СКФО Северный Кавказ возглавил рейтинг самых спортивных регионов страны Актуально КЧР осудили на 6 лет автомеханика из Краснодарского края за мошенничество  СКФО   В Северной Осетии очищают реку Терек СКФО В КБР состоится молодежный слет «Мосты дружбы» Актуально 6 молодых ученых региона получили гранты Главы КЧР в 2023 году

ОЬМИРЛИК Янъы китап акында АКЫЙКАТЛЫКЛАРДЫНЪ БВЯЛАСЫ

27.09.2019 416
ОЬМИРЛИК Янъы китап акында АКЫЙКАТЛЫКЛАРДЫНЪ БВЯЛАСЫ
ган эш бир кит аптынъ да акыйкатлыгын билмеймен. Аьдем - ол дер-дуныя, оьзинде сав дуныяды кеплестирген Аьдем оьмирлер яшасын». М. Горький Колыма алып актарып караган китаптынъ авторы ман «Ногай давысы» газетасында куллык эткенли элли йылдынъ бойында айкасып келеятырман. Ол кайзаманда да: буйымы болып та, болмай да, уьйимнинъ эсигин ашып келеди. Эм сол аьдем мен йолыгыскан сайын акылыма сен аьдемге керек болсанъ, сол аьдем кайзаманда да сени мен бирге болмага себеп излер, заман табар, деген ой келеди. Акыйкатлайына да, бактымыз бизге берген энъ ийги савга - ол аьдемлер. Эм сондай аьдемлерге: «Керек заманда касымда болганынъыз уьшин, савболынъыз», - деп айтпага суьесинъ. Яшавдынъ коьп туьрли шакларын, коьринислерин оьткен, оьмирининъ узагында яманды да, яхшыды да коьрген кыскаяклы алдына салган мырадыннан таймады, сайлаган йолыннан адаспады, саспады. Неге десе онынъ дуныясында кайсы аьдемге де денъиздей терен, Ногай шоьлиндей кенъ суьюв сезими бар. Эм эне сол зегенлик баалыкларын кыскаяклы аьдемлерге еткермеге суьеди. С ондай ойлар мага Насипхан Дауловадынъ «Сокпак йолга шыгарды» деп аталып баспадан шыккан китабын карап олтырганымда келдилер. Мен бу кыскаяклыды билгенли бир заманда да колыннан калем туьспейтаганына ак ниети мен сукланатаган эдим. Эне сол арымас калеми аркалы сонъгы бир неше айдынъ ишинде Насипхан Азизовнадынъ эки китабы дуныя коьрди. Муннан алдын «Сав дуныяга - тынышлык» деген китабы акында язган ойларым «Ногай давысында» шыкканлар. Эки уьйкен китапты шыгарув уьшин бу аьдемге кайгадер заман, кайгадер яратувшылык куьш, эрклик, ымтылыслык кереккен. Орыс эм ногай тиллерин уста билгени, бай акыл-анъламлык аьрекети, яшавды аьр яклы терен билуьви Насипхан Азизовнага оьзининъ коьп йыллык педагогикалык куллыгын илмилик тергев эм журналистлик аьрекети мен усташа келистирип билмеге себеп эттилер. Н.А.Даулова Россиядынъ журналистлер Союзынынъ агзасы, «КараЪ Г Щ КиЯ Ш Ш * шай-Шеркеш Республикасынынъ сыйлы окытувшысы» экени акында тагы да бир кайтаралап айтпага суьйдим. Автор янъы китабын уьш боьликтен кеплестирген. Биринши кесекке Насипхан Дауловадынъ орыс эм ногай тиллеринде язган илми-тергев язбалары, Карашай-Шеркеш эм Дагестан республикаларынынъ язувшылары эм шайирлери Ф.А.Абдулжалилов, С.И.Капаев, К.Б.Оразбаев, С.К. Заляндин, М.Я.Киримов, Т.А.Кирейтова, И.С.Капаев, А.М.Найманов, Солтанбек эм Солтахан Аджиковлар, Ю.И.Каракаев, Г.Ю.Аджигельдиев акында язган адабият-тергев ислери киргенлер. Китаптынъ тагы да бир боьлигине автор аьрекетлигининъ сав яшав бойында авылдаслары, замандаслары акында язган очерклерди, суьвретлевлерди орынластырган. Н.