СУЬЙИМБИЙКЕ П А ША Л ЫК СУЬРГЕН ЭЛДЕ

Ногай халкынынъ данъклы кызы Суьйимбийке, Казан элининъ ханбийкеси, патшасы, дуныя юзинде оькимет басшысы болган хатынларынынъ бириншилерининъ бириси, даналыгы ман, окымыслыгы ман, йигитлиги мен, аьруьвлиги мен атын сый ман оьмирлерге айттырган. Тюрк дуныясында хатын-кызларынынъ форумлары, амалламалары айтувлы тюрк кыскаяклылардынъ атлары ман ашыладылар. Суьйимбийкединъ аты сол уьйкен курылтайларда айырым сый ман айтылады. Бизим республикамы зда, 2007 йылдан алып, «Суьйимбийке» клубы аьрекетлейди. Онынъ президенти - Муратхан Аджигереевна Михайловичтинъ эм вице-президенти Эмина Магометалиевна Баисовадынъ басшылык этуьви мен клуб коьплеген амалламаларды, пайдалы ислерди юргистпеге уьлгиреди. Клуб туьзилгенли Казан каласынынъ хатын-кызларынынъ ямагатшылык орталыклары эм куьплери мен танысувлар, айкасувлар да болып басладылар. Ама тар байланыслар туьзбеге бир де амал табылмады. Клубтынъ агзалары, элбетте, Суьйимбийке келин, ханбийке, оькимет басшысы болган элге бармага, таныспага мырат этип турдылар. хатын-кызларды тоьгерегине йыяды, аьел, мектеп соравларын шешпеге куьреседи. Ол Казаннынъ хабарын айтканда, биз: «Муратхан Аджигереевна, бармай болаяк тувылмыз, Казан - юрегимизде, Суьйимбийке - юрегимизде», - дедик. Суьйимбийкединъ аты Тюрк дуныясын, а да, исла1 дуныясында да уьйкен сый ман айтылады. Дуныяда оькимет басшысы болган хатынлар арасында ол биринши сыдырада турады, - деп косылды хабарласувга Майя Амербиевна. - Элбетте, бараяктан алдын шекленуьвлер коьп болдылар: ер юзинде пандемия, сак болмага керек, йол узак, ама ногайдынъ «йолавшы йолда калмас» деген соьзин эске алып, таьвекел этип, йолга шыктык. Йоллар туьрли боладылар. Бу да коьплеген йолларга усап - халкымнынъ оьрленуьвине бир себеп, онынъ эстеликлерине, тарихине, байырлыкларына эс бердирмеге бир сылтав, эске туьсируьв деген уьмитлер мен басланган йол элгезерлик болмай, Озган йылда сол мыратты толтырмага амал шыкты. Халкымыздынъ айтувлы хатынлары: КЧР Халк Йыйынынынъ (Парламентининъ) депутаты Муратхан Михайлович, Карашай-Шеркеш Оьр судынынъ тоьрешиси Софья Матакаева, нотариус Эмина Баисова, Карашай-Шеркеш гуманитарлык тергевлер институтынынъ тамада илми куллыкшысы, филология илмилерининъ кандидаты Майя Булгарова Татарстанда болдылар. Олар Казан каласынынъ, аты савлай дуныяга белгили Болгар (Булгар) юртлыгынынъ аьлемет ерлерине сукланып, юреклери аьлемет сезимлерге толып, кайттылар. Янъыларда айтувлы кыскаяклылар, газетамыздынъ редакциясында конакта болып, сол кызыклы эм пайдалы элгезерлик акында хабарладылар. - Озган йылда Москва каласында Россиялык хатын-кызлар конференциясында катнастым. Сол курылтайдынъ барысында яныма Татарстан Республикасынынъ ямагатшылык аьрекетшиси, журналист Рузанья Харисовна Низамова келип, мени мен таныспага суьетаганын билдирди. Биз таныстык, айкастык, бирге каьртке туьстик. Рузаньядынъ кайда яшайтаганы акында сорастырдым. Ол Казан каласыннан экенин билип, «Суьйимбийке» клубымыз акында хабарладым, коьптен бери Казанга бармага аьсирет болганымды да айттым. Рузанья мени конакка шакырды. Сол заманларда Татарстанга барармыз деген ой да йок эди, ама кыскаяклыдынъ хаьтерин калдырмас уьшин, аьруьв, келермен, тек язлык болсын деп, оны ман аманластым, - деп баслады хабарын Муратхан Аджигереевна. - Коькек айында Рузанья мага тел сокты. Бизди саклайтаганын билдирди. Мен ога келермиз деп, яне соьз бердим. Ама куллыкларымыз шыгып, оьзи де коронавирус