«Ш0Ы1ИМ МЕННМ НЫРПАСЫН...»

«Шоьлим - меним тувган, оьскен ерим. Яшавым, яным. Эне сонынъ уьшин де мен сосы ятлавлар йыйынтыгыма «Шоьлим меним йырласын» дел атаганым. Ол йырласа, мен де йырларман. Ол бай болса, меним йырларым да бай, шебер боларлар. Мине булар меним йырларым. Олар шоьлиме, шоьлимнинъ алал, куллыкшы халкына багысланганлар. Окып кара, окувшым, эринмей оларды. Олар аз болса да, сенинъ коьнъилинъе етселер, меним де басым коькке етер», - сосы кирис соьзди Зеид Абдул-Халилович Кайбалиев оьзининъ биринши уьйкен болмаган китабынынъ бас соьзи этил язган. Зеид Кайбалиев - халк окытувшысы, шайир, журналист, ярыкпандырувшылардынъ, ногай совет адабиятынынъ негизин салувшылардынъ, ногайша-орысша эм орысша-ногайша соьзликлерди туьзуьвш илердинъ бириси. 2018 йылдынъ декабрь айында Зеид-агай тувганлы 110 йыл толаяк. Ол 1898 йылдынъ 2 декабринде Ставрополь губерниясынынъ Кара-Тоьбе авылында тувган. Онынъ яслыгы авыр заманларга туьседи. Йырманшы оьмирдинъ киргени мен дуныяда коьплеген туьрленислер боладылар: 1905 йылдагы буржуаз революциясы, 1917 йылдагы Октябрь революциясы, сонъ граждан кавгасы. Булардынъ баьриси де халктынъ, элдинъ яшавына туьрленислер аькеледилер, Зеидтинъ аьелине де тиедилер. Тогыз ясындагы Зеидти атасы Абдул-Халил медресеге окымага береди, ама уьш йылдан сонъ, Зеид орысша окымага авас болганын коьрип, оны медреседен алып, Ачикулактагы интернаттынъ орыс боьлигине коьширеди. Сол интернат эки кпасслы алты боьлиги болган (училище с шестью отделениями) окув отаны эди. Интернатты ол 16 ясында, сонъ атасынынъ ыркы ман медреседи де, етимисли кутылады. Тез арада элимизде революция болып, байларды шашады. Революцияды Зеид кабыл этил алады, ама революция ерине етпей, элимизде граждан кавгасы басланады. Энъ де кыйын, бассапырык заманлар келип,халк саьспеклеп, не зат болар экен дел турады. Ама яшавды токтатып болмайды. Янъы куралып бараяткан элди «аклардан» коршаламага заман келгенде, 3.Кайбалиев 1918 йылда Кызыл Аьскерге шакырылады эм 127 полктынъ 13 дивизиясында (Чугуевский отряд) ротный писарь болып кызмет кылып баслайды. Онынъ командири Орличенко, ротадынъполитругы Абалмасов эдилер. Зеидке, баскалардай болып, халк арасында куллык этпеге керек болады. Ол йолдаслары ман халк арасында агитация куллыгын юргистип баслайды, революциядынъ маьнесин шешип, онынъ явларына тынъламай, янъы яшав кура мага шакырады. Сол эсапсыз авыр куллыкты бажарып, яс яслар янъы яшавды курувга уьйкен ярдамларын тийгистедилер. Ама оннан баска этилеек затлар да коьп эдилер. Бириншилей, каранъада яшаган кара халкты окып, язып уьйретпеге, янъы совет мектеплерин ашып, балаларга билим бермеге амал излейдилер. Соннан себеп билими болган аьдемлерди мектеплерге окытувшы этил аладылар. Айтып озбага керек, медреседе арабша окыганлардынъ баьрисин де алмайдылар, олар балаларга дин билимин берееклер дел коркып, тек революцияды, янъы совет властин ак юреги мен кабыл этил алганларды сайлап, тергеп, окытувшы бол мага разылыкларын бередилер. Янъы яшав коьплеген туьрленислер аькеледи. Халкта да янъы сезим тувады эм оны тувра, янъы яшавга бурмага, уьйретпеге, анълатпага керек болады. Революциядан алдын окып, орыс мектеплерде билим алган Абдул-Хамид Шаршембиевич Джанибеков, Муса Курманалиевич Курманалиев, Н.Калдасов, Садык Давутов (С.