ОЬНЕРИ МЕН АТЫ ДАНЪКЛЫ Х А Л К Ы Н Д А

«Бу яшавда мен яшадым оьзимше: Оьзгелердинъ ызын ызлап юрмедим, Аклайым деп Аьдем деген оьр атты, Кеше - куьн де тыншаювды билмедим», - деп язган эди Суюн Капаев оьзининъ «Яшамасем баскалай» деген ятлавында. Акыйкатлай да, С.Капаев яшавда да, адабиятта да баскаларга усамаган оьз сокпагын тавып, сонъ уьйкен, кенъ яшав эм адабият йолына шыккан. Онынъ язган отыздан артык китаплары тек ногай окувшыларга белгили болып калмай, орыс, казах, каракалпак, украин, туьрк, румын эм баска миллетлердинъ тиллерине коьширилип, сыйлы ногай язувшыдынъ атын айттырганлар. Ога берилген язувшыдынъ сыйлы атын С.Капаев йогары юргистпеге шалыскан. Оьзи уьмит эткендей, «Йырланады халкы мынан йырлары. Данъкы шыгып айтылады аты да», деп язган эди С.Капаев оьзининъ бир ятлавында. Сыйлы Аьдем атын савлай яшав оьмиринде ол оьктемлик пен, уьйкен сыйын тавып, миллетининъ атын да айттырып юргистти. С .И.Капаевтинъ оьзининъ онъыслы байтереги бар. Ол адабият яратувшылыгы. С.Капаевтинъ етимисли яратувшылык аьрекети 50-ден артык йыллар бойында адабият ямагатшылыгынынъ эсин оьзине тартып турды. С.Капаевтинъ шыгармаларын тергеп карасанъ, онынъ сол кадер коьп китапларды язып шыгарганына сейиринъ калады. Онынъ язганларынынъ аьр бирисинде халкынынъ куьни, айы, йылы. Ол яшавды билген эм сынаган язувшы. Соннан себеп онынъ китаплары халкка ювык, анъламлы, терен ойлы эм уьйкен философиялык маьнели, эдаплыкка уьйреткен, акыллылыгы болган. Олар «Эски уьйдинъ сонъы», «Оьтуьв», «Толкынынъ толы, Тазасув», «Йылы ел», «Бекболат», «Тандыр», «Ш окалыды нъ эсинде», «Казгулактынъ картлары», «Замандаслар», «Уьлкер», «Ердинъ йылувы», «Ногайдынъ уьйи», «Кураннынъ нуры» эм баскалар. Поэзия йыйынтыклары: «Данъыл уянды», «Юрек сырларым», «Саьвле», «Оьмирлердинъ давы сы » эм баскалар. Онынъ коьп шыгармалары орыс тилинде де баспаланганлар: «Очаг», «След времени», «Созвездие плеяды», «В ауле Акшокырак», «Я вернусь, Канитат», ятлав йыйынтыклары: «Горный родник», «Перекати поле», «Листья в прошлое летят» эм баскалар окувшылардынъ юрегинде эстен кетпес ыз калдырганлар. Булар тувылма байтеректинъ байлыгы! С.Капаевтинъ ятлавлары эм хабарлары, повестьлери эм романлары орыс тилине эм баска миллет тиллерге де коьширилгенлер. Онынъ шыгармалары Черкесскте эм Ставропольде, Москвада эм Ростовта, Элистада эм Нальчикте, Нукуста, Сухумда, Алма-Атада эм Херсонда дуныя коьргенлер. Коьп миллетли адабиятка эткен косымынынъ маьнелигин де бу зат белгилейди: оьзининъ шыгармаларында ол энъ авыр идея-эстетикалык маьселеди - туьрли тарихлик шакта оьзин, оьзининъ маьнелигин анълавга халктынъ ымтылып турганын коьрсетуьвди янъы оьлшемде шешеди. С.Капаевтинъ яшавы, яратувшылыгы акында билмеген ногайлар аз боларлар. Кене болса да, бир кесек затларды эске туьсиргим келеди. Ол СССР язувшылар Союзынынъ агзасы, Карашай-Шеркеш Республикасынынъ халк язувшысы, Дагестан Республикасынынъ маданиятынынъ сыйлы аьрекетшиси, «Дослык» орденининъ иеси, журналистлер Союзынынъ агзасы. Ол отыз ясында яратувшылык, ярыкландырувшы иси уьшин «Сый белгиси» орденине де тийисли болган. Язувш ыдынъ сулыбы толысынша онынъ прозасында ашылады. Лирикалык анъ онынъ тек ятлавларында болып калмай, прозасында да уьйкен орынды алады. Темасы, композициясы, туьп маьнеси ягыннан карасанъ, онынъ прозасы ногай адабиятына коьп янъылыкларды аькелгенин коьремиз. Лирикалык анъ бизим адабиятымызда С.