НАДЖИБ ГАСРИДИНЪ ЯШАВ ЙОЛЫ ЭМ АЬРЕКЕТИ

20-ншы оьмирдинъ басында ногай маданиятын оьрлендируьв йолында яркын юлдыз болып Аллабердидинъ улы Мухаммед-Наджиб Мавлюбердиевтинъ (Наджиб Гасри) аты калган. Уллы Октябрьдинъ алдында эм оннан сонъгы он йыллыкларда ол оьзининъ адабитанъкыйт (критика) эм журналистлик-коьшируьвлик куллыклары ман белгили болады. Ама 30-ншы йыллардынъ басында Н.Гасри тийиссизликке ушырап, язаланады. Эм соны ман коьп йылларга онынъ аты, язган куллыклары, сол куллыкларды тергев иси мутылып калады. Тек 70-нши йыллардынъ басында онынъ мутылып калган атын бизим атаклы фольклоршымыз эм литературоведимиз А.И.-М. Сикалиев ярыкка шыгарады. Оьзининъ «Ногай адабиятынынъ прозасы» деген макаласында ол булай деп язады: «Очерк жанрын эм публицистикады бизим адабиятта баславшы деп биз Назиб Ногайлыды санамага боламыз. Ол 1827 йылда Москвада «8 Март - янъы Эмиль» деген китапты шыгарды. Онда ол ногай совет кыскаяклыларынынъ янъы яшавы акында очерклер орынластырган. Бу автор бизге белгисиз. Китабы да араб элиппеси мен шыккан. Назиб Ногайлы - онынъ псевдоними. Тувра тукымы - Назиб Гасри» (А.Сикалиев, «Сынап карап сырласып», 1975, 21 бет). Оннан сонъ «Наджиб Гасри акында» деген уьйкен болмаган макаласын «Шоьллик маягы» газетасынынъ бетинде 1986 йылда белгили аьлимимиз Д.Шихмурзаев баспалайды. Биз мунда сол макалады бираз толысынша келтиргимиз келеди. Ол язады: «Сосы кишкей макаламызда Наджиб Гасри (яде «Ногайлы») акында айтылган затларга онынъ яшавы акында коскым келеди. Ол ногай окувшыларга ногай тилинде шыгатаган газеталарга макалалар язувшы болып белгили. Наджиб Гасри (дурысында Мухаммед Аллабердиев) Астраханьнинъ тоьгерегинде ерлескен авыллардынъ бирисинде 1880 йылда тувган. Оны ногай ярыкландырувшысы А.Ш.Джанибеков бек аьруьв таныйтаган болган. Белгили аьлим «Оьз яшавым акында» деген колязбасында оны эслейди. Наджиб Гасри, А.Ш.Джанибековтынъ айтувынша, «йыйын агасы» болган. Астрахань ногайларында кыс мезгилинде яслар бир ерге йыйылатаган эдилер. Аьлиги кружок эсабында юргистилген сол йыйында яслар юбанатаган болганлар: ойнаганлар, йырлаганлар, бурынгыдан хабарлаганлар, халк йырларын, эртегилерин, юмакларын айткан болганлар. Сондай йыйынды уйгынлы озгарув уьшин йыйын агасын, онынъ орынбасарын эм секретарин айыратаган болганлар. Йыйын агасынынъ орынбасары болып Онъбийди (А.Ш.Джанибеков), а секретари болып Абубекир Мадзиниди айырганлар. Сондай аьдетти картлар аьли де мутпаганлар. Мухаммед Аллабердиев Астраханьде бу куьнлерде яшайтаган Фуат Гафуровтынъ бажасы болады. Гафуровтынъ айтувынша, Мухаммед Аллабердиев Астраханьде гимназияды кутылган, сонъ Стамбулда университетте окыган, журналист болган. Ол оьз тилиннен баска болып араб, француз эм орыс тилин яхшы уьйренген. На, жиб Гасри Астраханьде баспаланатаган «Эдил» газетасынынъ Ярыкландырувшыдынъ 140 йыллыгына редакторы болып ислеген. Яс журналист тюрк тиллерде коьп затларды орысшага эм татаршага коьширетаган болган. 1928 йылдан 1930 йылларга дейим ол Москвада куллык эткен. Сонъ Самарканд университетине йиберилген. Ол тюрк халклары акында коьп билген, коьп затларды язып калдырган. Картлардынъ айтувы на коьре, оьз колязбаларын Самаркандка аькеткен. Онынъ улы Ильхан Аллабердиев, заманында майор, сонъында отставкада бола турып, Фуат Гафуровка: «Мен Мухаммед - тинъ язганларын окымага бек суьемен. Мине 50 йыл алдын ол бизим ногай халк акында язганы, хабар эткени эсимнен таймайды. Сол заманларда соны окымаганым мага бек оькинишли болады, тек «бу тептерлерди йоймай сакланъыз» дегени бу куьнлерге дейим де эсимде», - деп язган. Фуат-агайдынъ эслевинше, Мухаммед Аллбердиев интеллигент киси болган. Онынъ суьвретин де коьрген. Суьвретте пальто ман боьрк, колына колгап кийип туьскен. Ол аста-акырын эм бираз кырылдап соьйлейтаган аьдем эди. Аьдемге бир зат айтаяк болса, «яным», «коьзим», «айланайым» деп косатаган болган» («Шоьллик маягы», 1986, 12 июль, 4б.) Ама Н адж иб Гасри, онынъ тувра тукымы, яшавы, аьрекети акында белгили ногай аьлими, ногайларда колязбаларды нъ эм китаплардынъ болувы акында тергевши, тарих илмилерининъ кандидаты А.