А.Дауловадынъ педагогикалык аьрекетлиги, журналистлик яратувшылыгы акында туьрли йылларда Бади Аджигельдиев, Куруптурсун Оразбаев, Тамара Дышекова, Магомет Киримов, Елизавета Джелкашиева, Алтынай эм Курман-Али Атуовлар, Хаджат Айбазова, Римма Утемисова язганлар. Окувшы сол ойларды китаптынъ сонъгы - уьшинши кесегинде коьрмеге болаяк. Китап ногай адабиятынынъ негизин салувшы, атаклы политикалык аьрекетши, язувшы Хасан Булатуков акында язган макала ман ашылады. «Оьмирининъ яртысын да яшамаган Х.Ш.Булатуков оьз бактысынынъ иеси болаялмады, яшавынынъ эм адабият аьрекетлигининъ оьрленип бараяткан заманында дуныядан кешкени айлак оькинишли. Черкессктинъ Баспа уьйининъ иргесинде Х.Ш.Булатуковтынъ мемориал тактасы орынластырылган, язувшыдынъ тувган авылына эм юрттынъ орта орамына аты берилген», деп язады Даулова ногайдынъ йигит улларынынъ бириси акында. Х.Ш.Булатуков акында автор язганын «Танъ юлдызы» деп атаган, эпиграф кебинде оьмирсиз болган йигиттинъ анасы Зулихаттынъ соьзлерин салган: Бакырсам да эситпейсинъ, Шакырсам да Халкым мага бермеген! «Сокпак йолга шыгарды» деген китабында автор аьр бир язувшыдынъ яратувшылыгын терен тергеп, тешкерип, коьп макалалар язган. Язганларын Насипхан Азизовна мектеплердинъ ногай тилиннен, адабияттан окытувшылар уьшин айырым кулланма этип те шыгарган, мектеплердинъ туьрли классларынынъ окувшылары уьшин кеплестирген учебниклерге де киргисткен. Сосы китапта автор Ф .А .А бдулж алиловтынъ баьри асарларын да теш керип илмилик макалалар язган. Айырым эсти ол язувязганларында тоьр орынды язувшы шоьлин, онынъ аьдемлерин куьшли суьюви, тувган ерине алал болувы, онынъ данъклыгын, ярасыклыгын адабиятка оьнершилиги аркалы коьрсетип билуьви тутады. Сол затка шаат шайирдинъ тоьмендеги сыдыралары: Алтын шоьлим, Алтын коьлим, кенъ бавым! Ак юректен Суьйтип салам беремен. Куьндей кайнап, Гуьлдей яйнап турганынъ, Сукландырып Туьсимдедей коьремен! Сол ятлав ман язувшыдынъ тагы да бир сыдыралары эжуьвлесип келедилер: Элим меним - Ян дирегим сен меним; Огырланган лирикалык повестьлер жанрларынынъ келуьви мен байланыслы. Язувшыдынъ шыгармалары тил шеберликлери мен баскаланадылар. Поэзияда онынъ давазы, баскалардыкына усамай, занъырайды. С.И.Капаевтинъ язганларынынъ кайсысын алып караганда да, язувшы ногай халкынынъ ойлы айтувларын, такпакларын, йырларын керек ерлерде тап кулланып биледи», - деп язады Н.А.Даулова ногай адабиятынынъ классиги Суюн Капаевтинъ яратувшылыгын тергегенде. Суюн Имамалиевичтинъ яратувшылыгы акында энди де эм энди де коьп айтпага болаяк. Онынъ шыгармалары бай, шайирдинъ ятлавларында, биревдикине де усамаган келбетлер мен бирге асарлары ярасыклы гай шайым», «Шаьбден», «Сендейди суьймей де кара» деген йырлар шынты халк йырлары болганлар. «Сабантой» сабаншыдынъ гимнине айланган деп авызымызды толтырып айтпага болады. «Ногай шайым» ша? Ногайдынъ энъ суьйген асынынъ басы - шайына да автор анъды эжуьвлеп оьзи язгандай коьресинъ. «Сокпак йолга шыгарды» деген китабынынъ уьстинде куллык эткенинде, Насипхан Азизовна ердеси, авылдасы, ийги аьдем, ногай язувшылары арасында сынъар драматург Магомет Яхъяевич Киримовтынъ яратувшылыгын да коьрсетпеге суьйген. «Кавгадан сонъгы йылларда ногай драматургиясы М.