Капаевтинъ аты ман тар байланыслы. Сондай анъ ман «Эски уьйдинъ сонъы», «Толкынынъ толы, Тазасув», «Ювсан» эм баскалар синъдирилгенлер. Суюн Капаев ХХ оьмирдинъ кыркыншы йылларынынъ сонъында ногай адабиятына келген эм, калемин колыннан туьсирмей, отыз-дан артык повестьлерди, ром анларды , ятлав йыйынтыкларын шыгарган. Онынъ язганларына уьйкен маьне эм сый берип, Фазиль Абдулжалилов булай язган: «Ийги язувшылык исин, оьмир яшавын адабият аьрекети мен байланыстыр- ган ногай язувшысы Суюн Имамалиевич Капаев халк язувшысы деген сыйлы эм яваплы атты намыслы ак пан юргистеди. Ол савлай миллет адабиятынынъ оьсуьвине оьз уьлисин косып барады». Суюн Капаев 1927 йылдынъ 3-нши майында, Карашай-Шеркеш ерининъ эски авылларынынъ бирисинде - ак толкынын актарган Кобан сувынынъ ягасында кенъ яйылып конган Эркин-Юрт (Орак) авылында тувган. Мунда онынъ балалык, яс оьспирлик шагы озган. Мунда, колхозда тракторист болып куллык этип, ол истинъ биринши даьмин таткан. Сонъ, педагогикалык училищеди кутылып, тувган авылында окытувшы болады. Ислей турып, ол Ставропольдинъ педагогикалык институтын да кутылады. С.Капаев коьп йылларды «Ленин йолы» газетасынынъ (баслап район, сонъ область газетасынынъ) редакторы болып ислейди, сонъ Карашай-Шеркеш китап баспасында редактор болып куллык этеди. Халк арасында яшаган эм онынъ каьрин, аьлин, не мырат пан яшайтаганын коьрген, билген С.Капаев сонъында авылы эм авылдаслары акында шыгармаларында язган. Онынъ зегенлигин, яшавга коьз карасын яшав оьзи кеплестирген. Эстетикалык усталыгы, ногай халкынынъ бай яртувшылыгынынъ аьлемет дуныясына негизленип, оьскен. Сонъ ол орыс халк адабиятынынъ реалистлик язувынынъ сулыбын халк авызлама яратувшылыгынынъ романтикалык канатХ А Л К Ы Н Д А С.Капаевтинъ кара соьз бен язылган биринши китабы, «Оьтуьв» деп аталып, 1957 йылда шыккан. «Оьтуьв»... Неге атаган экен ол китабын суьйтип? Соравга явапты язувшы оьзи булай береди: «Меним ойымша, адабияттынъ сырын-сыбырын билер уьшин, онынъ теренине коьмилер уьшин, коьп оравлыклар эм коьп кыйынлыклар болаягын эм, сол тыйдажлыкларды оьтер уьшин, зегенликтен баска да уьйкен куьш те, шыдамлык та, кайратлык та керегин билип, биринши китабыма сондай атты бергенмен». С.Капаев китапларынынъ уьстинде арып-талып билмей, куллыгын эртенге калдырмай, эринмей аьрекетлеген. Сол зат акында атасы Суюннынъ йолын улы Иса алып барады. Суюн Имамалиевичтинъ аьлемет аьрув, сол айтувга келискен ятлавында мундай соьзлер бар: Ойлы-кырлы, кумлы-таслы йолымды, Мен шалыстым юрейим деп эш саспай, Эм сол йолды яшап оьтсем, оькинмен, Атам салган ат сокпак пан, адаспай. Язувшы атасы коьрсеткен сокпактан эш адаспады, ата болып, ол да салды улы Исага адабият сокпагын. Буьгуьнги куьнде айтпага боламыз, сол сокпак пан тынъ туьз ниетли эм тувган ерге алал болганлык тематикасы да аьлемет. Сизинъ китабынъызды асыкпай, аьруьв эс берип окымага меним заманым бир талай тыйдажлыкларды оьтемен деп, абындым, суьриндим, юрегим кармалды, тек йыгылмадым. Сол йолым ман бардым. Болса да, сол йолдынъ сонъына еттим деп, айталмаспан. Ол йол айлак авыр йол экен, оны ман барар уьшин, тоьзим де, акыл да, зегенлик те керек», - дейтаган эди язувшы. Акыйкатлай да, язувшы сонъгы нокатты салып болмайды. Аьр язувш ыдынъ энъ аьруьв китабы - алдыда. Эм С.Капаевтинъ язганына сый берип, онынъ айтканы ман разы боламыз. Онынъ зегенли китаплары окувшыларга аьр заман янъы сезим тувдырувы ман, тил байлыгы ман, авызлама халк яратувшылыгын кулланып билуьви мен, суьлдерлерди ашыктан-ашык коьрсетуьви мен, темаларынынъ туьрлилиги мен сейирсиндиредилер эм сукландырадылар. Аьр китабын тешкерип карасак, язувшыдынъ китаптан-китапка усталыгынынъ оьсип баратаганын коьремиз. де. Олар: Магомет Баймурзов, Лукман Есенакаев, Асан Абишев, Хусин Абишев, досы Салехжан Заляндин эм баскалар. Повестьте айырым орынды анасынынъ эм атасынынъ келбетлери алады. Суюн Имамалиевич оьз яратувшылыгында: ятлавларында, прозасында кайдай бир суьюв мен, танъ соьзи мен оларды суьвретлейди: «Мен плугатор болып