«ТАВАРЫХКА ДАН БОЛЫП, о о ЯЗГАН ЯЗУВ ИОИЫЛМАС'M it t»

Ногайдынъ яшаган кайсы юртында да бизим сыйлы аьлимимиз Ашим Имам-Маземович Сикалиевтинъ аты ийги танылган. Онынъ узак йыллар бойынша бажарып келген илмилик аьрекети бай емисин береди. Халкымызга, аьр бир ногайга оьзин оьзине танытар уьшин ол коьплеген китапларды савгалады. Олар бизим миллет сезимимизди оьткирлендиредилер, коьнъилимизди ашадылар, биргесине - келеек несиллер алдында яваплыгымызды оьстиредилер. 2021 йылдынъ 15 мартында А.И.-М. Сикалиев тувганлы 85 ясына толаяк эди. Савлай яшавын, илмилик аьрекетин ногайдынъ бай асабалыгын - халк авызлама яратувшылыгын йыювга, саклавга, келеек аркаларга еткеруьвге багыслаган сыйлы ердесимиздинъ аты эш мутылмаяк. Ашим Сикалиев 2016 йылда дуныядан тайган. Сосы куьнлерде Сый белгиси Орденли Карашай-Шеркеш гуманитарлык тергевлер институтынынъ куллыкшылары аьлимнинъ мерекесине багыслап, онынъ куллыкларыннан, баспалаган китапларыннан выставка уйгынлаганлар. Ашим Имам-Аземовичтинъ ислери - ол оьз халкынынъ маданиятын, адабият, соьз байлыгын саклавдынъ, миллетке алаллыктынъ шынты уьлгиси. Аьлимнинъ илмилик аьрекети, яратувшылыгы акында ойлары ман буьгуьн филология илмилерининъ докторы Насипхан Суюнова боьлиседи. М акаладынъ аты болып келтирилген атаклы Шал-Кийиздинъ сосы сыдыралары бизге оьмирлер оьтип еткени де эш те сол - язув кебин, е калганы уьшин болар. Ама тек бир сол себептен шаьйдединъ язган язувы енъил кепте ногайдынъ колына китап болып туьсе коймады. Халктынъ оьмирлерден оьткен соьз оьнерининъ бай казналы сандыгын юзйыллыклар тарихининъ оьзгерислери арасында излеп тавып, яне оны иелерине кайтарып беруьв - кыйын, яваплы эм де уьйкен муьсиревликке тийисли болган ис. Сондай, шынтысы ман да кие, исти сайлам аьдемлер бажарып боладылар. Бизим халкымызда да ондайлардынъ бириси - Ашим Имам-Маземович Сикалиев болган - аты ногай арасында белгили, сыйлы аьлимимиз деп танылган аьдем эди. Онынъ акында буьгуьнги соьзим. Аьлимлердинъ эм де маданият соравлары ман кызыксынган аьдемлердинъ алдында оьрленип барган яшав дайым да янъы соравлар салады. ХХ оьмирдинъ сонъында сол соравлар боьтен де оьткир кепте берилдилер. Мен киммен? Тамырларым, асылым, тукымым-ырувым кайданды? Миллетимнинъ тарихи, маданияты, тоьркинимнинъ тоьри эм эсиги, миллетимнинъ алдында юрген, эл басында турган атаклы аьдемлердинъ аты, кара халктынъ саны, бактысы-куьни, халктынъ буьгуьнгиси эм келеектегиси? Толы яваплар табар уьшин терен билимлер кебинде таяныш керек болды. Коьп йылларды Ашим Сикалиевтинъ янында олтырып, илми куллыгына авызланган тергевшилердинъ яс оьспири сол таянышты аьлимнинъ илмилик асабасында тавып, сулып йыйган оьзимди де солардынъ бириси деп санайман. Сонынъ да уьшин миллет алдында соьз алып, ойым ман боьлиспеге ымтылганым да. Илмилик аьрекеттен эрек турган аьдемлер де, тек бир маданият, тарих соравлары ман кызыксына турып, сол асабага ымтыладылар, коьплеген