылшыларга малшылык эм эгиншилик пен каьрлемеге амал бергенлер. 1957 йылда Икон-Халк районынынъ йок этилуьви мен байланыста, авыл Адыге-Хабль районынынъ туьзилисине киргистилген. 2007 йылда Кызыл-Тогай авылы янъы туьзилген Ногай районынынъ туьзилисине кирген. Авыл Ногай районынынъ кубыла-куьнбатар кесегинде, Уьйкен Йилиншиктинъ онъ ягасында, Икон-Халк авыл орталыгыннан куьнбатарга 11 километр, Эркин-Шахар район орталыгыннан кубыла-куьнбатарга 21 километр, Черкесск каласыннан керуьв-куьнбатарга 38 километр узаклыкта орынласкан. Керуьвде Баралкы, куьнтуварда Адыге-Хабль эм ИконХалк, кубылада Бесленей, куьнбатарда Старо-Кувинск яшарлык юртларынынъ ерлери мен мажаласады. АВЫЛДЫНЪ ЯШАВШЫЛАРЫ 2010 йылда яшавшылардынъ санын Савлайроссиялык язып алувда Кызыл-Тогайда аьдемлердинъ саны 230 аьдем (2002 йылда - 260) болган. Олардынъ санында: ногайлар -173, шешенлер - 23, шеркешлер - 15, абазалар - 14, баскалар - 5 болганлар. Аьлиги зам анда Кызыл-Тогай авылында, ИконХалк авыл туьзилис администрациясынынъ билдируьвине коьре, дайымлык негизде 144 аьдем яшайды, авылда 73 каралды саналады. Авылда кварталлардынъ атлары аьлиги куьнге дейим сакланганлар, оларды авыл яшавшылары Карас (Карасовлардынъ) бет, Баис (Баисовлар) бет, Кумык (Кумуковлар) бет, Къанхабле (шеркешлер яшайтаган) бет деп боьлистиредилер. Кызыл-Тогай газ эм сув йолларына косылган. Мунда орта билимлендируьв мектеби, фельдшерлик пункт аьрекетлейдилер. Мектептинъ янында Уллы Аталык кавгасынынъ катнасувшыларына эстелик салынган, каралдысында балаларга ойын эм спорт майданлары ярастырылганлар. Авылдынъ шетиндеги ерде байыр мал ферма, а сув бойындагы ерлерде байыр балык бувамлары ерлескенлер. БИРЕВ ДЕ МУТЫЛМАГАН, БИР ЗАТ ТА МУТЫЛМАГАН 2017 йылдынъ 8 майында Кызыл-Тогай авылында орта билимлендируьв мектебининъ янында Уллы Аталык кавгасынынъ катнасувшыларына, аьскерши-авылдасларга обелиск салынган. Сол разылыклы истинъ ойшысы КЧР Халк Йыйынынынъ (Парламентининъ) депутаты, Ногай муниципал районынынъ КПРФ комитетининъ биринши секретари Муратхан Михайлович болган. Икон-Халк авыл туьзилисининъ администрациясынынъ эм авыл яшавшыларынынъ ярдамы ман эстелик оьз орынын тапкан эм тоьгереги ярастырылган. Уллы Аталык кавгасынынъ йигитликке эм кайгыга толган йыллары эрекке кете бередилер. Тек Уллы Енъуьвди ювыклаткан йигитлердинъ атлары оьлимсиз. Йырма ети миллионнан артык аьдемнинъ яшавын аькеткен 20-ншы оьмирдинъ энъ кан тоьгисли кавгасында кишкей Кызыл-Тогай авылыннан 80-нен артык аьскерши катнаскан. Олардынъ саныннан 30-дан артыгы оьлген, сол кадер де белгисиз йок болганлар. Кавгага кеткен бес кардаштынъ уьшеви - Азамат, Махмуд эм Ахмед Наймановлар оьлгенлер, Аскербий эм Магомет-Герей кайтканлар; бес кардаш Эмзеевлердинъ уьшеви согыслар майданында калганлар; кайтпаганлар агалы-инилер Темиржан эм Бектемир, Зекерья эм Асан Кумратовлар; Аубекир эм Умар, Тоган эм Харун Мижевлер; Ибрагим эм Тахир Урмановлар; Темболат, Эмирбек, Солтан-Мурат Баисовлар. Агалы-инилер Карасовлардан Али кайткан. Кавгадан Докшоровлардынъ, Тлекеевлердинъ, Сеитовлардынъ эм баскалардынъ да аьеллерине фронтшылар кайтпаганлар. Енъуьв уьшин сосы аьдемлер баьри затты эткенлер, аьле яшавларын аямаганлар. Магомед Эреджепович Алакаев 1917 йылда ИконХалк авылында тувган. Кавгадан алдын Кызыл-Тогай авыл советининъ председатели болып куллык эткен. Кызыл Аьскер сыдыраларына 1941 йылда шакырылган. Украин фронтынынъ 18-нши аьскерининъ 22-нши стрелоклар корпусынынъ 395-нши стрелоклар дивизиясынынъ стрелоклар взводынынъ 9-ншы ротасынынъ командири, лейтенант. 