пан байланыста туьзилген аьлге коьре, йолга шыкпага таьвекел этпедик. Рузанья курал айында да, тамбыз айында да тел согып, саклайтаганын билдирди. Хабарды «Суьйимбийке» клубынынъ агзаларына: Майя Булгаровага, Эмина Баисовага, Софья Матакаевага билдирдим. Олар Суьйимбийкединъ аяк баскан ерлерин коьрмеге керекпиз деп, Татарстанга бармага токтастылар. Суьйтип, озган йылдынъ куьз шагында:«Сабыр эткен - мырадына еткен», деп, таьвекел этип, йолга шыктык. Казан каласына еткенлей, йолавшыларды Рузанья эм онынъ кыймаслары дослык, кардашлык кушакларына алып, хош коьрип йолы кты лар. Конакбай онъайлы квартирасына да, аьлемет бав-бакшасы болган язлыгына да аькетти. Ердеслеримиз язлыкта турмага суьйдилер. Рузанья эм онынъ ян досы, узак йолды кыска этип, Кавказдан келген конакларды коьп коьтерип, коьп сыйладылар. - Рузанья эм онынъ аьели сол кыска заманнынъ ишинде бизге коьп зат коьрсетпеге уьлгирдилер: бизди хош коьрип йолыктылар, татар миллетининъ сав дуныяга белгили зияпетлери мен сыйладылар, Казаннынъ туьрли кызыклы тарихли ерлери мен таныстырдылар. Рузаньядынъ аьрекетлеви мен аьлиги Болгар каласы (Спас районынынъ административлик орталыгы) ман таныстык. Болгар каласынынъ ишинде узак болмай орынласкан Болгар поселогы ман бурынгы Булгар каласынынъ юртлыгы киреди. Кала администрациям , куллыкшылары, тыншаюв куьни болганына да карамай, йыйылып, бизи мен йолыгыс озгардылар. Савболсын, Рузанья. Ногайда «Бир кере ас ишкен уьйинъе, мынъ кере салам бер» деген аьруьв соьз бар. Мен Рузанья ман соьле де телефон ман соьйлесемен, аьелине буьгуьн-буьгеше де мынъ муьсиревимди билдирип, яхшылык тилеймен, - деп хабарлайды «Суьйимбийке» клубынынъ етекшиси. Суьйтип, ердеслеримиз Казаннынъ ногай халкынынъ бай тарихи мен байланыслы болган аьлемет ярасыклы ерлерин, Суьйимбийкединъ минарасын, Кул-Ш ариф мешитин, «Ногай» отелин йокладылар, Казан каласыннан 180 километр узаклыкта, Кама ман Эдил сувлары айкаскан ерде орынласкан бурынгы Булгар каласында да болып, конъиллери аьлемет сезимлерге толып, аяклары ер баспай, арыганларын да эслемей, коьп коьрмеге, СУЬЙИМБИЙКЕ П А ША Л ЫК СУЬРГЕН ЭЛДЕ Е р д есл е р и м и з Болгар ислам академиясынынъ элшисине «Ногайшаорысша соьзлигин» савгаладылар аьр бир тарихлик эстеликти билмеге, анъламага шалыстылар. А йтып озбага тийисли, бурынгы Эдил Булгария оьким ети тю рк д уны ясынынъ тарихин, е орта оьмирлердинъ культуралык, экономикалык, саьвдегерлик орталыгы деп белгиленеди. 1100 йыл артта Эдил Булгарияда ислам дини кабылланып, оькимет дини деп беркитилген. Тарихте белгиленгенинше, X-ншы оьмирде сосы ерлерге Мухаммед пайхамбардынъ сахиблери (сахаблары - сподвижники) келип, эл яшавшылар арасында ислам динин яйып баслаганлар. Тек туьнегуьнлерде сол тарихли мерекеди белгилевдинъ калыбында Куьнбатар авылында уьйкен амаллама уйгынланды. - Элбетте, Муратхан Аджигереевна, куллыгы авыр болганына да карамай, халкымыз уьшин бек маьнели ямагатшылык аьрекетинде етимисли юргистеди. Ол дайым да халктынъ яшавын, ногай авылларынынъ аьлин айлак аьруьв биледи, етиспевликлерди колыннан келгенинше тайдырмага шалысады, ярдам этеди, маьажирлик йолы болады. Узак йолды кыска этип, Суьйимбийкединъ яшаган, патшалык суьрген элине барганымыз уьшин, элбетте, оькинмедик, тагы да бир кере халкымыздынъ тарихи баьри тюрк халкларынынъ тарихи мен тар байланыслы болганын, араларында Ногай оькимети куьшли оькимет деп белгиленгенин, онынъ даналыгын, уллылыгын коьрип, оьктем болып кайттык. Соьзсиз