соравларына явап излейдилер. Миллет яшавынынъ алыстагы келеектегисинде, шексиз де, сосындай аьдемлер туваяк, солардынъ саны аьлигиден де коьп болаяк деп, элбетте, сенемиз. Ногай, ынъ буьгуьнги соьз оьнери язув кепте оларга деп сымарланган асаба болсын. Ашим Сикалиев оьзи болса, коьплеген куллыкларында, макалаларында, халк маданиятын тергевде тек бир оьзининъ уьлисин коьрсетип калмай, онынъ алдында да сосы кие иске Koci I эткен айтылган аьлимлерге сыйларын берген, олардынъ аьрекетининъ оьлшемин эм маьнелигин ашыклап тизген. В. Радловтынъ, И. Березиннинъ, М. Османовтынъ, П. Фалевтынъ, В. Жирмунскийдинъ, А-Х. Джанибековтынъ, И. Стеблевадынъ, Х. Короглыдынъ, коьплеген баска тюркологлардынъ йыйып баспалаган текстлерининъ, уьйкен маьнеди юргисткен илми-тергев куллыкларын атап, олардынъ куьши мен этилген исти белгилейди. Сол иске негизленип, оьзининъ илмилик исин туьзген, керек ерде карсылас ойларды беркиткен болып, аьлим коьп йыллардынъ бойында уьйкен эм емисли аьрекет этти. Суьйтип, халктынъ асыл соьзининъ оьрленуьв йолы аш ыкланды, тарихи тизилип берилди, соны ман бирге ногай филология илмисине (халк авызлама яратувшылык илмиси, адабият илмиси, тил илмиси) кепленуьвге эм оьрленуьвге амал туьзилди. Сосы илмидинъ келбети белгиленди, аьдетлери кепленди. Халктынъ коьп туьрли жанрлы авызлама яратувшылыгынынъ казнасын туьзген бай фольклор асабасы Х1Х-ншы оьмирден алып йыйылып эм баспаланып келеятыр. Сосы кие исти баслаган аьлимлердинъ, байлыкты тоькпей-шашпай, оьмирлерден оьткерген йыравлардынъ атлары белгикен материалларды излеп табув, тергев, баспалав иш коьрилетаган эди. Болса да, Ашим Сикалиевтинъ 1967-нши йылда «Ленин йолы» эм «Шоьллик маягы» газеталарында ногайдынъ бурынгы адабиятынынъ тарихи акында уьйкен макала баспалаганыннан алып, бизим маданиятты тергевде янъы йол ашылды. Ногайда язувы болган эм сол язув аьдетлери оьмирлердинъ теренине кетеди - мине сол эди илмиге янъы келген Ашим Сикалиевтинъ бас ойы. Сол ойды сонъ, Ленинградта, тюркологлардынъ Савлайсоюзлык илмилик конференциясынынъ уьйкен йыйынында окып, окып та калмай, «Древнетюркские письменные памятники и ногайцы» деп атап, уьйкен макаласын сол замандагы «Советская тюркология» журналында 1970-нши йылда баспалады. Ногайдынъ соьз оьнерининъ булагы тап бурын заманлардагы орхон-енисей руникалык язбаларга аькетилип, язув аьдетавыр ыз да калган, халктынъ эсине ол йыр аркалы синъгенин Ашим Сикалиев «Айт десенъиз, айтайым...» (Черкесск, 1971 й) деген йыйынтыгында ногайдынъ коьп баска йырларынынъ санында «Маьажир йыры», «Стамбылга коьшуьв» йырларды келтируьви мен бегитеди. Оннан баска аьлимнинъ «Сынап карап, сырласып» (Черкесск, 1975 й.), оннан да алдын «Ногай халк йырлары» (С. А-Х. Джанибекова эм А.