куллык этетаганымда, абам язык, мени бир трактор юргистетагандай этип, эки бир соьйлесе, аьдемлерге бизим Эльдар тракторда куллык этеди деп, тап трактор ман ер айдап дуныяды кыргандай коьретаган эди мени». Аш, кытлык заманда, анасы Суюнга аз болса да, оьзининъ авызыннан юлкып, баласын тойдырмага шалыскан. Бала болса да, Суюн анасынынъ аш экенин билип: «Мен кишкей дорбамнан кесек наьртуьк оьтпекти шыгарып, сыпырага салдым. Окында, абайым есин деп, кырда пай этип берген оьтпеклерин савлай таьвеспей, бир кесегин аьОЬНЕРИ МЕН АТЫ ДАНЪКЛЫ маьнеси ягыннан да, онынъ прозасы ногай адабиятына коьп янъылыкларды аькелгенин коьремиз. Лирикалык анъ бизим адабиятымызда С. Капаевтинъ аты ман тар байланыслы. Сондай анъ ман «Эски уьйдинъ сонъы», «Толкынынъ толы, Тазасув», «Ювсан» эм баскалар синъдирилгенлер. С.Капаевтинъ «Тандыр» деген повести - йогары оьлшемли шыгарма. Бу повестьте автор йигитлик-патриотлык темады ийги ашып коьрсетеди. Ама бу повесть тек кавга акында тувыл. Ол аьдемнинъ бактысын, халктынъ яшавын, тарихлик кысметин, ногай интеллигенциясынынъ тувувын суьвретлейди. Повестьти окувшылар айлак йылы йолыктылар, критика да йогары белги берди. Бу повесть ногай адабиятында - янъы соьз. Белгили орыс критиги Наталья Владимировна Капиевадынъ язганын келтиргим келеди: «Баалы эм сыйлы Суюн! Тандыр уьшин сизге уьйкен муьсирев этемен. Китаптынъ атын кавычкаларга да алмай неге язганымды мен оьзим де анъламай калдым. Маьнеси, эш те, онынъ шынты тандыр болганлыгында болар. Сиз туп-тувра бергенсиз китапка сондай атты, неге десенъиз кавказшы аьдемге оьз тандырынынъ сыйыннан уьйкен бир зат та болмаяк. Тандырга китапланувы ман байластырып билген. Эм сол байланыстырув С.Капаевтинъ яратувшылыгынынъ энъ ийги «нышаны» болды. Язувшыдынъ табынышлары ман оьктемсуьвин ногай халкынынъ ярыкландырувшысы, оьмир бойы яс оьспирлерге куьшин, билимин берген Муса Курманалиев билдирип келген, С.Капаевтинъ китапларын окып, онынъ язувшы болып кепленуьвин аьр заман тергеп, етимислерине суьйинип турган. Эм Ф.Абдулжалилов пан бирге С.Капаев Россия язувшыларынынъ съездинде катнасканын билип, оьзининъ суьйингенин ясырмай, хатында булай язады: «Баалы иним Суюн! Фазиль мен экевинъиздинъ Москвага язувшылардынъ съездине барганынъызды эситип, ногай атын йойдырмай ататканынъызга, тоьбем коькке еткендей болып, алал юрегим мен кувандым. Сизинъ сондай абырайынъыз, сыйынъыз тагы да куьшли коьтерилсин. Сизинъ суьйтип абырайлы болувынъыз бизге, ногай халкка, оьктемлик...». Иса Капаев «Мойтымар» деген эскеруьв макаласында булай язады: «Атамнынъ айтувынша: аьдем авыр болса, тагы да бек авыр болады. Сонынъ уьшин, балам, мен оьзимди оьзим кыздырып юремен. Аьдемнинъ коьнъили - ол канаты. Аьдем мырат пан, ниет пен яшайды. Язган затта да сол. Язаяктан, мунав затты битиреекпен деп, оьзинъди кыстап олтыртпага керексинъ. Коьнъил болса, болмаса деген затлар - бос, оьзинъди алдав. Проза язатаган аьдем тек бир ниет пен турып, оьзи оьзин стол янына олтыртып турмага тийисли. Ятлав язган коьнъилине сенмеге, коьнъил карамага болады, ама ол да дурыс тувыл. Аьр ис те мукаятлыкты суьеди. Енъил-елпуьв мен бир ис те толмайды». Бу соьзлер мага йырма ясымнан арткан шагымда айтылганлар. Соннан бери отыздан артык йылдынъ бойында, бу анълам яратувшылык исиме ярыклыгын тоьгеди». Туврасы да сол. Ногай айткандай, «атадан коьрген ок йонар, анадан коьрген тон пишер» деп, Иса Капаев уьйкен оьктемлик пен барады. Ога шаат Иса Капаевтинъ топлама болып шыккан романлары эм повестьлери,ятлавлары эм хабарлары. Адабият акында Суюн Имамалиевичтинъ ойларын тынъласанъ, онынъ кайдай бир терен зегенли язувшы экенин анълайсынъ. «Адабият дегенинъ - ол халктынъ яшавы, оьрмети, сыйы, ойы, аьрекети болады. Ол