Я.Киримовтынъ аты ман байланыслы болды. Ярым оьмирдинъ бойында язувшыдынъ пьесалары, ОЬМИРЛИК Янъы китап акында АКЫЙКАТЛЫКЛАРДЫНЪ БВЯЛАСЫ келмейсинъ, Аьвелгинше олтырып, Хабарынъды тоькпейсинъ. «Танъ юлдызы» макаласында Н.А.Даулова Х.Ш.Булатуковтынъ язган адабият асарлары акында тергевлер эткен. Хасан Шахимович кыска яшавынынъ бойында язган асарлары ногай адабиятынынъ асабалыгынынъ алтын сандыгында тоьр орынды бийлейдилер. Йигит ердесимиздинъ этееги де, язаягы да коьп эди, ама онынъ аспанында ярк эткен танъ юлдызы эрте соьнди. Савлай ногай дуныясына аты оьрметленип, арапа тавындай бийикке оьрлеп салынган язувшыларымыздынъ бириси - Фазиль Апасович Абдулжалилов. Аьрекетлик эткен яшавынынъ бойында Фазиль Апасович оьлимсиз асарлар язып калдырган. Мине кайтип язган Абдулжалилов ятлавларынынъ бирисинде яшавда оьз орыны, халкы алдында яваплыгы акында: Яшав шагым Давылдаган от болмай, Пысып янган Деген затты билмеген. Куллыгымда Шетте турув кайнамай - Ондай эркин шыдынъ «Калем колга туьскенде» деген йыйынтыгына этеди. «Йыйынтык окувшыга тилдинъ байлыгы, ойдынъ теренлиги беттен излеп тапкысыз уьлги болады», деп язады Насипхан Азизовна, йыйынтыкка кирген ятлавлардынъ бирисиннен мундай шувмакты келтиреди: Шагы етсе, Шалысып йылтырап, Ятлав оьзи Ятар сенинъ алдынъа. Шоршып алып, Калеминъ де калтырап, Конар сенинъ Калтыраган колынъа! «Ятлав маьнеси беттен тувыл, язылув кеби ягыннан да оьзгелерден баскаланады. Асар аллитерация (ятлав язувдынъ бир туьрлиси) кебинде язылган. Ногай поэзиясынынъ бу аьлемет кебин яс шайирлер, коьбисинше, кулланмайдылар. Себеби - бу зат уьшин уьйкен усталык эм зегенлик керек», - деп язады ойын Даулова акында. Узак йыллардынъ бойында Насипхан Азизовна белгили ногай язувшысы, Ногай шоьлининъ данъклавшысы Куруптурсун Башиевич Оразбаев пен яратувшылык байланыслар туткан. Яратувшылык аьрекетлигининъ йылларында Оразбаевтинъ Ой казнасы данадай. Танъсык болган Танъ аьзизим сен меним, Ак суьти мен Аьдуьвлеген анамдай. «Эр - Элининъ диреги». Бу аьлемет келбетли, эр аьдемди данъклав соьзлерди ким язган деп билесинъиз? Элбетте, бизим Суюн Имамалиевич Капаев. Ойды орта йолда калдырмай, сол соьзлер кирген ятлавдынъ шувмагын келтирейик: Эрдинъ эрки тас болса да, Тас тувыл ды юреги, Эрлер болса, эллер коркпас Эр - Элининъ диреги. Суюн Капаевтинъ аты ногай адабиятына хабарлар, эпитетлерге, тенълестируьвлерге, сезимлеринъди куьлпилдеткен суьвретлевлерге, метафораларга, гиперболаларга бай! Соьз уьшин: «Тав басында тав болмас, Ялгыз терек бав болмас, От куьйдирген сав болмас» (Такпаклар). «Калем мен тувыл, ян мынан Язылган меним йырларым...» (Метафоралар). Шайирдинъ коьп ятлавлары йырларга айланганларын да айтпай болмайды: «Элим», «Сабантой», «Ноинтермедиялары, драмалары