1943 йылда Киев областининъ (аьлиги заманда Житомир области) Радомышльский районынынъ Ракович селосы уьшин согысларда оьлген эм сонда коьмилген. Узак йылларды ол белгисиз йок болган деп Али Гамидович Карасов 1913 йылда тувган. Кызыл Аьскер сыдыраларына 1941 йылда шакырылган, рядовой. Сталинград согысынынъ катнасувшысы. 1947 йылда кавгадан кайткан. 1992 йылдынъ 17 апрелинде оьлген, Кызыл-Тогай авылында коьмилген. «Германияды Енъуьв уьшин» медаль мен, мерекели эм ис медальлери мен савгаланган. Умар Амитович Мижев 1912 йылда Икон-Халк авылында тувган, сонъ Кызыл-Тогай авылына коьшкен. Тувган авылында окытувшы болып куллык эткен. Уьйленген, эки ул баладынъ атасы болмага етискен. 1939 йылда Кызыл Аьскер сыУ Л Л Ы ЕН Ъ У ЬВДИ ЮВЫКЛАТКАНЛАР саналган. Тек 2008 йылда тувганларынынъ озгарган излевлерининъ тамамында, РФ Коршаланув министерствосынынъ орталык архивиннен онынъ коьмилген ери эм савгалары белгили болганлар. Магомед Эреджепович Уллы Аталык кавгасынынъ 1 дережели ордени мен, Кызыл Юлдыз ордени мен савгаланган. Хаджимурат (Ажимурат) Хусинович Итляшев 1908 йылда тувган. Кызыл Аьскер сыдыраларына 1941 йылда шакырылган. Ростов областин, Украинады, Белоруссияды, Польшады немецлерден босатувда катнаскан, Берлинге дейим еткен. 1945 йылда демобилизацияланган сонъ, Кызыл-Тогай авыл Советининъ председатели болып куллык эткен. 1982 йылда оьлген. Уллы Аталык кавгасынынъ 1,2 дережели орденлери мен, «Йигитлик уьшин», «Берлинди алув уьшин», мерекели медальлер мен савгаланган. Магомет-Герей Эмзеевич Найманов 1902 йылда Икон-Халк авылында тувган. Кызыл Аьскер сыдыраларына 1941 йылда шакырылган, рядовой, 1945 йылда кавгадан кайткан. Авылда завмаг болып куллык эткен. 1962 йылда оьлген, Кызыл-Тогай авылында коьмилген. Аскербий Эмзеевич Найманов 1921 йылдынъ январь айында Икон-Халк авылында тувган. 1938 йылда 8 классты окып кутылып, Черкессктинъ окытувшылар институтына окымага туьскен. Кызыл Аьскер сыдыраларына 1940 йылда шакырылган, полк мектебине алынган, тамада лейтенант. Ленинград фронтында 184 миномет полкында байланыс боьликтинъ командири, сонъ 2-нши Белорус фронтынА.Г. Карасов да согыскан. 1946 йылда кавгадан кайткан. «Ленин йолы» газетасынынъ бас редакторы, бухгалтер, «ИконХалкский» совхозында партком секретари болып куллык эткен. 1978 йылдынъ июль айында оьлген, Кызыл-Тогай авылында коьмилген. Эмзединъ энди де уьш улы Азамат, Ахмед, Махмуд Наймановлар да Уллы Аталык кавгасынынъ катнасувшылары. Азамат эм Ахмед 1943 йылдынъ язлыгында белгисиз йок болганлар. Сол ок йылда Махмуд та оьлген. Ол Краснодар крайынынъ Новоселовск селосында коьмилген. Динислам Хусинович Итляшев 1911 йылда ИконХалк авылында тувган. Новочеркассктынъ милиция мектебин окып кутылган, Кувинск районынынъ судынынъ председатели болган. 1941 йылда Кызыл аьскер сыдыраларына шакырылган. Дондагы Ростов, Сталинград калаларын, Украинады, Югославияды, Польшады босатувда катнаскан. Кавгады Франкфурт-на-Майне каласында кутылган. Кавгадан сонъ, 1945 йылда тоьреши, Черкессктинъ область судынынъ председателининъ орынбасары Д.Х. Итляшев болып куллык эткен. 1995 йылда оьлген. Аталык кавгасынынъ 1,2 дережели орденлери мен, аьскершилик эм мерекели медальлер мен савгаланган. Ануар Караясович Туркменов 1923 йылдынъ 1 январинде тувган. Кызыл Аьскер сыдыраларына 1942 йылда шакырылган, сержант. Сталинград, Курск согысларынынъ катнасувшысы, Ленинградты блокададан босатувда. Енъуьвди Югославияда йолыккан, уьш кере яралы болган. 1945 йылда офицерлик мертебеде демобилизацияланган. Завмаг, МТФ, тамак-азык склад етекшиси, Икон-Халк мектебининъ завхозы болып куллык эткен. 1972 йылда аьели мен Кызыл-Тогай авылыннан Икон-Халкка коьшкен. 2013 йылда Сталинград согысынынъ катнасувшыларынынъ санында РФ Президенти i ен йо i - гыста катнаскан. Уллы Аталык кавгасынынъ 1 дережели ордени мен, «Сталинградты коршалав уьшин», «Ленинградты коршалав уьшин», « Г е р м а н и я д ы I н ъ уьв уьшин», Жуковтынъ, мерекели медальлер мен савгаланган. 