толкынлары топарласып турган куйма денъиздей. Бар оны оьтип кара! Боьтен де, эсейген заманда, аьле язаятырган китабынъ энъ аьруьв шыгарма болар, эште, деп ойлайсынъ. Аман да, китапты язып болганлай, сол басынъдагы ойынъ тым-тыракай болып шашылып кетеди эм энъ яхшы шыгармамды аьле де язган йокпан да, дейсинъ. Тагы да ойланасынъ, кыйналасынъ, язувга ымтыласынъ. Солды да, адабияттынъ туьбине еткен язувшы эш болмас. Суьйтип айтканым - язаягымды яздым, болаяк энди деп, эште, бир язувшы да айтпаган болар. Меним де язув йолым еп-енъил болмады, Язувш ыдынъ сулыбы толысынша онынъ прозасында ашылады. Ол элли йылга ювык заманды адабият пан каьр шеккен. Йогары художестволы кепте язылган китапларын, поэмаларын, ятлавларын баспадан шыгарган. Китапларында терен ойлары, шешен соьзлери, йырлары, такпаклары коьринедилер. Ногай халкынынъ аьвелгиси «Тандыр», «Бекболат», «Шокалыдынъ эсинде», аьлигиси «Эски уьйдинъ сонъында», «Ердинъ йылувы», ногайдынъ аьдетин, йолын «Ногайдынъ уьйи» китапларында коьремиз. «Тувган ердинъ сувы - сербет, ери - еннет», деп босына халк айтпайды. Суюн Капаевке де тувган авылы исси, бир заманда да ол оны мутпаган. Бир амал тапса, авылга йол алатаган эди. Авыл эм авылдаслары, тувган ери, кезген тоьслери эм тогайлары, кыйналганда, дирек болган аьдемлер акында язган ол «Ердинъ йылувы» деген китабында. Бу повестьте С.Капаев авылдынъ аьр бир уьйине киргендей коьресинъ, неге десе сондай бир уьйкен суьйим мен, яны ман, ак юректен, сагыныш пан, алаллык пан язылган зат. Бу повестьтинъ негизинде уьйкен эдаплык, философиялык маьне бар. Ер халкты асырайды, байытады. Ердинъ йылувы аьдемге яшав береди. Айтылган повесть автобиографиялык демеге де боламыз. Неге десе автор авылдаслары ман бирге оьзининъ яшавын тергейди. Амалсыздан яслай куллыкка согылган Суюнды тоьгерегиндеги уьйкенлер сувыктан сакладылар, куьнге куьйдирмеге кызгандылар, ашлыктан куткардылар, яшавга уьйреттилер, терисин туьзеттилер. Эне сондай аьдемлерди суьвретлеген язувшы оьзининъ повестиндуьвлеп артпагыма салып, уьйге алып келетаган эдим. Оьзим наьртуьк кувырып есем де, топ-ток болатаган эдим». Кырда Лукман Есенакаевке анасынынъ танълыгы, онынъ куллыксуьерлиги акында, майлы кийимин кеше ювып, эртенъ мен таза кийдирип йибергенин айтсам, Лукман мага: «Аклармекесинъ онынъ алал суьтин», - дейтаган эди. Ана суьтин ким аклаган?! Анасына юреги ийип, С.Капаев, мен йогарыда айткан соьзлерге келис келгенге, «Кешир мени» деген ятлавды язады. Мине сол ятлавдан бир кесек: Эркелетип асыраган анам-ав, Хайырымды коьре алмайын сен кеттинъ, Мен коьрмеген куьнлерди ол коьрсин деп, Аьруьв анам, не этпединъ, не эттинъ. С.Капаев аьруьв билетаган эди: аьр бир китаптынъ коьрки - тил байлыгы. Соннан себеп, тил акында язганы яркын болып келеди: «Тил - дерия,туьбинде ынжы-маржан бар. Билгенлер шомылып алар, билмегенлер куры калар», - дегенлер бурында тилге шешен бабаларымыз. Солды да, язаятырганда, кумды шелтеп алтын буьртигин излегендей этип, соьзди де соьз карзынасыннан излейсинъ. Тапсанъ - суьйинесинъ, таппасанъ -туьнъилесинъ» (С.Капаев. Кураннынъ нуры. 177-178). Калай акыллы соьзлер, шынты зегенли язувшыдынъ соьзлери. Суюн Капаев ногай адабиятына коьп янъылыклар аькелген. Олардынъ бириси - лирикалык анъ, ол тек онынъ ятлавларында сезилип калмай, прозасында да уьйкен орынды тутады. Темасы, композициясы, туьп болды эм ол меним коьнъилимди коьтерип, кувантты. Мунав китап - шынты суьвретлев шыгармасы. Сиз аьдемлердинъ кылыкларын, яшав аьллерин, олардынъ ишки дуныясын, табиаттынъ ярасыклыгын бек аьруьв этип суьвретлеп билесинъиз. Кайдай аьлемет этип суьвретленгенлер китабынъыздынъ бас келбетлери». Н.Капиева тек критик болып калм ай, С .