«ЦКЬАЗТI ЩХЪАДЗЫХЬТА АБАЗАЖВА»

Адуней гIвычIвгIвыста йыкву зымгIва дасугьи лкIгIаракI йымапI: йчважь ачва, йдин, йкультура, йцIас датшагьи. Ауаса зымгIва рацкIыс йылкIгIара хъаду ауи йыбызшва акIвта йспхьадзитI. Ацри бызшва агIвычIвгIвыс йыцгIадриитI, нцIрата йыму йыцымгIвайситI, гIвза цIабыргыта йымапI. Ауи дангвыжвкIрагьи, дангвыргъьауагьи йгвы йту йзалахIвитI. УахьчIвала абазала йчважвауа хIмачIызтынгьи, ауи ымдзра ахъазла амаль щарда нарахвитI. Ажвлара адкIылараква абызшва гIахчарала йапшым анхараква акIвдыршитI, апхьартаква йгьи аъачIвагIа гIацIгартаква рарыпхьагIвчва хIыбызшва джьгарта йазынхитI. УахьчIва швлабасырдырра стахъыпI Черкесск йаныргIалу й-17- хауа Гимназия апны абаза бызшвали литературали йазрыпхьауа, йхIаракIу категория зму арыпхьагIв, Черкесск городла абаза бызшвала арыпхьагIвчва рметодика адкIылара аунашвачпагIв ТРАМ (КыкI) Арина МухIамад йпхIа. Ауи асквш 1975 агIан ЙынджьыгьчкIвын кыт дйытI. Апхьарта даныцIал йапхъахауа ларыпхьагIв Бала Любовь Мусса йпхIа адырра цIолаква шгIарылтыз гIалылкIгIитI. – ХIарыпхьагIвчва зымгIва пхата сгвы йгIатахатI. Ауат дзачIвызлакIгьи адырраква гIахIыртра акIвымкIвагьи хIъадаб-намысгьи гватра ду азалырхуан. Сара схвыцыркIвата апхьара сахIатква рымщтахь хIпны сангIайхра сарыпхьагIвта сыла йгIацIазжьуа схъвмаруан. СарыпхьагIвчва ракIвзапI йаргьи йсъачIвагIахушыз схвыцыркIвата бзи йсзырбаз, – лхIвитI арыпхьагIв. КыкI Майа Шахмырза йпхIа, Дауыр Майа Али йпхIа, Чква Людмила ХIасин йпхIа, Агача Любовь Кьащиф йпхIа, датшагьи Арина ларыпхьагIвчва йырпщылата лдунейпшыща щаквзыргылыз гIаншара щарда гIалгвалашвахлитI. АпхIвыспа апхьарта дангIалга Къарча-Черкес педагогика институт дыцIалтI. Ауаъагьи здырраква цIолаз, швапха байа зырхIаз арыпхьагIвчва рнапIы дыцIашватI. Ауат йрыуапI Батал Къасей Ажумар йпа, Шхай Катйа Маджьид йпхIа, ПIаз Сергей Умар йпа. – АъачIвагIа гIацIгарта апны апхьахьа, арыпхьагIв бергьыльква садрыпхьарныс гIасдахIвтI. Ауат ракIвпI абаза бызшва рыцIагьи бзи йсзырбаз. Абаза бызшвала йгьи литературала апхьара сахIатква йалкIгIата бзи йызбун. Спын хачIвы сымчпауата зынгьи сгьымцузтI. СарыпхьагIвчва йгIарылскIгIаз щарда ужвы сынхара апны йгIасрысабапитI, – йгIалылкIгIитI Арина МухIамад йпхIа. Асквш 1998 агIан арыпхьагIв ъачIвагIа ангIацIылга Арина лцри ЙынджьыгьчкIвын квтанай апхьарта нхара дхъынхIвыхтI. – СарыпхьагIвчва рсатыр саналал гвалагIваласра щарда сылан. Ауи азаман агIан апхьарта унашва ахъызцIуз Джьанымбей Альберт Рабизон йпа, арыпхьара унашвачпагIв Цекъва Лариса КIвыжнец йпхIа цIагылагIв багъьата йсзалтI. Йыгьсхъаштылхуам мызкIы ахIа снымхаскIва апхьара сахIат акIвсыршауата Лариса КIвыжнец йпхIа йсымдырдзакIва апхьара сахIат шакIвсыршауа дапшырныс дшнашылыз. Саргьи сымгвжвайуа, апхьара сахIат йащтацауата йакIвсыршатI. Ауи хальатIта йсылцIыз гIасгвынлыргIвыхын, сынхара дшазыразу гIасалхIвтI. Ауи лажваква сара сыхъазла хвду рыман, – йгIалгвалашвахитI арыпхьагIв. ЙынджьыгьчкIвын апхьарта апны ареспублика апхьартаква рунашвачпагIвчва зымгIва злаз семинар акIвшауата Арина МухIамад йпхIа йхътIу апхьара сахIат адылгалтI. Ауи лынхара