2013 йылдынъ 2 ноябринде яшавдан кешкен. дыраларына шакырылган. 1939-1940 йылларда совет-фин, сонъ Уллы Аталык кавгаларында катнаскан. Курск, Белгород, Харьков, Ленинград калаларын босатувда катнаскан, «Багратион» операцияда, явдынъ Курлянд куьплесуьвин йок этуьвде катнаскан. Белгисиз йок болган деп саналган. 40 йыл кавгадан озган сонъ тувганлары коьмилген ерин билгенлер. 1945 йылдынъ 25 мартында Куьнтувар Пруссияда йигитлерше оьлген, Гумбинен каласында коьмилген. Ярты Европады яявлап оьткен йигитке Енъуьв куьнин коьрмеге бир неше куьн етпеген. А бубекир (А убекир) Амитович Мижев 1941 йылда Кызыл Аьскер сыдыраларына шакырылган. Белгисиз йок болган деп саналган. Онынъ акында кавгадан сонъ 40 йыл озганда белгили болган. Аубекир Мижев 1942 йылда авыр яраланувлардан госпитальде оьлген. Саратов областининъ Вольск каласында коьмилген. Асанбий Абдулович Сеитов 1915 йылда ИконХалк авылында тувган. Кызыл Аьскер сыдыраларына 1941 йылда шакырылган, рядовой, 1945 йылда кавгадан кайткан. 1987 йылдынъ 16 январинде оьлген, Кызыл-Тогай авылында коьмилген. Батал М уталибович Кумратов 1898 йылда ИконХалк авылында тувган. Кызыл Аьскер сыдыраларына 1945 йылда шакырылган, рядовой, 1945 йылда кавгадан кайткан. 1954 йылда оьлген, Кызыл-Тогай авылында коьмилген. Исмаил Шораевич Карасов 1919 йылда ИконХалк авылында тувган. Кызыл Аьскер сыдыраларына 1941 йылда шакырылган, рядовой, 1945 йылда кавгадан кайткан. 1967 йылда оьлген, Кызыл-Тогай авылында коьмилген. Касбулат Караясович Баисов 1911 йылда ИконХалк авылында тувган. Кызыл Аьскер сыдыраларына 1941 йылда шакырылган, рядовой, 1945 йылда кавгадан кайткан. 1974 йылда оьлген, Кызыл-Тогай авылында коьмилген. Касбулат Ниятцяевич Баисов 1903 йылда ИконХалк авылында тувган. Кызыл Аьскер сыдыраларына 1941 йылда шакырылган, рядовой, 1945 йылда кавгадан кайткан. 1983 йылда оьлген, Кызыл-Тогай авылында коьмилген. Мусса Шандаевич Кумуков 1900 йылда ИконХалк авылында тувган. Кызыл Аьскер сыдыраларына 1941 йылда шакырылган, рядовой, 1945 йылда кавгадан кайткан. Колхозда, «И кон-Халкский» совхозында тракторист болып, пенсияга шыкканшага дейим койшы болып куллык эткен. 1975 йылдынъ апрель айында оьлген, Кызыл-Тогай авылында коьмилген. Махмуд Ажиумарович Огурлиев 1911 йылда ИконХалк авылында тувган. Кызыл Аьскер сыдыраларына 1941 йылда шакырылган, рядовой, 1945 йылда кавгадан кайткан. Карашай районынынъ 2-нши шахтасында куллык эткен. 1960 йылда оьлген. Кызыл-Тогай авылында коьмилген. Ш ахи м И м а м о в и ч Кумратов 1905 йылдынъ 22 мартында Икон-Халк авылында тувган. Кызыл-Тогай авылы туьзилгенде, онда коьшкенлердинъ бириси. Авылда туьзилген «Берекет-Тогай» колхозында балшы болып куллык эткен, авыл Советтинъ секретари болган, туькенди етекшилеген. Сонъ колхозга эки трактор еткерилгенде, окув курсларын оьтип, тракторист болган. Кызыл Аьскер сыдыраларына 1941 йылдынъ декабрь айында шакырылган, рядовой. Берлинге дейим еткен, рейхстагта атын язып калдырган. Кавгадан 1945 йылда кайткан. 1982 йылдынъ 15 январинде оьлген, Икон-Халк авылында коьмилген. 2 -3 -н ш и д е р е ж е л и Аьскершилик Данъклыгынынъ, Аталык кавгасынынъ, Согыс Кызыл Байрагынынъ орденлери мен, «Йигитлик уьшин», «Кавказды коршалав уьшин», «Берлинди алув уьшин», «Германияды Енъуьв уьшин», мерекели медальлер мен савгаланган. Шахим Имамович динге кылынган. Аьле кавга аьллеринде намаз этпеге заман тапкан. Яшавынынъ сонъгы 15 йылын динге багыслаган, Икон-Халк авылынынъ аьпендиси болган. Онынъ ой этуьви мен авылдынъ мезары нд а мешит салынган, сонда оьзин де коьмгенлер. Ш у г а и б А д и л ь гер еевич К у м р а ­ тов 1918 йылда Икон-Халк авылында тувган. Кызыл Аьскер сыдыраларына 1941 йылда шакырылган, рядовой, 1945 йылда кавгадан кайткан. 