«ШОЬЛДИНЪ АЛАЛ УЛЫ»

Бу йылдынъ 4 апрел и нде белгили ногай суьвретшиси, этнограф, шайир эм прозаик, Дагестан Республикасынынъ саният ы ны нъ сы йлы аьрекет ш иси Сраждин Батыров 70 ясына толаяк эди. Зегенли бавырдасымыз яшавдан эрте кешкен болса да, онынъ халкы уьшин эткен ислери, ногайдынъ маданиятын оьрлендируьвге киргисткен косымы эш мутылмаяк. Сраждин Батыровтынъ 70 йыллык мерекесине багысланып, Дагестанда, Махачкаладынъ суьвретшилер Союзынынъ выставкалар залында онынъ куллыкларыннан туьзилген «Шоьлдинъ алал улы» деп аталган выставка уйгынланды. Мунда онынъ 200-ден артык суьвретлери коьрсетилгенлер. В ы с та в ка д ы н ъ то р - жестволы ашылувында Дагестан Республикасынынъ маданият министри З.Бутаева, Ногай район администрациясынынъ элшилери, Сраждин Батыровтынъ яратувшылыгын суьйген эм оны ман бирге ислеген ердеслери келген эдилер. - С раждин Батыров о ь зи н и н ъ атын алты н аьриплер мен тек ногай маданиятынынъ тарихинде язып калмай, аьле Дагестан Республикасынынъ коьп миллетли халкынынъ маданиятынынъ тарихинде де калдырган. Онынъ яратувшылыгын уьйкен йылга ман тенълестирмеге болаяк. Онынъ «зегенлигининъ йылгасы» коьплеген агынларга шашылып, туьрли яклы оьнершилик усталыгы ман - суьвретлевде, биювде, саният аьрекетинде яшавга эндирилгенлер. Онынъ куллыклары маданият асабалыгы болып коьплеген аркаларга калаяклар, аты эш мутылмаяк, - деди оьзининъ соьзинде Дагестан Республикасынынъ маданият министри Зарема Бутаева. - С раждин Батыров оьзин «Элгезер» деп атаган эди. Соьзсиз де, онынъ савлай яшавы заманлар эм кенълик бойынша «кыдырув», демеге болаяк. Биз музейге келсек, ол оьз халкы, шоьли акында юрегинде уьйкен йылувлык пан хабарлаганы эсимде. Ол тек суьвретши болып калмай, аьле агашта да келбетлерди, сувьретлерди ойып билетаган эди. Ногай халкынынъ биювлерин, миллет кийимлерин янландырувга, маданият байлыгын саклавга яклы болган Сраждин Батыров, ногайлардынъ бурынгы аьдеттеги биювлерин эм миллет кийимлерин янландырып, «Айланай» ансамблин туьзген. Оны Черкесскке гастрольлерге де аькелген. Суьйтип, ногай халкынынъ бактысы уьшин тынышсыз юрекли бавырдасымыз маданиятты йогары оьлшемге коьтермеге шалысатаган эди. Сраждин Батыровтынъ эскизлери УЛЫ» сыйлы аьрекетшиси Юрий Баубекович Карасов. 2019 йылда Терекли-Мектебте айтувлы суьвретши С раждин Б аты ровты нъ эстелигине «Элгезер» деп аталган китап баспаланган. Оны Владимир эм Якуб Уразакаевлер, Елена Жукова, Арслан Бакиев басшылаган С.Батыров атлы Фондынынъ эм «ДВК Групп» ООО-сынынъ токтастырувшысы Солтан Джумагишиевтинъ демеви мен туьзгенлер. Китаптынъ биринши бетлеринде Сраждин Батыровтынъ байыр дневнигиннен сосындай сыдыралары келтиязып алдык. Сонъалыкка, йыйылган материалды аьр кайсымыз, карасларымызга коьре, суьвретлеримизде ярастырып басладык, - деп хабарлайды Юрий Баубекович. Тарихи оьмирлердинъ теренине кеткен халкымыздынъ маданият коьринислерин суьвретлев исининъ усталары оьзлерининъ кул л ы кл а р ы н д а аш ы клап басладылар. Оларда «ШОЬЛДИНЪ АЛАЛ Айтувлы суьвретшидинъ сыйына уста досымыз коьп куьшин салган. Зегенли аьдемнинъ усталыгы баьри затта да сезилетаган эди, - деп эскереди суьвретшиди онынъ ердеси, дурбатшы Владимир Уразакаев. Выставкады йоклавшылар айтувлы оьнершидинъ суьвретлерининъ темаларынынъ туьрлилигине, ама кайсында да онынъ оьз халкын, шоьлин, тувган ерин суьювин ашыклавына эс этпей болмайдылар. Сраждин Батыров яшаган, аьрекетлеген