ногайлар яшаган баьри юртлардынъ сценаларыннан коьрсетилгенлер», - деп язады китаптинъ авторы язувшыдынъ яратувшылыгын тергевге багыслаган макаласында. Магомет Яхъяевич юрек туьбиннен алган улан суьюви мен суьйген оьз ногай халкын. Мине кайдай соьзлер мен коьрсетип билген сол сезимлерин язувшы ятлавларынынъ бирисинде: Халкым болса, Мен де барман, Эм халкым ман аьдеммен. Халкым болмай, Ялгыз калсам, Айташынъыз, мен киммен ? Ногай халкынынъ язувшыларынынъ аьр кайсысы да адабиятымызга оьлшемсиз уькен салымын эткен. Эсли аркадынъ элшилерин айтпай, соьлеги замангы язувшылардынъ арасында да ногай адабиятынынъ алтын сандыгынынъ оьз яратувшылыклары ман толыстыратаганларын айтпага тийисли. Олардынъ аьр кайсысынынъ атын макаладынъ басында келтиргенмен. Солды да, олардынъ яратувшылыклары акында Насипхан Азизовна уста, сулыплы адабиятшы кебинде суьзип, шелтеп, бек терен тешкерип язганын белгилегим келеди. Китапка Н .А.Даулова оьзининъ акында язган туьрли авторлардынъ да макалаларын киргисткен. Солардынъ бир кесеклерин тек айтып озайым: «Аталыгымызга багысланган яшав» (Л.А.Мамхягова), «Алдынъда басымды иемен» (Алтынай Атуова), «Ногайдынъ сыйлы кызы» (М агомет Киримов), «Оьрметли аьдем» (Курман-Али Атуов), «Бактысынынъ оьрнеклери» (Елизавета Джелкашиева), «Коьпке оьтер соьзи бар» (Римма Утемисова), «Насипхан Даулова: «Этегимди бел шалып, коьрдим суьйген каьримди...» (Тамара Дышекова), «Сабаннынъ туьрени бир кере алтынга тиер» (Тамара Дышекова). Насипхан Азизовнады мерекелери мен, Окытувшыдынъ куьни мен, Билимлер куьни мен, «Карашай-Шеркеш Республикасы нынъ сыйлы окытувшысы» деген аттынъ берилуьви мен байланыста китапка кара соьз бен де, ятлавлар кебинде де язылган сагынувлар киргистилгенлер. Кутлавларды ис ветеранына аьвелги окытувшылары, Эркин-Юрт мектебининъ коллективи, тувганлары, кызлары Бэла, Мая, киеви Алибий, йиенлери язганлар. Соьзимди «Билимлер куьни» мен байланыста Насипхан Азизовнадынъ атына «Ногай давысынынъ» коллективи язган сагынув ман кутылмага суьйдим. Неге десе бу кыскаяклы оьзин билгенли, бас дегенде, «Ленин йолы», сонъ «Ногай давысы» газетасы ман айкасып келеятыр. Онынъ язганлары, бас дегенде, газетамыздынъ бетлеринде баспаланып, дуныя коьргенлер. Ашык юрекли, юмарт коллы, Ялан тоьсли, нур шырайлы, Акыллысынъ, тулпарсынъ, Тувганларга алалсынъ. Эки кызынъ - эки канатынъ, Уьйинъде алтындай йиенлер, Бирисин айырмай суьесинъ. Узак болсын оьмиринъ, Оьркенленсин оьнеринъ, Ырызкынъ сыпыранънан таймасын, Эсиклеринъ аьр заман Ийгиликлерге ашылсын. «Ногай давысынынъ» редакциясынынъ коллективи. 2016 йылдынъ 5 октябри. Тамара ДЫШЕКОВА, журналистикадынъ ветераны
416 просмотров


Комментарии

Написать
Комментарии >



Подписывайтесь на RIAKCHR в Одноклассниках Получайте свежие статьи и новые публикации на свой мобильный
Вступайте в сообщество RIAKCHR в “ВКонтакте” Получайте свежие статьи и новые публикации на свой мобильный
Вступайте в сообщество RIAKCHR в “Telegram” Получайте свежие статьи и новые публикации на свой мобильный