дшадгылуа, йгIалрысабапуа аметодикаква асабиква йшрымаджьащахъву зымгIвагьи йгIалыркIгIатI. Ауи амщтахь Арина МухIамад йпхIа йапхъахауа категория гIалквнадыргатI. АрыпхьагIв ареспубликала йакIвшуз «Асквш арыпхьагIв» анкъвакъвра апынгьи дгIалыркIгIатI. АрыпхьагIв шIа лъачIвагIа джьауапкIрала дадгылуа, адахIвраква гIалырбауа, апхьагIвчва кьангьашагIвта дырзалуа дынхун. Асквш 2006 агIан Арина МухIамад йпхIа Черкесск йаныргIалу й-17- хауа Гимназия абаза бызшвали литературали йалрыпхьауа далагатI. Ауи йшылхIвауала, ЙынджьыгьчкIвын апхьарта апны йлырхIаз ашвапха а-Гимназия апны швабыжта йгIалыхъвахтI. Ауаъагьи дызлашваз агвып йацацхърагIун, абагвынгIвыра рызбжьан. – Агвып рынхара ащтацаща ащаквыргылра апны унашва рхъызцIауа магIын ду йымапI. Ауи азаман агIан ауаъа директорта йынхуз Байрамыкъва МхIамат Исса йпа швабыжта гIвычIвгIвысагIара йылан. Йбжьы щтIыхта дчважвауа, гвауара йхIвауа зынгьи дыгьхIымбатI. ДзачIвызлакIгьи ажва йызгIайауан. ХIгIаджвыквцIараква йрыцикIуа хIйыргвышхвун, – йгIалгвалашвахитI Арина. АрыпхьагIв йшылпхьадзауала, абаза бызшвала апхьара сахIатква рпны акIвпI асаби йпатриотра, йдунейпшыща ъащаквгылуа. – ЩардагIвы урышв бызшва, математика рыцIа йхъадата йырпхьадзитI. Ауи гIващагIара дупI. Асаби йцри бызшва шидыруа акIвпI йхъатачIвыра йагIарбагу. Абызшва бзи йбара ахъазла арыпхьагIвгьи ауи дазгIашыкъызлара атахъыпI. Йапхъахауа аклассква рапхьагIвчва хвыцква уанырзынашылра йухIвауа зымгIва ргвныркIылитI. Ари азаман агIан арыпхьагIв агIвычIвгIвыс йцри бызшва амагIны гIаргвынйыргIврыквын, ахвыцквагьи ауи рыцIа йырзаргванхуштI, – йгIалылкIгIитI ауи. – Асаби ацри бызшва бзи йуырбара ахъазла акъвышраквагьи гIаурысабапра атахъхитI. Сара йанакIвызлакIгьи азцIгIара рыститI: «Швани шваби бзи йыжвбума?». Ауат зымгIва: «Щта» джьауап гIартитI. «Ацри бызшвагьи ауат йрыцгIамгIвайситI. Швани шваби рыбызшва бзи йыжвбара йгьи йыжвдырра атахъыпI», –хIва йанраухIвра асаби рыцIа йхъа дтанархъвыцитI. Арина йшылхIвауала, апхьара сахIат зымаджьащахъву асаби йгIвылакI ухъыйымхуата дгIаупшитI, ахвыц закI хъишвшвгIауа, аныла-арыла днапшыгIапшгIауа даналагара – йгвы аквшIыгъьтI йа йыгьйымаджьащахъвам. Ауи агIан йгватра гIахъукъьалуата датша амальква науахвра атахъыпI. – ЙухIвауагьи, учважващагьи, угIвычащагьи, уквпшырагьи зымгIва апхьагIвчва гвы рыртитI. Ауат закI уыцIырбарквын, йухIвауагьи гьрымаджьащахъвахушым. Ауи йгIалцIла, апхьара сахIат йанакIвызлакIгьи бзита уазыхIазырызлара атахъыпI, – лхIвитI арыпхьагIв. Ауи йшгIалылкIгIауала, заманкIла утхъахырквын, акыткви агородкви йбзазауа асабиква рыбызшва шырдыруа гьапшымызтI. Акытква рпны абызшва бзита йырдыруан. УахьчIвала акытква рбзазагIвчвагьи агород сабиква рапшта урышвла йчважвитI. Ауи швабыжта йгвасрапI. – СквшигIадза абызшва здыруа рпхьадзара йалдзгIитI. Арахьарат ауагIахъаква йгIарыквсхырквын, абазаква хIуыс рыцIа йбаргвыпI. Абаза сабита йапхъахауа акласс йгIацIалуа йызчважвауа анрыламгьи гIаншитI. Ан-абачвагьи апрограмма йгIахIнатуа асахIатква руацIа абызшва дсырдырырныс ртахъыпI. АунагIва апны асаби абызшва йдмырдыруазтын, апхьара сахIатква рпны агIвыма