Сикалиевтинъ язып алган йырларыннан туьзилген йыйынтык) Сикалиевтинъ язган кирис соьзи мен Москвада, «Наука» китап баспаханасында 1969-ншы йылда шыкты. Китаптынъ илмилик айланыска кируьви, тергевшилердинъ колына текстлердинъ туьсуьви айлак уьйкен маьнеди юргистти эм буьгуьн де сол маьне кемимейди. Оннан да алдын «Фольклор ногайцев» - деп аталып, Ставрополь каласында орыс тилинде 1967 -нши йылда дуныя коьрген «Очерки истории Карачае- «ТАВАРЫХКА ДАН БОЛЫП, о о ЯЗГАН ЯЗУВ ИОИЫЛМАС'M it t» ленип, сыйлары берилип, атлы-тукымлы соьз оьнерининъ тарихи ийнеден - йиптен тизилип, авызлама эм язба эки туьрли кеби айырылып, Ашим Сикалиевтинъ аьрекетшилиги аркалы илмилик айланыска кирди. Тюркологияда белгили болган фольклор текстлердинъ ногай вариантларынынъ толы кеплери оьз орнын алдылар. Ногайдынъ язув кепте калган бурынгы бай асабасы, байыр адабияты болган деп илмиде катырып айтып, шаатлыклар да келтирип болган аьдем - Ашим. Солай айтувдынъ маьнеси - коьплеген текстлер (данъыл материаллар - халк авызындагы оьнершилик) оьз авторлары бола турып, адабият шайырлыгы деп айырылмай, фольклордынъ асарлары деп белгиленип, суьйтип те баспаланып юре бердилер. Соларды йыйып, адабият шыгарма этетаган нышанларын ашыклап, тергеп карап, йыйынтык кепте туьзип, соьзлигин де, анълатпа кирис соьзин де берип, шаьйделердинъ биографияларын да белгилеп келтирип, Ашим Сикалиев 1991-нши йылда Махачкалада «Оьсиет» китабын шыгарды. Ногай маданиятында бурынгы шайирлик асаба болган, тарихинде данъклы соьз усталары - атаклы шаьйделер калган деген ойды аьлим тап 60-ншы йылларда биринши кере айткан болса да, сол соьзи китап пен беркитилди. Суьйтип, бизим маданиятта Шал-Кийиздинъ, Асан Кайгылыдынъ, Досмамбет Азаулыдынъ, Казтувган Суьйиниш улынынъ, Оразакай Найман улынынъ, Ажи Молла Ногман улынынъ, Баймырза Манап улынынъ эм тагы да коьп баска шаьйделердинъ атлары халк авызында айтылды, соьзлери соьйледи, буьгуьнги куьнде тувган саз оьнеринде йырболы пзанъырап, миллет сезимимизди оьткирлетип, юреклеримизди оьстирдилер. Боьтен де, китаптынъ шыгувы кыралымызда янъы Россия туьзилип баслаган вакытка туьсти, сол ок йыл Дагестанда ногай оькиметлигининъ 600 йыллыгы белгиленди. «Оьсиет» эм «Ногайдынъ кырк баьтири» (ол да А.Сикалиевтинъ аьзирлеген йыйынтыгы) айлак та заманында дуныя коьрген китаплар болдылар. Ашим Сикалиевтинъ илмидеги сокпагы йолга айланганы енъилиннен болмады. Бириншилей, ол 60-70-нши йыллар - аьлимнинъ илмиге келген шагы - оьз талапларын миллет интеллигенциядынъ алдында салувы. Боьтен де, язувшылар, тарих эм адабият илмилеринде ислеген аьлимлер сол талаплардынъ тар шартларында аьрекетлемеге амалсыз болдылар: акыйкатлыкка карсы барсанъ да, миллеттинъ тарихининъ де, маданиятынынъ да кепленуьвинде эм оьрленуьвинде ХХ оьмирдинъ басыннан йыл санап басламага керек эди, язув-окув, аьрип-китап ногайдынъ яшавына тек сол заман ман энген деп. Сондай аьллерде, фольклор - ногай совет маданиятынынъ негизи деп танылса да, онынъ бай казнасында тек совет идеологиясынынъ баалыкларына якын болган, уйкасып келген ойды беркитлеримиз тап соннан келгени эм солар ман тар байланыста болганына аьлимнинъ коьплеген шаатламаларды келтируьви мен бегитилип коьрсетилди. Ногайдынъ ювык кардаш болган тюрк миллетли халклары ман ортак тарихи, маданияты бар, байланыслары тар, тек аьли де толысынша тергелмеген деген ой, соьзсиз де, акыйкатлыктан шыга эди. Ногай соьз оьнерининъ тарихинде М.