1993 йылда оьлген, К ы зы л -Т огай авылында коьмилген. Махмуд Ажиумарович Огурлиев 1911 йылда И конХалк авылында тувган. Кызыл Аьскер сыдыраларына 1941 йылда шакырылган, 1945 йылда демобилизацияланган. Карашай районынынъ 2-нши шахтасында куллык эткен. 1962 йылда оьлген, Кызыл-Тогай авылында коьмилген. Ильяс Баталович Сеитов 1908 йылда Икон-Халк авылында тувган. Кызыл Аьскер сыдыраларына 1941 йылда шакырылган, рядовой. Пулеметчик болган. Польшады, Болгарияды, Чехословакияды явдан босатувда катнаскан. Согыслардынъ бирисинде авыр яраланган, яне фронтка кайтып, Берлинге дейим еткен. 1945 йылда демобилизацияланган. Уллы Аталык кавгасынынъ 2-нши дережели ордени мен, аьскершилик эм мерекели медальлер мен савгаланган. 1987 йылдынъ 16 январинде оьлген, Кызыл-Тогай авылында коьмилген. Умар Ердисович Исунов 1893 йылда Икон-Халк авылында тувган. Кызыл А ьскер сы д ы рал ары на 1941 йылда шакырылган, рядовой, 1945 йылда демобилизацияланган. 1980 йылда оьлген, Кызыл-Тогай авылында коьмилген. А ж атай Е рдисович Исунов 1900 йылда ИконХалк авылында тувган. Кызыл Аьскер сыдыраларына 1941 йылда шакырылган, рядовой, 1945 йылда демобилизацияланган. 1993 йылда оьлген. Кызыл-Тогай авылында коьмилген. Мусса Какушевич Докшоров 1897 йылда ИконХалк авылында тувган. Ол оьксиз болып, аьптелеринде тербияланган. Авыл мектебин окып кутылган сонъ, Эркин-Шахар крестьян яс-явка мектебин (ШКМ) окып кутылган, райком партиясынынъ инструкторы, секретари болып куллык эткен. 1941 йылда оьз ыркы ман кавгага кеткен, 28198 пехота полкында кызмет кылган.1944 йылдынъ 8 майында язган хатында Карпатыда болувы, онда авыр согысларда катнасканы эм правительстволык савгага аталганы акында язган. Сонъ хатлар токтаганлар. 1945 йылдынъ 2 февралинде Мусса Докшоров яралардан Германияда оьлген, Вольденбург каласында коьмилген. Ама тувганлары онынъ коьмилген ери эм политрук Докшоров «Йигитлик уьшин» медальге аталганы акында 49 йыл озган сонъ билгенлер. Савгасын кызына, Кызыл-Тогай мектебининъ окытувшысы Фаризат Муссовнага, Адыге-Хабль районынынъ аьскершилик комиссары, подполковник Н.И.Ковалев савгалаган. «НОГАЙ ДАВЫСЫ» 9 тамбыз 2022 йыл 3 «ТУВГАН АВЫЛЫМ - ЕЛБЕСИГИМ» АФГАНИСТАННЫНЪ АВЫР КАВГА ЙОЛЛАРЫ МАН Аф ганистаннан совет аьскерлерининъ сонъгы батальонынынъ шыгарылган куьниннен 30 йылдан артык заман озган болса да, сол кавгада болган затлар энди де коьп заман эсте сакланаяклар. Яслык куьнлеринде кызмет кылып, интернационалшы борышларын толтырган аьскершилердинъ атлары кыралымыздынъ тарихинде сый ман сакланадылар. Мухадин Хусинович Докшоров 1959 йылда Кызыл-Тогай авылында тувган. Мектепти окып кутылган сонъ авыл хозяйство техникумына ветеринар кесписи бойынша окувга туьскен. 1979 йылда кызмет борышын толтырувга шакырылган. Онынъ аьскерге шакырылув йыллары Афган кавгасы ман рас келгенлер. 1980 йылдынъ январь айыннан алып 1981 йылдынъ май айына дейим Афган Республикасында кызмет кылган. Согыслардынъ бирисинде яраланган. Мухадин Хусинович «Йигитлик уьшин» медаль мен савгаланган. Аьлиги заманда пенсияда. ТЫЛДА ЕНЪУЬВДИ ЮВЫКЛАТКАНЛАР Фронттынъ кыйынлыкларыннан кем болмаган авыр куьнлерди уьйде калган картлар, кыскаяклылар, балалар аткарганлар. Ашлыкка, сувыкларга карамай, эрте турганлар, ер айдаганлар, эгин шашканлар, аслык оьстиргенлер, аьскерге йылы затлар тигип йибергенлер, ата-анасыз калган балалар акында каьр шеккенлер. Рощинский хуторынынъ касында кыскаяклылар, балалар окоплар, танкларга карсы шонъкырлар казганлар. Олардынъ санында: Таужан Кумратова, Айсахан Карасова, Батай Сеитова, Забит-Хан Баисова, Медине Мижева, Асият