Давыт) эм баскалар маданияттынъ биринши баразнасын салганлар, ногай совет адабиятынынъ тувувына себеп эткенлер, биринши вакытта араб графикасын келистирип, алфавит туьзуьвге айлак коьп куьшлерин йибергенлер. Олар халктынъ авызлама байлыгын йыюв ман, совет мектеплери уьшин биринши окув китапларын кеплестируьв мен, хрестоматиялар туьзуьв мен каьрлегенлер. Оьзлери эм язувшы, эм шайир, эм тарихши, соьзликлер туьзуьвши болганлары ман ногай халкынынъ анъ байлыгына уьйкен, маьнели косым эткенлер. Олардынъ алдын алган билимлери совет властининъ политикасына келисли болмаганнан себеп, оларды арт таслап, баьри затты да янъыдан басламага кыстаган. Солардынъ бириси Зеид Кайбалиев болган. Яс аьдемлердинъ билим алмага шалысувларын коьрип, А.-Х.Джанибеков: «Бавды нъ емисин таза оьстирип, аьруьв писиреек экенмиз», - дел суьйинген. Эки йылды А.-Х.Джанибеков куьшин кызганмай, яс окытувшыларды мектепте куллык этпеге аьзирлеген. Элде болган туьрленислер йойымлар аькелмей болмадылар. Революциядан сонъ, ногай маданиятыннан коьп затлар йок болдылар. Оьзининъ оькимети болган ногай халкынынъ 13 оьмирден келген язув культурасы, адабияты бир куьннинъ ишинде йок санына кирди. Ногай халкынынъ янъы тувып келеятырган интеллигенциясы янъы яшавды курувда белсинли катнасып баслайды. Олар ярыкландырув тармагында, баспа амалларында, партия эм совет органларында куллык этедилер, халкына лайда аькелмеге шалысадылар. 1920 йылда 3.Кайбалиев граждан кавгасыннан уьйине аман-эсен йыйылады эм 1922 йылга дейим Волость исполкымында секретарь болып ислейди. Сол заманда Ачикулак районнынъ орталыгы болган, эм ногай яслар онда уьйкен орынларда куллык эткенлер. 3 .Кайбалиев авылдаслары М .Курм аналиев эм. Н.Колдасов пан бирге ногай авылларда мектеп ашпага шалысадылар. Эм биринши мектепти 1925 йылда КараТоьбе авылында ашпага амал табадылар. Зеид Абдул-Халилович 1922 йылдан алып 1924 йылга дейим Кара-Тоьбе авылынынъ председатели болып ислейди, сонъ 1926 йылдан алып Ачикулак райисполкомында кадрлар боьлигин басшылайды. Ама ногай авыллар, мектеплер онынъ коьз алдыннан бир заманда да таймайдылар. Колыннан келген ярдамын этил, ол мектеплерде оьзи де окытувшы болып ислейди. М.Курманалиев, Н.Колдасов мектеплерге окытувшы болаяктай ясларды тавып, оларды аьзирлейдилер. Оьзлери де бек уста болмасапар да, билгенлерин кызганмай, курсларда окыганларга бередилер. 1920 йылда Ачикулакка Абдул-Хамид Шаршембиевич Джанибеков аьели мен коьшип келеди. Ставрополь крайында энъ де коьп ногайлар яшаганнан себеп, ногай мектеплер де коьп ашыладылар. Ол М.Курманалиев, 3 .Кайбалиев, Н.Колдасов эм баскалар ман танысып, оьзининъ тоьгерегине билими болган яс аьдемлерди йыяды. А.-Х.Джанибековтынъ окытувшы сулыбы болганнан себеп, ол яс аьдемлерди мектеплерде дерис бермеге аьзирлеп баслайды: деристинъ планын туьзип уьйретеди, юргистуьв йосыгын коьрсетеди. 3.Кайбалиев А.- Х.Джанибеков пан тек 1926 йылдан алып тар байланыста ислеп баслайды эм олар яратувшылык йолын аладылар, ногай элиппесин туьзбеге, китаплар ярастырмага, окытувшылар кадрларын аьзирлемеге шалысып баслайдылар. Сол заманга ногай окытувшылар болмаганнан себеп, бир аз билими болганларды, Совет яшавын куравда катнасатаганлардынъ ишиннен сайлап, окытувшыдынъ кесписине уьйретедилер. Кайдай кыйын заманлар басыннан кешкени акында З.