Кашгари, Ю .Баласагуни, Х.Ясави, С.Бакыргани, А. Югнаки эм коьп баска атаклы аьдемлердинъ уьлиси айлак уьйкен, буьгуьн де сол сорав тергеледи, буьгуьн де сол уьйкен асаба ногайдынъ соьзине ян азык болады. Ногайдынъ атаклы тарихинде, элбетте, кайгылы, во-Черкесии» деген илмилик шыгармада куллыгы баспаланды. Сол ок заманда аьлимнинъ баспаланган коьп айырым макалаларынынъ, Совет Союзынынъ коьп туьрли калаларында озган илмилик конференцияларда соьйлегени, атаклы аьлимлер мен йолыгысувлары, коьплеген архивлерде эм китапханаларда олтырып, келеектеги илмилик куллыкларын аьзирлегени акында эш те айырым бир соьз де артык болмас эди. Тек сосындай аьрекетининъ басында аьлим узак йолларды кыскартып, ногайдынъ шашылып яшаган кенъ ерлерин элгезер болып кезип, коьплеген экспедициялар озгарды, ол заманларда, наьсипке, аьли де сав ногай йыравларын тынълап, йырларын язып, олардынъ баска да билгенлерин сорап, туьйир-туьйирден ногайдынъ асыл соьзининъ яйрап, шашырап-тоьгилип яткан казнасын йыйыстырып, миллеттинъ анъ яшавына тыныс эм ян кайтарайым, деп юрди. Мине сосындай аьрекет оьз заманында, ногайдынъ асыл соьзин яттан билген йыравларымыз яшавдан таймай турып, бажарылмай калган болса, онынъ тамамы болган китаплар оьз заманында дуныя коьрмеген болсалар, язувшылардынъ, аьлимлердинъ колларына туьспеген болса, эш те коьплеген китаплар сонъ язылмаган, коьплеген илми тергевлер сонъ толтырылмаган да болар эди. Оьмирлердинъ терениннен, соьздинъ асыл тамырыннан йипти буьгуьнге дейим созып, ога тап ынжыдай этип атаклы соьз усталардынъ атларын тизбеге эш те амал болмас эди. А ьлим нинъ илм илик аьрекетининъ энъ де уьйкен маьнеси, соьзсиз де, - ол ногайдынъ баьтирлик эм лирикалык эпосын (текстлерди) йыйып, баспага аьзирлев деген уьйкен куллыгын бажарып, бурынгы текстлерди буьгуьнги окувшыга анъламлы этуьв мыратта соьзлигин (глоссарий) аьзирлеп беруьви. Айтып озбага керек, Ашим Сикалиев йыйган ногай йырлар йыйынтыгы оьзининъ толылыгы ман баскаланады. «Ногайдынъ кырк баьтири» (Махачкала, 1991 й.), «Домбыра» (Черкесск, 1993 й) китаплар сол затты шаатлайдылар. 1994 йылда Ашим Сикалиевтинъ «Ногайский героический эпос» деп аталган, илмилик маьнеси айлак та уьйкен болган монографиясы Черкесскте орыс тилинде дуныя коьргени ногай халкка савга болды. Сосы китап - баьтирлик эпосты аьр ягыннан да карап толтырылган минезли илмилик тергев болады. Китапка косымта этилип «Эдиге» эпосынынъ А. Сикалиевтинъ оьзининъ язып алган ногай вариантынынъ орыс тилине коьширмеси баспаланган. «Эдигеди», Ашим Сикалиев, оьзининъ язганына коьре, 1958-нши йылда Икон-Халк авылында белгили йырав - Джума - Али улы Хаджи-Исхак Кумуковтынъ авызыннан язып алган. Ол болса, дестанды белгили ногай йыравы эм шаьйдеси Арслан Шабан улыннан эситип алган. Академик В.