де, ногай халкынынъ оьмирлердинъ теренине кеткен бай тарихи бар. Бу соравга багысланган топ-топ китаплар язылганлар эм язылаяклар. Ногайда, несилден-несилге сакланып келген аьел, ырув, тукым деген анъламлар сыйланадылар, сакланадылар. Ол бурынгыдан калган айлак маьнели, негизли аьдет болады. Оны оьсип келген несиллерди тербиялавда энъ негизли эм куьшли йосык деп санайман. Аьр бир аьел шежересин (тукым тарихин), ети атасы н, ырув атын, тамгасын билмеге керек. Мен бу аьдетти халкымыздынъ даналыгы деп билемен. «Тамгасы бардынъ - ырувы бар, ырувы бардынъ - ырызы бар, ырызы бардынъ - ырысы бар» деп халк босына айтпаган. Б уь гуьн -б уь ге ш е де баска ха клар: «Сиз оьзинъиздинъ ырувларынъыздынъ атларын, тамгаларын калай сакладынъыз?» - деп сейир этедилер. Оькимет XX оьмирдинъ 20-30-ншы йылларында паспортлык исин юргистип баслаганда, коьплеген ногай аьеллер оьзлерине тукым этип ырув атларын алганлар. Суьйтип, ата-бабалардан калган эм сакланган ногай ырув атлары язувлы кепте паспортларга туьсип, буьгуьн де кулланыладылар эм яшайдылар: кыпшаклар, уьйсинлер, катаганлар, найманлар, булгарлар, канглылар, караслар эм баскалар. Турцияга коьшип кеткен ногайлар да, паспортлар иси озгарылатаган вакытта, халкымызды ят кыралда мутпаяк дегендей болып, оьзлерине Ногай деген тукымын алып, тамырларын саклап, ата юртларын, ана тиллерин мутпай яшайдылар. Хатынларымыз тек Татарстаннынъ бас каласында болып калмадылар. Олар мунда орынласкан бурынгы Эдил Булгариядынъ юртлыгын эм Булгар тарихлик музей-заповеднигин йокладылар. - Эдил Булгария акында соьз бардырган сонъ, онынъ X-XIII-нши оьмирлер арасында уьйкен эм куьшли оькимет болганы акында айтып озбага керек. Булгар оькимети эм онынъ бас каласы - Булгар Евразиядынъ тап ортасында, Кама ман Эдил сувларынынъ ягаларында, куьнтувар ман куьнбатар айкаскан дазувларда, элгезерлерди кызыксындырган, саьвдегерлер топласып, келимли сатув-алув ман каьр шеккен берекетли топыракларда орынласкан. Ама оькинишке, 13-нши оьмирде Бату ханнынъ аьскери сол оькиметти ягып, ер юзиннен йок эткен. Оьмирлер озган сонъ, данъклы оькиметтинъ эм каладынъ эстеликлерин янландырув, опыраган, шашыраган минараларды, беркитпелерди ярастырув, туьзетуьв деген кие борышты шешпеге Минтимер Шаймиевтинъ басшылыгы ман басланады. Буьгуьнги куьнде аьлемет мешитлер, минаралар, савлай дуныяга белгили болган Булгар тарих-архитектуралык музей-заповедниги сейирсиндиреди. Бу музей дуныяда XIII-XIV оьмирлердинъ ислам архитектурасынынъ керуьвде орынласкан энъ шет музейи болып келеди. Бу музей-заповедник ЮНЕСКО-дынъ токтасы ман Савлайдуныялык мырасы деп белгиленген. Музейде, элбетте, баспага Италияда аьзирленген Куран китабын коьрип, сукландык, суьйиндик, - деп бардырады соьзин Майя Булгарова. - Китап та Минтимер Ш аймиевтинъ ойы эм l алысувы ман аьзирленген. Китаптынъ эни бир метр ярым, узынлыгы эки метр болады. Китаптынъ авырлыгы - 800 килограмм. Ол бек аьлемет кепленген, асыл таслар, алтын эм куьмис пен безекленген. Музейге салмай турып, Куран китабын данъклы эм кие Кул-Шариф мешитинде он хафиз басыннан сонъына дейим, тек сонъ бетин калдырып, уьш куьн окыганлар. Куранды музейге коьширгенде, сонъгы бетин окыганлар. Булгар тарих-архитектуралык музейдинъ юртына ювыклай келип, коьзлердинъ явын алган аьлемет архитектуралык коьриниси оьзине эс эттиреди. Ол - Ак Мешит. Булгардагы Ак-Мешитти Татарстаннынъ Тадж-Махалы деп айтадылар. Кама эм Эдил айкаскан ерде Булгардынъ Ак-меШитин