Мижева, Фатима Кумратова, Каншок Кумратова, Райме Байрамукова, Исымхан Карашорова, Аврахан Карашорова, Зулиха Халилова, Хадижа Карасова, Мекехан Кумукова, Фатима Кумукова, Клычхан Мижева, Залымхан Докшорова, Байрамхан Кумратова, Асилят Кумратова, Муслимат Найманова (Эминова) эм баскалар болганлар. Мекехан Суюновна Кумукова 1928 йылда тувган. Ис аьрекетин 14 ясында ерли колхозда куллык этуьвден баслаган эм савлай яшавын сонда ислеген. Кавга заманда окоплар казувда катнаскан. Доьрт улдынъ эм 14 немерединъ абайы. Забит-Хан Иссаевна Баисова 1922 йылдынъ 10 ию нинде И кон-Х алк авылында тувган. 1927 йылда биринши коьшкиншилердинъ санында Кызыл-Тогай авылына аьели мен коьшкен. Эркин-Шахардынъ колхоз яс-явка мектебин (ШКМ) окып кутылган сонъ, Черкессктинъ военкоматы ман коршалавшы беркитпелердинъ курылысына Кочубей районына йиберилген. Оннан сонъ «Икон-Халкский» колхозында, совхозында тыншаювга кеткенше, куллык эткен. «1941-1945 й.й. Уллы Аталык кавгасында йигитлик иси уьшин», мерекели медальлер мен савгаланган, Ис ветераны. 2019 йылда оьлген. Муслимат Зекерьяевна Найманова (Эминова) 1926 йылдынъ 10 сентябринде Икон-Халк авылында тувган. 1944-1948 й.й. Удмуртияда Воткин аьскершилик заводында куллык эткен. Оннан кайтканда, «Икон-Халкский» совхозында куллык эткен. 1996 йылдынъ 19 июнинде оьлген, Кызыл-Тогай авылында коьмилген. «1941­ 1945 й.й. Уллы Аталык кавгасында йигитлик иси уьшин», мерекели медальлер мен савгаланган. Кызыл-Тогай авылы коьп билимли, туьрли т армакларда атларын сый ман айттырып куллык этетаган аьдемлерди оьстирген. Кайсы ерде яшасалар да, олар тувган авылларына суьювлерин йоймайдылар, берекетли, ярасы к юртларын юреклерининъ тоьринде саклайдылар. Х.А. Итляшев Кличхан М еджидовна Мижева 1927 йылдынъ 5 январинде Кызыл-Тогай авылында тувган. Баслангыш классларды авыл мектебинде OKI ган, сонъ 7 классты Икон-Халк авыл мектебинде кутылган. Куллык этип ол 13 ясында баслаган. Балалыгы авыр кавга йылларына келген. Кавгадан сонъ авыл яшавшылары ман бирге бузгынлыкларды туьзетуьвде катнаскан. Сонъалыкта мал фермадынъ заведующийи болган. Ийги, коьримли иси мен ол Коммунистлик партиясынынъ сы ды ралары на алынган, крайком, обком, райком партияларынынъ агзасы, КпСС-тинъ 23-нши с ездининъ, елегатыболып айырылган. Онынъ ис етимислери КПСС Данъкы, Ленин орденлери мен, тув ерлерин (целинных земель) оьзлестируьв уьшин, отличиели иси уьшин медальлер мен савгаланган, 1975-1976 йылларда Социалистлик сынаслардынъ енъуьвшиси, коммунистлик истинъ алдышысы деп танылган. Муратхан Ибрагимовна Кумукова 1929 йылдынъ Б.Х. Итляшев колхозынынъ тамада агрономы, сол ок районнынъ авыл хозяйство инспекциясынынъ бас агрономы бол ып куллык эткен. 1963 йылдан 1969 йылга дейим «ИконХалкский», «Эркин-Ю ртский» совхозларынынъ бас агрономы болган, сонъ Узбек ССР-нынъ мамык (хлопок) оьстируьв «Фергана» совхозынынъ бас агрономынынъ орынбасары болган. А 1969 йылдынъ сентябрь айыннан алып яшавынынъ сонъгы куьнлерине дейим емис болдырув бойынша Эркин-Шахар хозяйстволар ара биригуьвин басшылаган. С.М. Баисов Э.А Абазов А.-Х.А. Мижев Шабан Янбекович Темиров 1930 йылдынъ 15 марты нда Кызыл-Тогай авылында тувган. 4 классты окып кутылган сонъ, колхозга сабан тиркевшиси болып куллыкка барган. 16 ясына толганда, оны трактордынъ механиги этип салганлар эм бу куллыкта ол 5 йыл аьрекетлеген, сонъ оны 1951 йылда аьскер сыдыраларына шакырганлар. Аьскерден сонъ Шабан яна авыл хозяйствосында коьлик айдавшысы, механик болып куллыгын бардырган. Оьз куллыгын ол бек суьйген. 1956 йылда Куна КабарАминат Темиржановна 1940 йылдынъ 20 майында Кызыл-Тогай авылында тувган. Ол да баслангыш мектепте авылда, сонъ область миллет мектеп-интернатында окыган. 