Сэтэней - Гуащэ

ПсэукIэ - Дахэ зи фIэщыгъэцIэ къуажэ щIэращIэм къыщалъхуа хъыджэбзым лъэпкъ зыбжанэ щызыдэпсэу а жылэм и жьы къабзэ къыщIихуащ. Мис абы теухуауэ «Кавказым и цIыху цIэрыIуэхэр» тхылъым итыр: «Бэчыжь Лейла 1929 гъэм накъыгъэм и 29-м Къэрэшей - Черкессым хыхьэ Клычевский къуажэм (иджы - ПсэукIэ Дахэ) дунейм къыщытехьащ. И адэ - анэхэу Iэбубэчыррэ Хъэдижэтрэ колхозым щылажьэхэт. Лейла и адэр цIыху еджати, щIэх - щIэхыурэ сабийхэр Пушкин хуэдэ усакIуэхэм я тхыгъэхэм щIигъэдэIукIт. Арауэ къыщIэкIынщ зэрыцIыкIурэ Лейла Ленинград (иджы - Бытырбыху) щеджэным ехъуапсэурэ къыщIыдэкIуэтеяри. 1950 гъэм школыр ехъулIэныгъэкIэ къиуха нэужь, ар Ленинград дэт къэрал университетым и филологическэ факультетым щIэтIысхьащ. А къалэ дыдэращ Лейла щызэригъэцIыхуар Польшэм къикIыу Урысейм еджакIуэ къэкIуа, иужькIэ щхьэгъусэ хуэхъуа Нарожник Антони. Еджэн яуха нэужь, унагъуэщIэр япэ щIыкIэ Краков къалэм Iэпхъуащ. А къалэм дунейм къыщытехьащ абыхэм я къуэ Владислав. ИужькIэ, и адэ - анэр нэхъ къарууншэ щыхъум, Лейла и унагъуэр дэщIыгъуу Черкесск къэIэпхъуащ. Антони Черкесск дэт химзаводым щылэжьащ, езы Лейлэ – Къэрэшей - Черкессым и щIэныгъэ къэхутакIуэ институтым. И лэжьыгъэр зэрызэтеува щIыкIэм и гугъу пщIымэ, Лейла нэгъуэщIхэм пхаубыкIа гъуэгу ирикIуэну Iэмал иIакъым. 1964 гъэм абы СССР-м ЩIэныгъэхэмкIэ и Академием и Дунейпсо литературэм и институтым «Шэрджэс совет литературэ» зи фIэщыгъэ диссертацэр щыпхигъэкIащ. 1973 гъэм а еджапIэ дыдэм къабыл щащIащ абы и доктор диссертацэр. Ищхъэрэ Кавказым япэу щIэныгъэхэм я доктор щыхъуа бзылъхугъэр Бэчыжь Лейлащ. Сыт щыгъуи щабэу, Iэдэбу, чэнджэщ итыну хьэзыру, Бэчыжь Лейла и ужь къиувэ щIэблэм дежкIэ егъэджакIуэ Iущщ. Абы и лекцэхэмрэ и докладхэмрэ купщIафIэщ, гурыIуэгъуэщ, езым ищIэ псори и гъэсэнхэм зэралъигъэIэсынум иужь итщ. Щхьэхуэу тепсэлъыхьыпхъэщ Лейла щIэныгъэ зэхуэсхэм къызэрагъэпэщ зэIущIэхэм зэрыхэтым. ЗыцIыху псоми жаIэ абы хуэдэу псалъэр утыкум щызыгъэшэрыуэф куэд адыгэ утыкум зэримытыр. Бэчыжь Лейла 200-м щIигъу щIэныгъэ лIэжьыгъэ и Iэдакъэ къыщIэкIащ Ищхъэрэ Кавказымрэ хамэ щIыпIэ щыпсэу адыгэхэмрэ я литературэм теухуауэ. Абы и тхыгъэ нэхъыфIхэр: «Шэрджэс усакIуэ Гъуэщокъуэ Хъусин», «Шэрджэс совет литературэр зэрызэфIэувамрэ зэрызиужьамрэ», «Нэгъуей литературэм теухуауэ псалъэ зыбжанэ», «ЛIыхъужьхэм ятеухуа IуэрыIуатэм щегъэжьауэ романым нэс», къинэмыщIхэр. Бэчыжь Лейла мызэмытIэу щIэныгъэлIхэм къыдагъэкI тхылъхэм хэлэжьыхьащ. Абы и къаруушхуэ ирихьэлIащ «Кавказ Ищхъэрэм ис лъэпкъхэм я антологие» тхылъым и япэ томым. Бзылъхугъэм сыт щыгъуи гуащIэшхуэ хелъхьэ IуэрыIуатэр зэхуэхьэсыжыным. Сакий Мусэрэ Мыжей Михаилрэ я гъусэу Лейлэ къыдигъэкIащ IуэрыIуатэр зэрыхуа тхылъищ. Абы и лэжьыгъэхэр къыщытрадзащ Мэзкуу, Ленинград, Алмэ-Ата, Ташкент, Кишинев, Одессэ, Ставрополь, Тбилиси, Улан - Удэ хуэдэ къалэхэм. Лъэныкъуэ куэдкIэ зызыузэщIа а