Кайбалиевтинъ эсиннен бир де кетпейтаган эди. 1979 йылда тек ногай халкы тувыл, баьри халкпар эм ямагатшылык ногай халкынынъ ярыкландырувшысы Абдул-Хамид Шаршембиевич Джанибековтынъ эм абаза халкынынъ ярыкланды рувш ы сы Татлустан Закиреевич Табуловтынъ тувганлы 100 йыллыгын Карашай-Шеркеш областининъ драмтеатрында белгилейдилер. Сол байрамда Зеид Кайбалиев те катнасады. Мерекеден сонъ, 1981 йылда, эки ярыкпандырувшыга багысланып, «Просветители» деген китап баспаланады. Коьплеген эскеруьв макалаларынынъ ишинде З.Кайбалиевтинъ «Наставник» деген эскеруьв макаласы да орын табады, Сонда ол булай язады: «1927-1928 йылларда Ачикулакта тарихкраевед музейи курастырылады, Джанибеков бизге краевед материалын, ногай халкынынъ авызлама яратувшылыгын йыймага борыш салады эм биз коьплеген материаллар йыйып, А.-Х.Джанибековка берип баслаймыз. Энъ коьп затларды Садык Даутов йыяды. Сонъ А.-Х.Джанибеков бийийтаганларды, йырлайтаганларды, саз алатларында ойнайтаганларды, домбыра согатаганларды, сыбызгышыларды йыйып, ансамбль туьзеди. «Халк зегенли, оны туьртип шыгармага керек, бизге зегенлилер коьп керек, - дейди ол. - Бизим коллектив баьри авылларда оьнерин коьрсетип, сонъ Махачкалада да болды. Бизим коьрсеткен оьнеримизге уьйкен сый берип, халк ярыкпандырувынынъ комиссары Б.Астемиров, А.-П.Салаватов бек хош коьрип йолыктылар, мактав соьзлерин айттылар эм савлай Дагестанды коьриниске де шакырдылар». Сол затлар акында 3, Кайбалиев оьктемсип хабарлайды. Мектеплерде китаплар болмаганнан себеп, окытувшылар кишкей хабарлар туьзип, ятлавлар язып, халк авызлама яратувшылыгын керегинше кулланып, дерислер туьзедилер. З.Кайбалиев 1922-1923 йылларда «Масак», «Коьз салынъыз дуныяга», «Айынып ты коьзимиз», «Кыс эм яз» деген ятлавларын язады. Мине кайтип «Масак» деген ятлавында автор оьтпектинъ басын билдирип, бийдайдынъ аьр буьртиги ерде калмай, йыйылмага керегин анълатады: Эгин шашар, орып йыяр пискен сонъ, Ызанында масак калар айдасанъ. Масакларды шоьплеп йыйып сен алсанъ, Кабынъ толар, пайда болар, ойласанъ. Масак йыйып, бас авыртып не этейим, Деп ойлама, ойлап кара сен сонъын: Эш болмаса ашап тояр тавыгынъ, Коьрерсинъ сен сол заманда пайдасын. Ятлавдынъ маьнесине коьре, ол акыл уьйрететаган, дидактикалык кепте язылган ятлав болады. Бу кепте шайирлер оьз ятлавларын тап 1950-нши йылларга дейим де аьр бир кызыл байрамга, басшыларга, окув эм окувшыларга багыслап язганлар. Айтылганга сосы ятлавлар шаат боладылар: «Тербиялап уьйретинъиз», «Терек эксе», «Аьдил бол», «Билим - карзына» эм баскалар. 1920 йылда окып, язып б и л м е ге н б а л а л а р д а н баслап, уьйкенлерге дейим парталарга олтыртпага керек деген Деректива шыгады. Соннан себеп баьри зат та окувга, билимге каратылады, Уьйкен агитация куллыкларын юргистип, революциядынъ явлары да зарар тийдирмеге шалысып, кыйын заманда сосындай ятлавлар ман оьзлерининъ яратувшлык миссиясын толтыра барадылар. Мине «Аьдил бол» деген ятлав. Ол бек уьйкен де тувыл, ама маьнеси айлак терен. А, балам, сен аьдил бол деп ялбарып, Ата-анасы баласыннан тилейди, Аьдилликти оьрлетеек билим деп, Окы, балам, билим ал деп уьстейди. Улан, кыздынъ борышы сол - тербия, Окув керек уллы билим алмага, Сонда тиер колларынъа сав дуныя, Янъы яшав, мол дуныясын курмага. Ятлавды З.