1959 йылда мектепти окып кутылган эм авылдынъ клубында куллык этип баслаган эм пенсия шагына дейим ислеген. Кыскаяклыдынъ уйгыншылык усталыгы, оьз куллыгына намыслы карасы ога авылда кайсы амалламады да тийисли оьлшемде озгармага себебин тийдиргенлер. Мижевлер уьш ийги балады оьстиргенлер. И СЛЕРИ М ЕН А Т Л А Р Ы Н А Й ТТЫ РГА Н Л А Р Арслан-Герей Азизович Баисов 1934 йылда тувган. Атасы ол тувмай турып оьлген. Сонынъ уьшин ол эрте куллык этип баслаган. Бала заманында анасына уьй куллыкларында ярдам эткен. А 16 ясында совхозда куллык этип баслаган. Куллыкта йогары коьрсетимлери уьшин Сый грамоталар ман, Разылык хатлар ман савгаланган, «Ис ветеранынынъ» атына тийисли болган. 1957 йылда Вера Муссовна Джемакулова ман аьел туьзген. 1976 йылда Икон-Халк авылына М.С. Кумукова 8 мартында Кызыл-Тогай авылында тувган. Авылдынъ мектебинде окыган. Балалай куллык этип баслаган. Коьп йылларды сыйыр савувшы, мал фермадынъ заведующийи болып ислеген. 1975 йылда Социалистлик сынаслардынъ енъуьвшиси болган. Отличиели иси уьшин медаль мен савгаланган, сондай болып ВДНХ-га кыдырув ман савгаланган. Борис Хаджи-Исламович Итляшев 1939 йылдынъ 14 мартында Кызыл-Тогай авылында аьелде бесинши бала болып тувган. Атасы Уллы Аталык кавга йылларында Карелияда оьлген. Анасы балаларды ялгыз оьзи оьстирген. Область мектеп-интернатында окыган. Оны кутылган сонъ мажа саклав аьскерлеринде кызмет кылган. Ис аьрекетин Черкессктинъ РТИ заводында баслаган эм оннан Ростов каласынынъ халк хозяйство институтына окувга туспарлы йиберилген. Институтты окып кутылган сонъ, яна заводка кайткан эм цехтинъ басшысынынъ орынбасарыннан директордынъ орынбасарына дейим еткен. Куллыгында оьзин ийги яктан коьрсеткен яс аьдем арбатын да ис басамагы ман коьтерилип барган. Оны Черкессктинъ химия заводынынъ директорынынъ орынбасары этип коьширгенлер. 1986 йылда Эркин-Шахар секер заводынынъ директоры этилип салынган. Кайсы ис орынында да оьзин билимли, ийги етекши этип коьрсеткен. Ян косагы Светлана Мухтаровна ман уьш кызды оьстиргенлер. Хасан Ахметович Итляшев 1932 йылдынъ 21 ноябринде Кызыл-Тогай авылында тувган. 1957 йылда Ставропольдинъ авыл хозяйство институтын окып кутылган сонъ, Адыге-Хабль районынынъ Ленин атлы А.Т. Мижева i _I Кайсы куллыкта да ол оьзин билимли, оьз исин билген специалист, ийги етекши этип коьрсеткен, тувган Эл алдында ис сыйы уьшин ол Ис Кызыл Байрак ордени мен, В.И.Лениннинъ 100 йыллыгына «Коьримли иси уьшин», мерекели медальлер мен савгаланган. Исмаил Хаджисламович Итляшев 1926 йылда Кызыл-Тогай авылында тувган. Окувын авыл мектебинде баслаган, ама кавга окувын уьзген. Сонъ туьрли мектеплерде Эркин-Халкта, Икон-Халкта, Адыге-Хабльде, Черкесскте окыган. Кавгада оьлген аьскершидинъ улы деп, Ставропольге агрономлар курсларына окувга йиберилген. Оны кутылган сонъ агроном, колхоздынъ председателининъ орынбасары, КПСС РК-нынъ авыл хозяйство боьлигининъ басшысы, «И кон-Халкский» совхоз боьлигининъ управляющийи, совхоздынъ парткомынынъ секретари болып куллык эткен. Сонъ Ростов каласына КПСС ЦК-нынъ йогары партия мектебине окувга йиберилген. Оннан кайтканда, Адыге-Хабль райисполкомынынъ авыл хозяйство боьлигин етекшилеген, сонъ Эркин-Юрт совхозына парткомнынъ секретари болып йиберилген. Мунда ол етекшилик зегенлигин коьрсеткен. Туьрленислер шагында бириншилердинъ санында КФХ-ды туьзген. Э м и р б ек А м ер б и евич Абазов Кызыл-Тогай авылында тувган. Авылдынъ баслангыш мектебинде окыган. Мектепти окып кутылган сонъ Эркин-Ш ахар исши кеспилер (ремесленный) училищесине окымага туьсип, трактористтинъ дипломын алган. Яшавынынъ бойында ол энди де товароведтинъ, электриктинъ кеспилерин оьзлестирген. Сонъалыкта ветеринардынъ кесписи энъ суьйгени болган. Ол Ставрополь авыл хозяйство институтында окыган. Оны кутылган сонъ, Адыге-Хабль районынынъ бас зоотехниги болган. Шабан Хасанович Сеитов Кызыл-Тогай авылында тувган. Икон-Халк авылынынъ орта билимлендируьв мектебин отличиели кутылган сонъ, 1978 йылдан алып 1982 йылга дейим Саратов юристлик институтында окыган, оны кызыл диплом ман кутылган. Кеспилик йолын нотариус болып Нефтекумск каласында баслаган. 