йылларында бизим юртымыз бан, ногай яратувшылык интеллигенциясынынъ элшилери мен де тар байланыс туткан. Ол республикамызга йыйы келетаган, оьз янъылыклары ман боьлисетаган, кеспи усталары ман тар айкасатаган болган. Солардынъ бириси Россия Федерациясынынъ суьвретшилер Союзынынъ агзасы, Карашай-Шеркеш Республикасынынъ маданиятынынъ сыйлы аьрекетшиси, Черкессктинъ балалар суьвретлев мектебининъ басшысы Юрий Баубекович Карасов болады. - Сраждин Батыров пан мен 1971 йылда, Яс-явка студентлик фестивалинде таныстым. Дагестаннынъ Джемал атлы художестволы училищесининъ выпускниги Сраждин мен бизим кызыксынувларымыз бирдей болган себепли, биз биртилликти де тез таптык. Экевимиз де халкымыздынъ бай маданияты ман кызыксынып, 1972 йылда ногай авылларында болып, ногайдынъ оьрнеклерин, кийимлерин, аьшуьвкелерди тавып, бурынгы биювлерди коьрип, бай материал йыйдык. Биз авылларда ясы уьйкенлер мен, коьпти коьрген аксакаллар ман да коьп айкастык, халк авызлама яратувшылыгын да шоьлдинъ тынысы, авыл аьдемлерининъ куьнделик яшавлары, аьрекетлери, ногайдынъ аьдетлери, юртлардынъ табиаты коьрсетилгенлер. Юрий Баубековичтинъ хабарлавынша, Сраждин Карасовлардынъ уьйинде йыйы болатаган эди. Оны тап улындай исси коьретаган Юрий Баубековичтинъ анасы ога «кишкей яс» деп атаган эди, а Баубек Асхадович онынъ насихатшысы болган. Сыйлы соьз устасы - журналист эм язувшы Б.А.Карасовтынъ басшылыгы ман Сраждин Батыров «Ай айданак» деп аталган ногай балалар фольклор йыйынтыгын шыгарган, ятлавлар язып каьрлеген. Зегенли суьвретшилер кеше-куьндиз мастерскойдан шыкпай, арымай-талмай, оьзлерининъ шыгармаларын аьзирлегенлер. Сонъалыкка олардынъ куллыклары ногай саниятынынъ шынты казна байлыгы болдылар. Юрий Баубекович Сраждин Батыровтынъ выставкасын Черкессктинъ суьвретлер галереясында уйгынламага ярдамласкан. Яратувшылыгы туьрли Черкесск, 1981 г. М.Карданов. Ю.Карасов. Л.Крашенельникова и Сраждин бойынша тигилген ногай миллет кийиминде, суьвретлеринде халктынъ бурынгы бай маданият, фольклор асабалы гы ны нъ яклары коьрсетилгенлер. - Бизим келеекке планларымыз, этпеге уьмитлеримиз аьле де коьп эди. Оькинишке, 1992 йылда Сраждиннинъ яшавы капилестен уьзилди. Онынъ яшавдан кешуьви айлак авыр кайгы, кайтарып болмас йойым болып юрегиме тийди. Ол яшавда оьзи де янып, оьзгелерди де яндырып билетаган эди. Сраждиндей аьдемлер оьмирде бир тувадылар десем, янъылыс болмас, неге десе зегенлиги, тувган Элине, халкына яныплылыгы, алаллыгы онынъ тек ийгилик этуьвге каратылган эдилер. Ол кыска, ама яркын яшавынынъ ишинде оьзининъ яратувшылык аьрекети мен атын оьмирлендирген. Онынъ бажармага уьлгирмеген ислерин болымлы яс-явкамыз бардырсын, - дейди КЧР маданиятынынъ рилгенлер: «... Заманнынъ - суслы эм каты, алдында куьналарымыз уьшин оьким кесетаган, тоьрешидинъ алдында биз айлак увакпыз. А заман деген не зат? Ол сенинъ намысынъ эм ога кызмет калай кылатаганынъ. Заман озады, а биз онынъ есиринде асыгыслы шабамыз. Биз яшав тегершигининъ артыннан шабамыз, сонынъ арасында бир затты алмага, бир затты мутпаска ш алы сам ы з.Т ек бир зат акында мутамыз: бу яшавда оьзимиздинъ орынымыз акында. ... Язгым, куллык этким, ойлагым, бояклардынъ ийисин сезгим келеди... Оькинишке, куьнделик яшавдынъ каьрлери арасында сондай торжестволы куьнлер менде ондай да коьп тувыллар...» Зегенли суьвретшидинъ оьмири кыска болды, ама онынъ аты ногай маданияты ны нъ йы лязбасы нда оьмирлерге калаяк.