Кайбалиев 1926 йылда язган. Анъламлы соьзлерди кулланып, аьр аьдемнинъ юрегине еткендей этил, ол окувдынъ яшавда кайдай уьйкен маьнеси барын ашыктан-ашык коьрсетеди. Суьйтип ол билим бир куьнлик тувыл экенин, аьдемге оьмир яшавына керек зат экенин билдиреди. Бу ятлав аьлиге дейим маьнесин йоймаган, 1933 йылда Ачикулак райком партиясы Зеид Абдул-Х алиловичти Ногай районынынъ «Кызыл байрак» газетасына яваплы секретарь этил йибереди. Сол заманга ногайлар уьшин араб графикасын йок этил, оларды латин графикасына коьширедилер. Элбетте, язувшылардынъ алдында тагы да бир уьйкен борыш турады. Баьриси де янъы элиппеге коьшпеге керек эдилер. Латин графикасы ногай тилине якын болса да, оны уьйренмеге де, ога келиспеге де керек эди. Йогарда айтылгандай, аьр туьрленис бир йойым аькеледи. Язувшылардынъ араб графикасында язылган коьп затлары латин графикасына коьширилмей кал ад ыл ар. 1938-нши йылда тагы да бир туьрленис болады, ол кириллица графикасына коьшуьв. Оькинишке, аьлиге дейим язувшыларымыздынъ язганлары ны нъ коьбиси латин графикасында калган. Зеид оьзининъ 1922 йылдан алып язган ятлавларын колязба этил, латин графикадан кириллицага коьширип, Карашай-Шеркеш гуманитарлык тергевлер институтына берген эм онда 100-ден артык ятлавлар сакланадылар. Олардынъ бир кесеги «Шоьлим меним йырласын» (1972 йыл) деген йыйынтыкта, бир кесеклери газеталарда, ортак йыйынтыкларда баспаланганлар. Ама Зеидтинъ коьплеген ятлавлары, повести, очерклери баспаланмай калганлар. Зеид бир заманда да адабият исин тасламаган. Ол коьплеген ятлавларын халкына, Элине багыслап язган. Олардынъ коьбиси сосы дидактикалык ятлавлар боладылар: «Яс тусымда», «Сеннен коьрим алсак экен» (1931 йыл), «Окымыска», (1933 йыл), «Сав бол десин», «Бу соьзим» (1935 йыл) эм баскалар. Окыган аьдемлер аз болганнан себеп, каерде етиспесе, билими болганды сонда йиберип турганлар. Зеидти де неше ерге коьширгенлер, онынъ куллык биографиясы бек бай. Ол «Кызыл байрак» газетасында 1934 йылдынъ июль айына дейим ислеген эм сол йылда, сол айда Ачикулактынъ райком партиясынынъ секретари Иванов оны «Колхозная правда» деген газетага редактордынъ орынбасары этил коьширген. Сол газета 1932 йылдынъ 23 майында шыгып баслаган. Онынъ яваплы редакторы Ризванов эди. Газета басында тек орыс тилинде, ама 8-нши номериннен алып ногай эм орыс тиллеринде шыккан. Зеид Кайбалиев орыс тилин аьруьв билгеннен себеп, сол орын ога тийисли этилген. Суьйтип, ол 1936 йылдан 1937 йылга дейим газетадынъ редакторы болып аьрекетлейди. Газета ябылганнан сонъ, оны Артезиан-Мангыт орта мектебине окытувшы этил йибередилер эм онда Зеид 1941 йылга дейим ислейди. Сол ок йылда Зеид Кайбалиев Элин коршаламага деп кавгага кетеди. Кавгадан кайтып, 1945 йылдан алып 1958 йылга дейим оьзининъ Кара-Тоьбе авылында окытувшы болып куллык этеди. Сол йылда Зеид тыншаювга кетеди. «Колхозная правда» газетасында ол оьзининъ ятлавларын, очерклерин эм биринши «Бизим дегенимиз болды» деген повестин баспалайды. Мен Москвада Ленин атлы библиотекада ногай язувшылардынъ язганлар ын «Кызыл байрак», «Колхоз правдасы», «Кызыл черкес» газеталарда караганман, ама, оькинишке, баьри номерлери де сакланмаганлар, соннан себеп коьп затлар акында биз аьлиге дейим де билмеймиз. Сол заманда соьлетндей техника болмаганнан себеп, бир кесек ятлавларды кол ман язып, бир кесеклерин каьртке туьсирип алганман, Зеид Кайбалиев, йогарда айтылгандай, яратувшылык аьрекетин 1922 йылда баслайды эм туьрли жанрларда: поэзияда, прозада эм драматургияда куллык этеди. Онынъ язув сулыбын алувга журналистлик куллы™ уьйкен себеп болады. Язув йолын алганлар сол йылларда баьриси де газеталарда куллык этил, язув сулыбына уьйренгенлер. Олар халк арасында коьп болганлар, янъы яшав капай эндирилетаганын коьзлери мен коьргенлер, оьзлери де белсинли катнасканлар. Суьйтип, Ф.