бызшваква рапшта ажвипхьадза йатаскIуа срыдынхалра атахъхитI. Ауи ауыс швабыжта йарыбаргвитI, – лхIвитI арыпхьагIв. Арина йшгIалылкIгIауала, ан-абачва айхIарагIв ацри бызшва рсабиква йддырдырра ахъазла радгылща гьтамамым. Ахвыц рунагIва дгIайхта: «Мама, абаза бызшвала хвба гIазгтI», – анихIвара, ауат ргIари йдахIвра йамайгвыргъьауа: «Абаза бызшва гьуысым, математикала ачIвыйа йгIаугыз?» – рджьауапхитI. Ауипхьадза асаби абызшва йазйыму агIальаматра йалдзгIитI. Ауи йыбызшва йапхъахьыла йтахъхушта, йгIайыхъвушта йгьырпхьадзум. Рыбызшва надрыскIьитIта, ангьльыз, датша гIвыма бызшваква ахча ртиуамцара рсаби дадрыпхьитI. Зыбызшва зымдыруа йуагIахъагьи ыдзитI. – Асаби дхъукъьалуамца абызшва дазаргванчIвра атахъыпI. Анабачва асаби йаттестат апны абызшвала йызцуш аоценка хIагIамызтын, апхьара сахIатква дгьырщтихуам. Швъа ргIвитIта абызшва дгьадрыпхьахуам. Ауаса йымцара ахъазла ан-абачвагьи хIрыдынхалитI, ацри бызшва агIвычIвгIвыс йбзазара апны апхъагылара шакIуа гIаргвынхIыргIвитI. ЗымгIвагьи хIкъаруква адхIкIылырквын, хIцри бызшва хIзыгIащаквыжьуаштI, – йылрыбагъьитI Арина МухIамад йпхIа. АрыпхьагIв йшылхIвауала, асабиква йызладрыпхьауа апхьагаква, атетрадьква, йапшым асаби журналква «Алашара» жвлара адкIылара йырзадыргалитI. – «Алашара» апны йынхауа Джьандар Мурат сквшигIадза апхьагаква, агIацIщтра шIыцква хIызнайгитI. Ауат хIынхара апны йгIахIрысабапитI. Ауат ракIвымкIвагьи, «Абазашта» газет йгIаншвалуа агIвыраквагьи асабиква срызгIапхьитI. Агазет гIадрысабапра атахъыта пын хачIвгьи рыститI. Ауи йапшу амальква ангIасрысабапуа апхьагIвчва йрымаджьащахъвахитI, – лхIвитI Арина МухIамад йпхIа. АрыпхьагIв йшгIалылкIгIауала, абаза гIвгIвчва, уысагIвчва йырзынарху йапшым агвыргъьахъв мшква, айззараква, анкъвакъвраква акIвлыршитI. Ауаъа абаза культура, ацIасква гIадырбауата йапшым аргылчIвква дрыхIазыритI, ауарадква рхIвитI, ауысаква йгIарыпхьитI. СквшигIадза апхьартаква рпны ацри бызшваква йырзалырхуа апхьара сахIатква йрылдзгIитI. Й-10–11-хауа аклассква рпны литературала асахIат ахъадрысын, абызшва йазалхта сахIаткI акIвпI йгIанхаз. Ауи швабыжта ймачIдзапI. Арина МухIамад йпхIа йылрыхIазырта йапшым анкъвакъвраква йрылалуа асабиква йанакIвызлакIгьи агылартаква гIатыргитI, ауатква асабиква аргвышхвитI. АрыпхьагIв лынхара апны рыцIа сабап зму амальта йылпхьадзауа йхътIу апхьара сахIатква радгалра акIвпI. – Сара йшспхьадзауала, гвыргъьахъвкI йадахIвуата ан-абачва азукIкIыта асабиква уыса йгIапхьауа, уарад рхIвауа йырбарыквын, дасу абызшва хвыта йазибауа, ауи ргIари йшидырдырыз йагIарбагазлуштI. Ауи агIан, йабацара, рхъа йтанархъвыцпI, – йылрыбагъьитI ауи. АрыпхьагIв лынхара азгIашыкъра гIалыркIгIауата йызнымкIва аразыра сальамшвъакви аграмотакви гIалквнадыргатI, лдырраква йрылалырхIауата акурсква дырхъыслитI. Лынхара ашIыцраква шалалжьуаш дащтапI, асабиква абызшва йазаргванчIвра ахъазла уыс щарда адылгалитI. Абаза бызшва атшауацIыхра йгьи агIащаквыжьра джьгарта йазынхауа, зуыс амагIны абгата йызлазхIвауа арыпхьагIв гвымчIва Трам Арина абаза бызшва ахъазла лгвы шбылуа уылаухIвитI. Абызшва аунагIва апны акIвпI йъагIаджвыкв