1983 йылдан алып Ставрополь крайынынъ Зеленокумск каласына тоьреши болып коьш ирилген. 11 йылды Карашай-Шеркеш Республикасынынъ Оьр судында тоьреши болып куллык эткен. 2004 йылдан 2011 йылга дейим Адыге-Хабль район судынынъ председатели болган. Сол ис орыныннан отставкага кеткен. 2002 йылда ога генерал-майордынъ мертебеси берилген. А скерхан М уссовна Баисова (Агайгельдиева) 1940 йылдынъ 15 июнинде Икон-Халк авылында тувган (2003 йылдынъ 25 февралинде оьлген). Аьелде ол ялгыз бала болган. Атасы Мусса Асанович Агайгельдиев 1941 йылда фронтка кеткен, 1943 йылдынъ 23 августында кавгада Украина ССР-нынъ Сумской областинде Ахтыр районынынъ Пятки хуторында^ оьлген. Оьлгеннен сонъ Йигитлик ордени мен савгаланган. Анасы Рабият Самиевна Агайгельдиева кызын ялгыз оьстирген. Аскерхан «Икон-Халкский» совхозынынъ аслык токында, секер шувылдырды асыллавда куллык эткен. Коьп йыллык эм намыслы иси уьшин коьплеген Сый грамоталар ман савгаланган. Куллыкшы, айлак танъ кыскаяклы 4 балады оьстирген. Абдул-Хамид Абубекирович Мижев 1936 йылдынъ 1 апрелинде Кызыл-Тогай авылында тувган. Балалыгы авыр кавга йылларына тийген. Атасы кавгага кеткеннен себеп, 15 ясында куллык этип баслаган. Атасы Абубекир Амитович 1943 йылда кавгада оьлген. Абдул-Хамид кызмет кылувын Феодосия каласында Денъиз флотында 3 йылдынъ бойында оьткен. Сонъ аьел туьзген эм 4 балады тербиялаган. Абдул-Хамид 50 йылдан артык заманды «Икон-Халкский» совхозында коьлик айдавшысы болып куллык эткен. Сарби Маультович Баисов 1937 йылдынъ 17 мартында Кызыл-Тогай авылында тувган. 7 классты окып кутылган сонъ, колхозга куллык этпеге барган. Куллыксуьерлиги мен, намыслы иси мен, аьдемшилиги мен авылдаслары арасында сый тапкан. 1959 йылда Кацура Исмаиловна Байрамукова ман аьел туьзген. Ол да совхозда куллык эткен. Олар 50 йылдан артык яшаганлар, доьрт балады оьстиргенлер. 1960 йылда Сарби Маультович КПСС партиясына алынган. 1971 йылда Григорополисск авыл-хозяйстволык техникумына туьскен эм агрономнынъ кесписин алган. 1973 йылда яс аьел ИконХалк авылына коьшкен. Сарби Маультович намыслы иси уьшин коьплеген грамоталар ман эм медальлер мен савгаланган. 1991 йылда тыншаювга шыккан. Р.У. Мижев I ___ I даева ман аьел туьзген. Олар 50 йылдан артык заманды бирге яшап, уьш балады тербиялаганлар. 1969 йылда яс аьел Икон-Халк авылына коьшкен. Шабан Янбекович коьп йыллык намыслы иси уьшин коьплеген грамоталар ман эм медальлер мен савгаланган. 2002 йылда Уллы Аталык кавга йылларында коьримли иси уьшин шаатлама алган, тыншаювга 1993 йылда кеткен. Рашид Умарович эм Аминат Темиржановна Мижевлердинъ аьели авылда сыйлылардынъ бириси. Рашид Умарович 1939 йылда Кызыл-Тогай авылында тувган. Баслангыш классларды авыл мектебинде, окыган, 5 класстан алып Черкессктинъ область миллет мектеп-интернатында билим алган. Мектептен сонъ 1957 йылда «ИконХ ал кский » совхозы нд а учетчик болып куллык этип баслаган. 1971 йылда Григорополисск авыл-хозяйстволык техникумына окувга туьсип, агрономнынъ кесписин алган. 1979 йылдан 1988 йылга дейим бухгалтер болып куллык эткен. Коьп йыллык намыслы иси уьшин «Ис ветераны» деген атка тийисли болган, В.И.