К апаевтинъ коьп ятлавларын ногайшадан орысшага да коьширген. Эм ол ятлавлар «С тавропольская правда», «Молодой ленинец», «Красная Черкесия» газеталарында, «Ставрополье» деген журналда баспаланганлар. Н.Капиева, С.Капаевтинъ яратувш ы лы к йолын коьзиннен тайдырмай, онынъ язганларын аьр заман окыйтаган болган. Яратувшылык ягыннан олардынъ айкасувлары тар байланыслы эди. Наталья Капиевадынъ айтканларын бегиткендей болып, баска бир орыс критиги Александр Коротин «Тандыр» акында булай язган: «Тандыр... Ногайлар тандырды аьр уьйдинъ тамыры деп санайдылар. Тандыр болмаса - яшав да йок. Эгер тандыр соьнсе, уьйинъ соьнди,дейдилер. Ногайда «тандырынъ соьнсин» деген каргыстан уьйкен каргыс болмас». Бу сыдыраларды С.Капаевтинъ баьри де яратувшылыгына эпиграф этип салмага болаяк. Суюн Имамалиевич Капаевтинъ аьр бир поэзиялык, прозалык китабында тандырды нъ оты янады. Ол от - яшавдынъ оьмирлик оты, аьр бир уьйдинъ йылувы. Ол зат - аьр бир аксакалдынъ юрегинде. Ол от - Акшокырак авылында яшайтаган аьлемет аьруьв аьдемлерде, «олардынъ намыслары таза, Акшокырак йылга сувындай, эткен ислери Карлытавдай уьйкен». Рабиат куллык этетаган Уьйкен-Тоьбе авылында карт Аружан ногайдынъ эски толгавларын толгайды. Ол от - ювсан шоьлинде, Йолмамбеттинъ оьскен еринде...» «Тандыр» шынты халктыкы, халк авызлама яратувшылыгынынъ бай тили аьр сыдырада коьринеди. С.Капаевтинъ кайсы китабы да окувшыларды оьзининъ баскалыгы ман, тил байлыгы ман, терен ойы ман сейирсиндиреди. Критиклердинъ С.Капаевтинъ яратувшылыгы акында айтканларын, язганларын келтирмей болмайман. Мине Ирина Пироговадынъ ойы: «...Наьсипке, сонъгы йылларда бизде миллетлер адабиятынынъ прозасы аьруьв оьлшемде язылып баслаган, сонынъ уьшин де ол кыралымыздынъ да, тыс кыраллардынъ да адабиятларында белгили болган, яхшы язылган шыгармалар ман бир сыдырага салынмага болаяк... Мен булайда молдаван Ион Друцединъ, кыргыз Чингиз Айтматовтынъ, чукча Юрий Рытхэудинъ эм авар Расул Гамзатовтынъ яратувшылыкларын айтаман. М еним билуьвим ш е, «Тандырдынъ» авторы - ногай язувшысы Суюн Капаев те сол йогары оьлшемде язады эм сонынъ уьшин де онынъ китабынынъ ямагатшылык эм суьвретлев маьнеси де сондай уьйкен...» Мен эки йыл педучилищеде ногай тилин эм адабиятын окыттым. Аьр дайым С.Капаевтинъ «Ювсанын» студентлер суьйип окыйдылар, геройлары ман бирге кайгырадылар, суьйинедилер. Аьдетинше, повестьти окыган сонъ, ога суьврет ясамага борыш беремен. Студентлер ак юреклери мен коьнъиллерин салып, язувшыдынъ соьз бен суьвретлеген акыллы Оьтемис акайды, Йолмамбетти, Базарханды суьвретлейдилер. Сол суьвретлерди С.Капаев оьзи де, училищеге келгенинде, кызыксынып караган эди. «Ю всанды» окысанъ, кенъ тоьселген, шет-кыйырсыз ногай шоьли, язлыкта кызыл шешекейге толып, коьзинънинъ явын алып, ювсаннынъ кокыган ийиси бурнынъга соккандай болып, коьз алдынъа келеди. Ювсан - ногай шоьлининъ кие оьсимлиги. Ол зат язувшыдынъ усталыгы, зегенлиги акында шаатлайды. С.Капаевтинъ «Ювсан» деген повести коьплеген окувшыларды тынышында калдырмайды. Неге десе, бириншилей, ол лирикалык повесть. Таза алал суьювди коьрсетип, автор яшавдынъ туьрли якларын да коьрсетпеге шалысады. Оьтемис акай алал, дуныяда яманды да, яхшыды да коьрген, аьдемди сыйлап билген, аьлин анълаган, куллыкты сахый эткен, баласындай этип оьксиз Йолмамбетти тувра йолга салган. Экиншилей, Йолмамбеттинъ сайлаган йолы - исши класс. Ол, уьйкен заводка барып, оьзининъ куьшин сынамага шалыскан. Уьшиншилей, автордынъ темады ашык коьрсетип билгени, келбетлерди усташа суьвретлегени, эм бу китапта исши класстынъ темасын коьтерип язганы ногай адабиятында биринши кере. Сосы затлар окувшыларга «тынышлык» бермей, оьз ойларын язувшыга язбага асыктырдылар. Белгили ногай шайири, ногай халкына, Элине коьп пайда эткен, коьплеген оьспирди тувра йолга салган, мектеплерге 30-ншы йыллардан алып окув китаплар, хрестоматиялар, грамматикалар, букварьлер туьзген Муса Курманалиевич Курманалиев аьр заман С.