М. Жирмунскийдинъ тилегин толтырып, Ашим Сикалиев «Эдигединъ» сосы текстин орыс тилине коьширмесин аьзирлеген эм аьлимге берген. Оьзининъ «Тюркский героический эпос» деп аталып Ленинградта, 1974- нши йылда, «Наука» кита п х а н а с ы н д а ш ы ккан уьйкен монографиясында В.М. Жирмунский А. Сикалиевтинъ текстин «энъ де толы» деп белгилейди. Эм мине «Эдиге» йырдынъ сол ок тексти 2012-нши йылда Великобританияда, Лондонда, профессор Дэвид Хант инглиз тилине коьширген болып, «Легенды Кавказа» деген йыйынтыкты ашады. «Ногай халктынъ бай эпикалык асабасынынъ ишинде тап ынжыдай ыспайы сосы йыр, маьнесининъ оьлшеми мен атаклы «Беовульф», «Калевала» эпослары ман тенълес», - дейди сол китапта «Эдиге» йырга кирис соьзинде профессор Хант. Ашим Сикалиев баспалаган ногайдынъ «Мамай» йыры 2010-ншы йылда Турцияда, Анкарада, «Тю РкСоЙ» маданият фондынынъ токтасы ман, онда яшаган ногайлар уьшин деп, китап болып, латиницада ногайша эм туьркше дуныя коьрди. «Ногай баьтирлик эпосы» монографиясына йогары белгиди тюркологияда атлары ийги танылган аьлимлер, солардынъ арасында Халык Короглы, бергенлер эм онынъ маьнелиги акында айтканлар. Бизим гуманитарлык илмиде неше арка ногай аьлимлери оьскен болсалар да, олардынъ аьр кайсысы да Ашим Сикалиевтинъ куллыкларына негизленип, оьз соьзлерин айтадылар, оларга аркаланувсыз болмайдылар. Ашим Сикалиев коьплеген йыллар Карашай-Шеркеш гуманитарлык тергевлер институтында фольклор эм адабият боьлигинде куллык эте турып, - илми куллыкшы да болып, институттынъ аьлим секретари де болып, сектордынъ басшысы да болып, - ногай эм де баска миллетлердинъ коьп еген аьлимлерине иске сахыйлыктынъ, соьзге беркликтинъ, куллыксуьерликтинъ, минезлиликтинъ, туврашыллыктынъ уьлгиси болды. Ногай аьлимлеримиздинъ куьби арасында Ашим мен кенъессиз этилген адым, айтылган соьз сийрек болды. Ашим Сикалиевтинъ аты ногайлар яшаган аьр юртта да белгили. Онынъ кайсы ерде, кайдай орында ислегени, кайдай сыйлы ат казанган экенин коьплер билмейдилер, биледилер тек - ол аьлим, шынтылай да халк аьлими - Ашим Сикалиев. Коьплеген ногай язувшылары, саз оьнершилери оьзлерининъ яратувшылыкларында ятлав, йыр багыслап, Ашимнинъ атын айтадылар. Дагестаннынъ да, Карашай-Шеркеш Республикасынынъ да сыйлы илми куллыкшысы, филология илмилерининъ кандидаты Ашим Сикалиевтинъ илмилик, язувшылык аьрекетининъ, ногайдынъ бай соьз оьнери акында билимди халк арасында яюв, маданиятымызга янъы несиллерди авызландырув исининъ маьнесин толысынша айырув - келеектинъ куллыгы. Неге десе, ногай илмисин, маданиятын тергевде, коьплеген белгисиз бетлерин ашыклавда аьлимнинъ косымынынъ маьнеси йылдан-йылга оьсип бараяк. А ьлим нинъ илм илик аьрекетин коьрим этип, йыйганын-язганын таяныш этип, оьсип еткен аьлимлердинъ бирисимен деп оьктемсиймен. Н