Лениннинъ 100 йыллыгына мерекели медаль мен савгаланган. Аьлиги заманда тийисли тыншаювда. коьшкенлер. Ама оьзининъ авылын сагынып, онда йыйы барып турган. Пенсияга шыкканша, куллык эткен. Ян косагы ман 4 кызды эм 1 ул балады оьстиргенлер. Олар 63 йылды бирге татымлыкта яшаганлар. Пенсияда авылы, авылдаслары, табиаты акында хабарлар, ятлавлар язып баслаган. 2020 йылда оьлген. Менглибий Хусинович Баисов 1938 йылдынъ 1 июнинде Кызыл-Тогай авылында тувган. 1946 йылда авыл мектебине окувга барган. 7 классты окып кутылган. Окувдан сонъ койшы болып куллык этип баслаган. 1956 йылда Клин каласында кызмет кылувын оьткен. Сонда КПСС сыдыраларына туьскен. Аьскерден сонъ ИконХалк совхозында малларга карав берген, койшы болып куллык эткен, фермады етекшилеген, мал-суьт комплексин басшылаган. Коьп йыллык намыслы иси уьшин районнынъ, областьтинъ, крайдынъ Сый грамоталарына тийисли этилген, Социалистлик сынаслардынъ енъуьвшиси болган. А 1975 йылда «Урал» атавлы мотоцикл мен савгаланган. Коьп йыллардынъ бойында парткомнынъ, рабочкомнынъ агзасы, авыл хозяйство куллыкшыларынынъ район, область, край съездлерининъ делегаты болган. Ортак ис стажы - 55 йыл. «Ис ветераны» омырав белгисининъ иеси. Менглибий Апотович Баисов 1948 йылда Кызыл-Тогай авылында тувган. Балалыгы кыйын болган. Кишкейден куллык эткен, анасынынъ ярдамшысы болган. Мектепте ийги окыган. Военкоматтынъ туспарлавы ман коьлик айдавшысына окыган. Аьскерде кызмет кылып кайткан сонъ, ИконХалк совхозында шофер болып куллык эткен. Аслык йыювда катнаскан, мал беслев комплексине пишен, силос еткерген. Кайсы исти де намыслы толтырган. Пенсияга шыкканша, сол совхозда куллык эткен; 4 балады оьстирген, аьр кайсысы яшавда тийисли орынды алган. Хасан Баталаевич Баисов 1935 йылда Кызыл-Тогай авылында тувган. 4-нши класска дейим окыган. Кавга басланганда, окувын бардыра алмаган. Аталарын кавгага шакырганлар. Хасан аьелде энъ уьйкенлери болган эм ога анасына ярдам этип турмага керек болган. Кавгадан сонъ авыл хозяйстводы аяк уьстине салмага ярдамын эткен. Суьт-товар фермасында сакманшы, тувар каравшы болып куллык эткен. Бир неше заманнан сонъ, ийги куллыгы уьшин, ога фермады басшылавды сенгенлер. Пенсияга шыкканша, сонда куллык эткен. Назимби Муссаевич Джемакулов 1945 йылда Кызыл-Тогай авылында тувган. 1965 йылда область мектеп-интернатты окып кутылган. Аьскершилик кызметин Польшада кылган, запастагы офицер. Аьскерден кайткан сонъ «ИконХалкский» совхозында куллык эткен. Ийги куллыгы уьшин комсомол ЦК-нынъ, совхоздынъ етекшилигининъ Сый грамоталары ман савгаланган. Мусса Хасанович Докшоров 1954 йылда Кызыл-Тогай авылында тувган. Кызыл-Тогай, Баралкы, Икон-Халк мектеплеринде тетесинше окып, орта билимлендируьвин алган. Сонъ Кишкей-Карашай районында орынласкан Первомай совхоз-техникумы н, а зоотехникке окыган. 1972-1977 йылларда аьскер сыдыраларында кызмет кылган. Ис аьрекетин «Икон-Халкский» л » . г жЭШ * М.А. Баисов совхозында 1977 йылдан алып йок этилген куьнге дейим бардырган. Сол йыллардынъ бойында осеменатордынъ, Кызыл-Тогайдынъ суьт-товар болдырувшы комплексининъ басшысы болып куллык эткен. ОЬНЕРШИЛИКТЕ АТЫН АЙТТЫРЫП Ирина Хусиновна Докшорова 1951 йылдынъ 17 сентябринде Кызыл-Тогай авылында тувган. Саз бан 5 ясыннан кызыксынып, миллет кобызында уьйренип баслаган. Орта билимлендируьвин область мектеп-интернатында алган, онда мектептинъ художестволы самодеятельностинде катнасып турган. 1970 йылда КЧР студент ансамблинде кобыз тарткан. 9 йылды область радиосында, эки йылды «Эльбрус» оькиметлик биюв ансамблинде саз куллыгын бардырган. Ирина Хусиновна Испанияда, Португалияда, Турцияда халклар ара фестивальлерде катнаскан. Ярасык оьнершилиги уьшин коьп кере грамоталар ман эм дипломлар ман савгаланган, «КЧР сыйлы артисткасы» атка тийисли этилген. Онынъ яздырган анълары КЧР радиосынынъ фондында сакланадылар.