коьргенде, Кишкей Йилиншик пен Кобан айкаскан ерде орынласкан Ногайдынъ Ак мешити эсиме туьсти. Ногай топонимиясында «ак» соьзи, коьбинше, кие ерлердинъ, сувлардынъ, тоьбелердинъ атларында «кие, сыйлы» маьнеде кулланылады. Ногай яшаган, юрген ерлерде Ак-мешит, Ак шокырак, Ак йол, Ак йылга, Акбилек, Ак топырак эм баска топонимлер эм гидронимлер расадылар. Е рдеслеримиз Болгар ислам академиясы - Россияда ислам илмилерининъ аьлимлерин аьзирлейтаган биринши йогары билимлендируьв отанынынъ илми куллыкшылары ман йолыгыстылар. Йолыгыстынъ барысында кыскаяклылар академияга «Ногайша-орысЭ.Баисова, С.Матакаева, М.Михайлович, Р.Низамова, М.Булгарова (солдан онъга) тсрритормя столиць: ВО Л Ж С К О Й Б У Л Г А Р И Н , существовавшей в x-xvbb. АРХИТЕКТУРНЫЕ ПОСТРОМКИ, ВАЛЫ И ДРУГИЕ СОХРАНИВШИЕСЯ С Л ^Д Ы и с ч е з н у в ш е го ГОРОДА ЦЕННЕЙШИЙ ПАМЯТНИК ИСТОРИИ ОХРАНЯЕТСЯ ГОСУДАРСТВОМ ша соьзлигин» савгаладылар. Академиядынъ токсан мынъ китабы болган айлак уьйкен китапханасы бар. Куллыкшылар Соьзлик академиядынъ китапханасында сыйлы орынды тутаягын билдирдилер. - Биз Татарстанга, аьле «Суьйимбийке» клубымыз курылмай турып, бармага уьмит этетаган эдик. Ама клубы м ы з куры лганнан сонъ, Казан элине бармага борышлымыз деп ойландык. Тек коьтерилип, йыйылып бармага амал болмай турды. Эм мине куьнлердинъ биринде Муратхан Аджигереевна Рузанья Низамова бизди саклайды, бармай болмаякпыз дегенде, атландык. Таьвекел этип йолга шыкканымызга разы боламыз, - дейди Эмина М агометалиевна. - Энъ бириншилей, юреклеримиз талпынып, биз Суьйимбийкединъ минарасына асыктык. Элбетте, минарады коьргенде, юреклеримиз сызлады, оьктемге де толды. Казан элининъ патшасы, Ногайдынъ дана эм ярасык кызы уьйкен кыйынлыкларды тийислисинше басыннан кеширген, халк арасында онынъ ийгилиги, йигитлиги, бавырмалыгы, элине алаллыгы эш мутылмайды. Халк онынъ ярык келбетин аявлы саклайды. Мен Казан каласынынъ тувра ортасында, Кремльдинъ янында орынласкан «Ногай» отели акында хабарлагым келеди. Ол тек конагуьй болып калмайды, ол уьйкен музей демеге боламыз. Онынъ басамакларыннан баслап, кенъ фойелери, тыншаюв боьлмелери аьлемет этилип ярастырылганлар, оьзинъди тап кызыклы бир музейге келгендей коьресинъ. Аьр ерде суьвретлер, электронлы китаплар, экспонатлар. Отельге кирген ерде ногай атлардынъ данъклыгы акында шаатлап, бронзадан ясалган атлар, суьвретлер. Отельде оьзининъ газетасы да шыгады. Онынъ бетлериннен ногай халкынынъ бай тарихи акында кызыклы билдируьвлер окымага болаяк. Мине солардынъ бири: «Ногай» конагуьй комплексининъ аты бу ерлердинъ орта оьмирлердинъ тарихи мен байланыслы. Казан ханлыгы эм Ногай орда оькимети арасында саьвдегерлик эм саясат байланыслары болган. Ногайлар буьтин Евразия кенълигинде тукымлы атлары ман, оьзлерине де уста мал беслевшилер эм коркувсыз аьскершилер деп айттырганлар. XVI-XVII оьмирлерде Москва эм Казаннынъ аксуьеклери сол ногай атларын еккенлер. Аьлиги заманда бизим конагуьй комплексимиз болган ерден узак болмай аьвелде «Ногай йолы» оьткен. Эне сол йол ман Казанга саьвдегерлердинъ тиелген керванлары келгенлер», - деп язылады. Суьйтип, С уьйимбийкединъ атын юргистетаган ямагатшылык клубынынъ агзалары Ногайдынъ аталык кызы Суьйимбийкединъ Элинде болып кайттылар. Сыйлы хатынларымыздынъ хабарын тынълап, бурынгыда болган байланыслар соьле де уьзилмеген экенлер, эки халктынъ элшилери бир-бирине тартыладылар, хош коьредилер, сыйлайдылар деген ой тувады. Сол байланыслар узакка созылсынлар!