ТАРИХИМИЗДЕ КАЙГЫЛЫ КУЬН

Бурынгы эм бай тарихи болган ногай халкынынъ йылязбасында кайгылы шаклар аз тувыллар. Эне сондай, юректи сызлататаган куьнлердинъ бириси соьле де етип туры. 1 октябрь... Кенъ даладай юреги де кенъ болган, эркинликти суьйген йигит халкымыздынъ кара куьни, кайгы куьни. Оьмирлер артта сол куьн Кобан бойында орынласкан Керменшик еринде кан сув болып аккан. Мынълаган ногайлардынъ: кыйынлыклардан коркпаган арслан юрекли йигитлердинъ, шал баслы картлардынъ, сылув кызлардынъ, балалыктынъ кайгысыз шагына тойып уьлгирмеген саьбийлердинъ ярык дуныядан оькинишли кешкен куьнлери... 1768 йылдынъ 25 сентябринде (6 октябринде) Осман империясы Россияга карсы кавга баслайды. Ноябрь айында II Екатерина Порта ман кавга этуьв акында манифест шыгарады. Аьскершилик аьрекетлик 1769 йылда бир йорыкка уьш фронтта: Украинада, Доннынъ туьбинде эм Кавказда басланады. Суьйтип, орыс-туьрк кавгасында Осман империясы да, Россия да Керуьв Кавказдынъ ерин, онынъ экономикалык болымлыгын, аьдемлер куьшин оьз пайдасына кулланмага мырат этеди. Белгилисинш е, X VIII оьмирдинъ ортасына Кобан бойында бир мынъга ювык ногай аьел яшаган. Россия империясынынъ куьши оьсе бергени уьшин, коьплеген ногай аьеллер Кобан сувынынъ аргы ягына коьшип, ога бойсынув акында ойланганлар. Крымга аьскерин йибереектен алдын, II Екатерина суьйтип те этеди, Кобаннынъ онъ ягасында орынласкан кенъ шоьлге Крым ханлыгынынъ керуьв-куьнбатарыннан отыз мынъга ювык ногайды коьширеди. Бириншилердинъ санында етисан эм буджак ногайлары коьшедилер. Олардынъ артыннан етишкуьл эм ембойлык ногайлары ызлайдылар. Суьйтип, Тоьмен Кобаннынъ онъ ягасына коьшип, ногайлар Россияга бойсынувларын коьрсетедилер. Эне сол адымы ман Россия Крым ханлыгын Осман империясынынъ бойсынувыннан шыгып, Россияга бойсынмага кыстамага ойлайды. Неге десенъиз, сол шакта Крым ханлыгынынъ аьскерининъ аслам кесеги ногайлардан кепленген. Ногайлардынъ аьскеришилик куваты акында бек аьруьв билген II Екатерина оларды толысынша бойсындырув мырат пан Кобаннынъ бойында оьз областьлерин курмага да соьз береди. Ама бир кесек заманнан сонъ, ол оьз соьзин толтырув тувыл да, аьле ногайларды бу ерлерден тамыр-туьбири мен йок этпеге каьрлеек... 1768-1774 йылларда озган кавгада Осман империясын енъип, Россия савлай дуныяга оьз куватын коьрсетеди. Ама Осман империясы енъилуьвин кабыл этип алаялмай, савлай куьш-куваты ман янъы кавгага аьзирленип баслайды. Уьйкен куьш болатаган ногайлар явдынъ ягына коьшпеге болаяклар деп, Россия 1778 йылда Кобан ерине белгили орыс генералы А.В.Суворовты йибереди. 1783-нши йыл. Россия, Осман империясы эм ога бойсынатаган Крым ханлыгы арасында баратаган куьрес куьшлене беретаганы сезиледи. Россия империясы, узак заманнынъ бойында крым татарларынынъ кубыла ерлерине шапкынлык этуьвин токтатпага эм Керуьв Кавказды толысынша бойсындырмага мырат этип, бир кесек токтаслар алады. Тагы да бир кере кавга болып олтырса, Осман империясын енъеегинде эш шекленмейтаган II Екатерина сол ок йылдынъ 8 апрелинде Крымды, Таманьди эм Кобанды Россияга косув акында манифест шыгарады. Сол манифест пен келисте Г.А.