Капаевтинъ язганларын тешкерип окып турганына сосы соьзлер шаат боладылар: «. Сени, иним, янъы китабынъ ман кутлайман. «Ювсан» сага да, бизим халкка да огыр ман энсин. Оны, колыма туьскенлей, янма-ян окып шыктым. Бизим ногай шоьлди, онда яшайтаган аьдемлерди биялададай этип алдымызга аькелгенинъе, аьперим. Китаптынъ бирер ерлерин кайта-кайта окыйман, бурныма шоьлдинъ солтаны - ювсаннынъ ийиси согады. «НОГАЙ ДАВЫСЫ» 30 коькек 2022 йыл Суюн Имамалиевич Капаев тувганлы 95 йыллыгына рас барып Китаптынъ алгы соьзин бизим Фазиль шеберлендирип языпты. Оьзининъ макаласында ол булай дейди: «С.И. Капаевтинъ яратувшылыгын эки зат - философиялык теренлик пен терен лиризм оьзгелейдилер». Акыйкат соьзлер. Китап ногай уьйдинъ уьндиригинде тоьр орынды табар деп, сенемен. Белгили ногай шайири Джамбулат Туркменов булай язады: «Мен бир заманларда, орыс язувшысы М.Шолоховтынъ романындай, ногай халкынынъ язувшыларынынъ бир язган затын кашан окыр экенмен деп, бек аьсирет болып айтатаган эдим. Сол мырадыма буьгуьн, 33 ясыма келгенде, еттим. «Ювсанды», ас ишеек мезгилимди де мутып, уьйкен эс берип, тешкерип окыдым. Оьтириги неден керек, коьзясларымды ты ялм аган ерлерим де болды. Эм кайгырдым, эм йыладым, эм тыншайдым. Ал, аьше, Суюн агай, савболынъыз, ак юректен сизге Оьтемис атайдынъ оьмириндей оьмирди сагынаман. Ювсан тувылма ногай кырдынъ ясыл оьлени? «Ювсан» деген китап та бизим энъ суьйген эм асыл китабымыз болар!». «Ювсан» коьп окувшылардынъ коьнъилине етип, юреклерин тептирген, демеге боламыз. Неге десе повесть ногай шоьлинде болган туьрленислерге, кавгадынъ халкка, элге аькелген кыйынлыкларын, балалары атасыз, анасыз калып, оьксизликтинъ азабын шеккенлерин суьвретлеви эм ол кыйынлык бир заманда да кайтпасын деген маьнеде язылган зат. С.Капаевтинъ повести кайсы ерде яшаган ногайларга да етип, оны окымаган аз болар. Мине сога мысалы: «Мен боз ювсан оьскен шоьлде тувып-оьскен болсам да, сиздей болып сол оьсимликти бирев де ярасык суьвретлемеген, — деп язган Абрам-Тоьбе авылыннан Нурали Менглибаев. - Сизинъ китабынъызды окыганда, бизим ювсаннынъ мыс кокыган ийиси бурнынъа согып турады...». Суюн Капаевтинъ прозасында ногайымыздьнъ аьлигиси эм бурынгысы, аьдет-йоллары шебер тил мен язылып коьрсетилгенлер. Язувшы оьз яшавында кыйынлыкты да, тынышлыкты да бастан кеширген. Ама кайсы заманда да язувшы, оьзининъ орнын билип, язувшы деген сыйлы атты йогары юргистип билген. С. Капаевтинъ прозасында уьйкен орынды кавга темасы алады. Ол сейир тувыл, неге десенъ яслай язувшы кавгадынъ баьле-казасын коьрип, кавгага кеткенлердинъ орнын алган. Ашлык, яланъашлык, кавгадан кайтпаганлардынъ аьлинде «кара кагытты» алган аьр аьелдинъ сыйты язувшыдынъ эсинде калганлар. Сол затлардынь акында ол «Толкынынъ толы, Тазасув», «Кырлув», «Мен кайтарман, Канитат», «Авылдаслар» эм баска ш ы гармаларында ашык язады, язганда да уьйкен сулып пан, шеберлик пен, яшавды ишиннен билуьви мен язады. Филология илмилерининъ докторы Лейла Бекизова «Толкынынъ толы, Тазасув» акында булай дейди: «Уьйкен эдаплык, эрлик эм аьдемшилик акында соьз барады. Анадынъ балады суьюви тавдай бийик болып коьринеди. Бу китапты ана акында гимн деп айтпага болады». Суюн Имамалиевичтинъ прозасынынъ тек бир шетин туьртип карасанъ да, коьп зат язбага болаяк. Аьдемлердинъ оьмири, яшавы, ойы коьрсетилген, уьйкен ф илософ иялык маьнеси болган онынъ аьр шыгармасы окувшыды оьзине тартады, онынъ язганларын суьйип окыйдылар. Онынъ язганларынынъ янъылыгын, тема ягыннан бай