щIэныгъэрылажьэм и Iэзагъым лъабжьэ хуэхъур лэжьыгъэм щымышынэу зэрыщытырщ. Абы хэтыжщ икIуэт зымыщIэ и хьэл зэтеухуари, езыр акъылэгъу зыдэмыхъу гупсысэм щыхьэт техъуэнкIэ Iэмал зэримыIэри. Лъэпкъ Iуэхум и гугъу пщIымэ, Лейла зэры - Урысейуэ хэкуу зылъытэ цIыхухэр зыпIа лъэхъэнэм ипхъущ. Аращ и щхьэусыгъуэр а бзылъхугъэм лъэпкъ зэпэщIэтыныгъэ жыхуаIэр игу щIытемыхуэм. ЖытIэм и щыхьэту къоув Лейла «ТхакIуэ зэгухьэныгъэхэм я дунейпсо зэхуэсым и хъыбарегъащIэм» къытрыригъэдза тхыгъэм щыщ пычыгъуэр: «Дэ псори дыкъуаншэщ лъэпкъ зэныбжьэгъугъэр зэрытхуэмыхъумамкIи, иджы а узыр къуажэ - къуажэкIэ зэрыщыбагъуэмкIи. ХэкIыпIэу диIэр Кавказ Ищхъэрэм ис лъэпкъхэм я зэхуакум хуабагъымрэ гуапагъэмрэ зыщедгъэубгъуу ахэр зэрыдгъэубыдыжынырщ». Гу лъытапхъэщ Лейла тхыгъэ къудейкIэ зи Iэзагъыр къыпхуэмыпщын щIэныгъэ лэжьакIуэхэм ящыщу зэрыщытым. И къэухьым и инагъым, ехьэкI - нехьэкI зэрыхэмылъым, хьэл дахэ зыбгъэдэлъ цIыхуу зэрыщытым хохьэж абы тыншу узэрыбгъэдыхьэри. Бэчыжь Лейла и гъащIэ гъуэгур зытхыжа псори зэакъылэгъущ абы бзэ къызыхуимыгъуэтыф цIыху зэрыщымыIэмкIэ. А IуэхугъуитIым Лейла адрейхэм къахегъэщ: бзылъхугъэ хьэлым кърит декIуэкIын Iэзагъымрэ цIыхухъум ещхьу зытригъэпсам зэрытеIэбэмрэ. Гугъущ Лейла и псэр къызэрыщ и нитIым уаIэщIэкIыну. УсакIуэбзэкIэ гъэнщIа абы и бзэ плъыфафIэм дэтхэнэ псалъэри ипIэ щитщ, гу зылъитахэм акъыл хэлъщ, гушыIэр къыдалъ- хуащ. Утыкум иту зэресам абы къедаIуэм и гулъытэр зыIэщIимыгъэкIыу иригъэсащ. Шэч хэмылъу, абы и псалъэм къару къызэрымыкIуэ щIэлъщ, къе- даIуэр и унафэм щIигъэувэфу. Езым и лъэхъэнэм щыпсэуахэм и закъуэкъым Бэчыжь Лейла и щэн зэщIэлыдэм итхьэкъур. ЩIэуэ щIэныгъэм къыхыхьа лъэпкъ литературоведхэми ар я щапхъэщ. Зэ IуплъэгъуэкIэ, гуп- сысэ куу зыбгъэдэлъ, зы- хуейр жызыIэф Бэчыжь Лейла текIуэныгъэр яIэщIэмыкIыу гъащIэ гъуэгум ирикIуахэм ящыщ зыуэ къыпфIэщIынкIи хъунщ. Абы пцIы хэмылъми, ду- нейр къедэхащIэ зэпытуи нобэм къэсакъым ди Сэтэней - гуащэр. Пасэу и щхьэгъусэр фIэкIуэдащ, иужькIэ зэшэзэпIэу и къуэ за- къуэри дунейм ехыжащ. Бэшэчу, и губзыгъагъэр и Iэпэгъуу къыхэкIащ ар а гугъуехьхэм. Ауэ Лейла и гум щигъэпщкIум и щыхьэтщ и тхыгъэхэм яхуищIа фIэщыгъэхэр: «Си къуэ закъуэ Владислав и фэеплъу», «Литературэмрэ зэманымрэ». Бэчыжь Лейла и гуа- щIэм и хьэтыр къэралми илъэгъуащ. Абы къыхуа- гъэфэщащ «Лъэпкъ зэныбжьэгъугъэм» и орденыр, «Хэкум хуищIам папщIэ» орденым и медалыр, «И гуащIэдэкIым и щIыхькIэ», «Щамил илъэс 200 зэрыри- къуам папщIэ», «Урысейр илъэс 450-рэ щрикъум ирихьэлIэу» медалхэр. Хэхэс адыгэхэм я щэнхабзэм хуищIа пщIэм кърикIуащ абы къыхуагъэфэща Къандур Иззэт и цIэр зезыхьэ сау- гъэтри. Бэчыжь Лейла и тхэкIэми, егъэджэкIэми, жы- лагъуэ Iуэхухэми лъабжьэ яхуэхъур абы и IэщIагъэри, и хэкури, лэжьыгъэри, щIалэгъуалэри фIыуэ зэрилъагъуращ. Пасэрейхэм шэху уэздыгъэм хужаIа псалъэр йокIу абы и псэукIэм: «НэгъуэщIхэм нэху естыху си гъащIэм хощI».