Потемкин белгиленген ерлердинъ халкларын Россияга алаллыклары акында ант бермеге деп, олардынъ элшилерин Петербургка аькелуьвди талаплайды. Мырадына тез етеек болып, Потемкин ерли халкларга аьр яклы сыйлавды коьрсетпеге, аьскершилик кызмет кылув борышларын эм этетаган тоьлевлерин азайтпага тапшырады. Тарих илмилерининъ докторы, профессор Д.С.Кидирниязовтынъ соьзине коьре, А.В.Суворов ерли халкларды ант беруьвге зор ман кыстав ийги тамамларды бермеегин эм сол зат тынышлыктынъ гарантиясы болмаягын бек аьруьв анълайды. Осман империясынынъ ягы болатаган ногайлар арасында туьгисуьвлерди тувыдырып, оларды бир-бирине яв этип, калганларды да аьруьв соьзи мен Россия империясынынъ ягына тартып, Суворов берилген тапшырувды толтырмага сенеди. Ол ногай мырзалар ман тар катнаслар туьзбеге шалысып, тилмаш та табады. Савгалар берип, аьруьв соьзин айтып, Суворов бир неше мырза ман, солардынъ арасында ембойлык мырзасы Мусса-бий мен, етисан мырзасы Джанмамбет пен ортак тил табады. Ант беруьв амалламасы 1783 йылдынъ 28- нши июнинде болаяк деп белгиленеди. Сол куьнге деп Суворов уьйкен байрам аьзирлемеге, 100 тана, 800 кой соймага эм оьзге затлар аьзирлемеге тапшырады. Ант беруьв куьнинде генерал 6 мынъ ногайды йыйып, уьйкен той этеди. Олардынъ алдында Крымнынъ ханы Шахин-Гирей орыс патшасына бойсынатаганы акында манифестти окып, ногайларды да ант бермеге шакырады. Ногайлар карсы шыкпай, ант бередилер. Байрам амалламалары уьш куьнге созыладылар. А кутылганнан сонъ, Суворов Осман империясыннан ногайларды узак этуьв мырат пан оларды Уралга коьшируьви акында токтасын билдиреди. 1783-нши йылдынъ июль айынынъ ызында ногайлар, куьп-куьп болып боьлинип, россиялык аьскершилери мен бирге Уралга карап йол аладылар. Ама коьплер тувган ерлерин калдырып кетпеге суьймейтаганларын, ят Урал шоьлине коьшпеге коркатаганларын билдиредилер. Ейсктен 100 шакырым оьткеннен сонъ, коьплер Уралга коьшпеге разы тувыл экенлерин ашыктан-ашык билдирип, оларды орыс аьскершилери оьлимге аькететаганлары акында айтып, бир-бири мен урсысып баслайдылар. Сол затларды коьрген орыс аьскери, оларды куьш пен алдыга бармага кыстайды. Ногайлар, карсы коьтерилип, орыс аьскерине шапкынлык этедилер. Июль айынынъ ызында орыс аьскери ногайлардынъ коьтерилуьвин басады. Сол туьгисуьвде айлак коьп аьдем оьледи. Сав калганлары Кобан йылгасы бетке карап кашадылар. Оннан тез-тез орыс аьскерине карсы коьтерилип турадылар. Болган затты билген Осман империясы аьл мен пайдаланып, ногайларды оьз ягына тартып баслайды. Сол аьлде орыс аьскери Г.А.Потемкиннен ногайларды ер юзиннен йок этпеге деген буйрыкты алады. 1 октябрьде, танъда Кобан йылгасынынъ сол бетине оьтип, Керменшик ерининъ касында орыс аьскери ногайларга капилестен шапкынлык этеди. Олар эш биревди де: картларды да, ясларды да, балаларды да аямай, сойгылайдылар. Согыс кутылганнан сонъ, каннан кызыл туьсли болган ерде мынълаган ногайдынъ леси ятатаганы коьринеди. Оьмирлер оьткен болса да, тарихимиздинъ сол кайгылы бети халктынъ эсиннен эш таймаяк. Согыста ян берген мынълаган бавырдасларымыздынъ яткан ерлери еннетли болсын. Кулланылган: 1. Д .С .К ид и рни язов. «XVI-XIX оьмирде ногайлардынъ Керуьв Кавказдынъ эм Россиядынъ халклары ман катнаслары». 2. « Н о га й л а р : XX оьмир. Тарих. Тил. Маданият. Аьвелгиден - келеекке» биринши илми-практикалык конференциясынынъ материаллары бойынша аьзирленген йыйынтык. Ш.А.Гапуров, В. Х.Магомаев. «Ногай халкынынъ тарихининъ кайгылы бетлери»