экенин филология илмилерининъ докторы Людмила Петровна Егорова да белгилейди: «Ногай язувшысы Суюн Капаев авылдынъ акында оьзининъ повестин асыкпай, оьнерлеп айтып баслайды. Эне сол ерин окыганлай, китаптан эш айырылгынъ келмейди. Окувшыды ногай авылдынъ яшавы, аьдети, йолы эм онынъ аьдемлери кызыксындырадылар». Суюн Имамалиевичтинъ язганларынынъ номай кесеги эдаплык темасына багысланганлар. Онынъ бириси «Туьйин» деген повесть. Бу повестьти окыганда, Фазиль Абдулжалилов булай айткан эди: «Соьлеге дери бизим язатаганларымыз кыскаяклы акында, оны герой этип, яза калсалар, оны тек аьруьв ягыннан алып коьрсететаган эдилер. Суюн Капаев оьзининъ «Туьйин» повести мен бизим уьйренип калган йолымызды кесип оьтип, соравды оьзинше оьткир этип шешип, яшавдынъ янъы яклары акында айтады...». С.Капаев коьп юрген, коьп билгенлердинъ бириси. АТЫ ДАНЪКЛЫ тирилик... Бу макалада язылган бес коьрсетилген тирек - баьриси де аьлиги эм келеектеги несиллерге насихат. Ногайдынъ ата-атадан, баба-бабадан калган аьдетсправочник. Кайдай савга этилинген халкка», - деп язады кирис соьзинде Б.Кулунчакова. Суюн Капаевтинъ яратувшылык байтерегининъ тамырлары куьшли эм берк. Белгили ногай аьлими Джалалдин Шихмурзаев, язувшыга уьйкен сый берип, булай язган: «Ногай китап окувшылары С.И.Капаевтинъ хабарларын бек кызыксынып окыйтаганлары белгили. Неге десенъ, ол ОЬНЕРИ МЕН Ногайымды буьйтип коьрген. Буьгуьнде де арамызда Коьринмейди сосы бирлик. Ол болмаган кайсы ерде Болар дейсинъ шынты эш келиспеген аьдетлерин кулланып баслады. Тойларымызда ногайша ойын ойналмады, оьлилеримизди оьзимизше коьммеге корктык. Бирерлер оьз тиллеринде соьйлемеге тартындылар. Эне сол затлар меним юрегимди кыйнайдылар. Мутылып бараятырган аьдетлеримизди коьтерип алып, коьрклендирип, яс аркага билдируьв ясы уьйкенлердинъ сыйлы борышы тувылма деп, мен бу китапты язбага киристим...» С.Капаев «Сарсымасын тиреклер» деген макаласы «Кураннынъ нуры» деген китабында йогарыда айтылганга шаат болып, сосы соьзлерди аькелгим келеди: «Аьр бир халкты да шынты халк этетаган, менимше, мунав затлар боладылар: 1. Тили. 2. Халктынъ бирлиги мен миллет оьктемлиги. 3. Аьдети-йолы. 4. Маданияты. 5. Аьрекетлиги. темлиги. Бирлик болмаганнан тувылма ногайдынъ оькимети шашылган! да. ХАЛКЫНДА Оьзи аьруьв кызыклы хабаршы (собеседник) болганнан себеп, барган еринде керек аьдемлерди де соьйлетпеге суьетаган эди. Онынъ сосы кылыгы «Замандаслар» деген китабында ашыктан-ашык коьринеди. Язувшыдынъ язганына коьре, ногай шоьлинде ол бармаган бир ер де калмаган. «Эрликтинъ эрки», «Аксакал», «Кызыл ийзен, боз ювсан», «Шоьлдинъ баьтирлери», «Каткатлар», «Шоьлде кеше», «Шоьлдинъ билбили», «Шоьлдинъ бийкеси» эм баска хабарларында ис баьтирлери мен, койшылар ман, исшилер мен, йыршылар ман йолыгысканы акында кызыклы хабарлайды. Шоьлди айланып: «Мен уьйге кайтаятырып, шоьлдинъ оьсимликлерининъ солтаны - боз ювсанды юлкып алып, мени озгаратаганларга сездирмей, . ал-йоьгер гуьлди и й и с ки л е ге н д е й эти п, завкланып ийискиледим. Онынъ кокып шыккан куьшли ийиси меним коьнъилимди коьтерди эм мен кенъ шоьлге, сосы ата-бабаларым кезген ерден айырылгым келмегендей болып, сукланып карадым. Сонъ, автобуска минеятырып, сол алган ювсанды аьдувлеп блокноттынъ арасына салдым. Шоьлдинъ ийиси бурныма согып турсын деп салдым». С.Капаев кенъ яйылган ногай шоьлин, ювсанын оьзи турган тав бетлерден бек баалаган эм суьйген. 