Айтакаев, Туркмении, С.Даутов, М.Курманалиев, А.Джанибеков, М.Ниязов эм баскалар коьргенлерин, билгенлерин очерклер, ятлавлар, макалалар кебинде язып, газеталарда, сонынъ санында «Колхозная правда» газетасында, оьзлерининъ шыгармаларын баспалаганлар. Оькинишке, 1938 йылдан алып бу газета тек орыс тилинде шыгып баслаган. Мунда баспаланган ятлавлардынътемалары айлактуьрли болганлар. Олар социализм курувшыларга, тувган элге, пролетар революциясына, мектеплерде окыйтаган балаларга, В.И.Ленинге, Кызыл Аьскерге эм баскаларга багысланганлар. Шайирлердинъ ятлавларында кенъес, насыйхат беруьв, туьрли шакырувлар, акыл уьйретуьвлер сезилетаган эдилер. З.Кайбалиевтинъ ятлавларынынъ темалары да баскаланмаганлар: «Уллы мактав», «Ленинди эскерип», «Тувган Элиме», «Оьктемлен сен, Москвам меним» эм баскалар. Шайирлердинъ аьр бир ятлавында олардынъ ойлары, мыратлары, яшавлары, Элде болган туьрленислер, етимислери орын табадылар. Олардынъ язганлары йогары художестволы шыгарма болмаса да, ногай адабиятын оьрлендируьвге пайда тийдиргенлер эм янъы йол алып келеятырган адабиятка уьйкен косым болганлар. Зеид десенъ, редактордынъ орынбасары, сонъ газетадынъ редакторы болып ислеп калмай, оьзининъ язганларын да бу газетадынъ бетинде баспалаган. Айтпага, «Кара сыйыр», «Интернационал» колхоздынъ Стахан аьрекетли ударникпери», «Эсенбайдынъ бактысы» очерклери, «Оьмирлик ерли болдык». Онынъ шыгарамаларынынъ ишинде энъ маьнелиси ол «Бизим дегенимиз болды» деген повести. Повестьтинъ биринши боьлиги 1935 йылдынъ 24 декабринде шыккан газетадынъ 62 номеринде баспаланып баслаган. Повестьте Ачикулак районынынъ ногай авылларында совет власти куралып, коллективизация капай озганы коьрсетиледи. Онда Артезиан-Ман™т авылында артель курав аьрекетин шегетаганлардынъ бириси коммунист Эсенбайдынъ, Эмирдинъ, оларга як болып, колларыннан келген ярдамларын тийгистип, артель уьшин янлары авырыйтаган ярлылар Шерпейдинъ, Шабаннынъ, Нургазыдынъ, Тунагайдынъ эм баскпардынъ келбетлерин автор ашыктан-ашык суьвретлейди. Оларга карсы туратаган явлар Танъатардынъ, Явгайтардынъ эм баскалардынъ келбетлери де бериледи. Повестьтинъ тили бай, автор коьплеген айтувлар, такпаклар кулланады, явларды селекелемеге де келисли соьзлер тавып, олардынъ яв бетин коьрсетеди. Повестьтинъ туьзем композициясы, сюжет сызыгы, тил байлыгы окувшыларды кызыксындырады эм оьзине эс эттиреди. Зеид ногай халкынынъ авызлама яратувшылыгын Джанибеков пан бирге коьп йыйган, билген. Соннан себеп шыгармаларында тил байлыгы айырым орынды алады. Бу повесть 30-ншы йылларда Керув Кавказ язувшыларынынъ коллективизация темасына язылган повестьлери мен, романлары ман художестволы ягыннан бир сыдырада турады, демеге боламыз. Ол аьпиги заманда да маьнесин йоймаган. 1970- нши йылларда С.Рахмедов З.Кайбалиевтинъ колязбасын «Ш оьллик давысы» газетасынынъ бетлеринде баспалаган, ама ол китап болып, толы кепте шыкпаган. Бу кызыклы повесть баспаланып, китап болып шыкса, оьзининъ окувшыларын табаягына шек йок эм ногайдынъ анъ байлыгына косым болар эди.