1995 йылда язувшыдынъ аьлемет аьруьв, кызыклы, уьйкен маьнели китабы - «Ногайдынъ уьйи» дуныя коьрди. Оннан алдын язувшы бир кесек затларын газетадынъ бетлеринде баспалаган эди. Окувшылар онынъ айырым китабын бек саклап турдылар. Ахырында «Ногайдынъ уьйи» Астраханьде, Дагестанда, Нефтекум районында аьр бир ногайдынъ столына туьсти. Беккерекли,уьйкен маьнеси болган китап. Язувшы оьзи «Ногайдынъ уьйин» не мырат пан язганы акында кирис соьзинде булай анълатады: «Коьп яхшы аьдетлеримиз коьтере йок болмага етти. Яс несил, халкымызда эш бир аьруьв аьдет болмагандай коьрди эм баска бир халктынъ Булар халкты ыслап туратаган тирек боладылар. Олардынъ биреви сарсыса, халк халклыгын йойып баслайды» («Кураннынъ нуры», 198). Бу язувшыдынъ ойы акыйкат, дурыс затка не айтып болады. С.Капаев оьз оьмирин тил мен каьр шегип келетаган аьдем эди. Ол язувшы. Онынъ язганлары - тил уьлгиси. Ногай тили мутылады деп, коьп кыйналды, коьп язды эм бир ятлавында тил акында сосындай философиялык ойга келеди: Тили йоктынъ эли йок, Эли йоктынъ ери йок, Ери йоктынъ каны йок, Каны йоктынъ яны йок. Экинши тирек - халктынъ бирлиги мен миллет оькАьлиги заманда да, ногайлар тарыдай шашылып, ер-ерде турадылар. Сол ой язушыга тынышлык бермейтаган эди. Коьп ятлавларында, поэмаларында ногай халкын бирликке, миллетликке, яс несилге каратылып язылган сыдыралары коьп демеге боламыз. Ой билмеген ойды этти, Зегенлилер коьрге кетти. Тил бирикпей халк шашылып, Сосы куьнге ногай етти. Бирлик ерде - тирилик деген, Аз болды-ав оны билген. Авырыйды сарсып деним, леримиз йойылып кетеди экен деген ой да язувшыдынъ юрегин кыйнай эди. Болса да яшав орнында турмайды. Бир зат, керексиз болып, мутылады, бир затты янъыдан яшавга киргисте барадылар. Кене болса да, язувшыдынъ ойы ман, ногайдынъ аьруьв, асыл аьдетлерин сакламага керегин биз онынъ «Ногайдынъ уьйи» деген китабыннан коьремиз. Язувшыдынъ мырады, ниети толды. «Ногайдынъ уьйи» баспадан шыгып, аьр ногайдынъ уьйинде куьнделик кулланма китабы болды. Онынъ уьйкен тербиялав маьнеси бар. «Ногайдынъ аьели», «Аьрекетте - берекет», «Ногайдынъ ойынлары, тойлары, байрамлары», «Ногайдынъ кол алатлары» деген боьликлерди уьйкен кызыксынувлык пан окыйсынъ. Бу китап язувшыдынъ яшавды терен билетаганына, аьдетти-йолды сыйлайтаганына шаат. Суюн Имамалиевич Капаев яшаган болса, «Ногайдынъ уьйи» экинши кере баспаланганын коьрген болса, бек разы болаяк эди. Алладынъ эмири мен, ол сол уьйкен суьйиништи сезген болар, деп билемиз. Б.Кулунчаковадынъ белсинли ярдамы ман Г.Аджигельдиевтинъ «Шоьл ийисиннен тувганман» деген китабын баспалады. Мине С.Капаевтинъ «Ногайдынъ уьйи» деген китабы да дуныя коьрди. «Ногайдынъ уьйи» деген китаптынъ пайдасы бек коьп: билим яктан, тарих оьктемлиги яктан, ясларды халкынынъ тамырлары ман таныстыруьв эм тербия беруьв яктан... Кайсы бирисин айтайык. Турган бир халктынъ ишки дуныясын, сырын терен коьрсетип, онынъ тил байлыгын усташа кулланып, йипке ынжыдай этип тизип, такпаклап, окалап биледи. Язувшы оьзи коьрген, билген затлардынъ акында кызыклы эм коьнъилге туьсетагандай этип, хабар бардырады. Сув уьсти куьн саьвлесинде кайтип йылтырай болса, суьйтип С.Капаев халкка айтаяк ойларын шебер соьзлер мен ыспайлайды...» Суюн Капаевтинъ яратувшылыгы ногай маданиятында, адабиятында уьйкен орынды тутады. Онынъ яратувшылыгы бойынша — язган макалаларыннан баслап, минезли жанрлы романларына дейим, коьп яклы илмилик тергевлер юргистпеге болаяк: оларда халктынъ толы маьнели болып яшавы уьшин яваплар, излевлер, соравлардынъ салынувы, шебер соьздинъ усташа кулланылувы, зегенлик эм сондай коьп баска затлар бар. Суюн Имамалиевич Капаевтинъ аьдем суклангандай, аьлемет яратувшылык касиети акында айткым келеди: ол онынъ кайратлыгын йоймай, белсинли ислеп, оьзин аьрекетликте тургыстып билуьви. Язувшыдынъ «Кураннынъ нуры» деген йыйынтыгы - сол затка шаат. Бу шыгарма да, Суюн Капаевтинъ оьзге язганларындай болып, айырым, терен маьнели, уьйкен соьзди талаплайды. «Ногайдынъ уьйи» эм «Кураннынъ нуры» ога шаат