Х.Курмансеитова бизим билимимизди хыйлыга арттырды. Ол оьзининъ «Байтеректинъ байлыгы» (1996) эм «У истоков ногайской книги» (2009) деген китапларында, газеталардагы макалаларына, архив материалларга таянып, Наджиб Гасридинъ тувра тукымын ашыклайды - салдарма-биографиялык маглуматларды келтиреди. С оны м ан М у х а м ­ мед-Наджиб Аллабердиевич М авлюбердиев (псевдонимлери Гасри, Ногайлы, Колбай) - ногай халкынынъ яры кланды рувш ы сы эм публицисти - Астрахань губерниясынынъ Мошаик авылында 1878 йылда тувган. Оьз заманында окымыслы эм билимли аьдемлердинъ бириси болган. Биринши орыс революция йылларында (1905-1907 й.й.) Россиядагы миллетлердинъ маданиятын оьрлендируьвге уьйкен мырсатлар ашылганда, Астраханьде яшаган окымыслы ногайлар, татарлар, казаклар, туркменлер мусылманлардынъ окув-билимлендируьвлерин коьтеруьв уьшин китаплар, газеталар эм журналлар шыгып баслаганлар. Сондай кисилердинъ бириси Шемахадан (Азербайджан) Астраханьге коьшип келген Мустафа Измайлов болган эм ол биринши болып «Бурган таракки» («Прогресс») газетасын тюрк тилинде шыгарган, 1906-1908 йылларда Астраханьде болмаган заманларда ол оьзининъ орнына Наджиб Гасриди редактор этип калдырган. Наджиб Гасридинъ китап шыгарувшы аьрекети, боьтен де, Октябрь революциясыннан сонъ белсинленеди. Биринши йылларыннан ол, янъы туьзилген Совет власти Россияда яшайтаган миллетлер уьшин ана тилинде китаплар, газеталар, журналлар, боьтен де бек элиппелер эм дерисликлер шыгармага керек деген маьселеди коьтерген. Тек бирден ок ол соравларды шешпеге кыйын болган, неге десе революцияга дейим коьп халкларда оьзлерининъ миллет баспасы болмаган. Кенем де, баска миллетлерге коьре, тюрк халкларынынъ аьли ол яктан колай болган: олар араб элиппесин кулланганлар, йырмага ювык тюрк халклары оьз тилинде китап эм газета шыгарганлар эм окыганлар. С овет вл асти диншилик, патшалык эм мырзалар акында болган адабият орнына халкларга ана тиллеринде янъы иштеликли китаплар шыгармага шалыскан. Сонынъ уьшин ВЦИК 1924 йылда Москвада, Орта Куьнтувар эм Орта Куьнбатар баспаларды косып, СССР халкларынынъ Орта баспасын уйгынлаган. Янъы издательство (нашрият) элли миллеттинъ тилинде газета, журнал, китап, илми эм окув адабиятын шыгарган. Сол издательствода араб язувы ман ногай тилинде де бир кесек китаплар дуныя коьргенлер. Эм сол нашриятта ногай тили бойынша редактор болып Наджиб Гасри (Ногайлы) ислеген. Кыска болжалдынъ ишинде (1926-1928 й.й.) ногай тилинде араб язувынынъ негизинде онлаган китап, коьбинше, орыс тилиннен коьширилип, шыгады. Оларды коьшируьвши Н.Ногайлы, акыйкатлай Наджиб Мавлюбердиев болады. A. Х.Курмансеитовадынъ билдируьвинше, биринши болып 1926 й. С.Комрадтынъ «Ресей ленинши коммунис жаслары биригининъ жорыгын туьсиндируьв» деген китап шыккан (Эне сосы китаптынъ тили акында бизим билдируьвимиз). B. И.Лениннинъ патшалык пан куьресуьвине, большевиклер партиясынынъ туьзилуьвине эм Октябрь революциясына И.Кузнецовтынъ «Ленин эм эгиншилер» (1927) деген китабы багысланган. Октябрь революциясынынъ он йыллыгына И.Н.Новаковскийдинъ «Он йыллык куьрес эм туьзилис» (1927) деген китабы дуныя коьрген. Онда язувшы Октябрь революциясына дейим Россиядынъ миллетлери кайтип яшаганлары эм Совет власти аьр бир халкка эм аьдемге эркинлик эм наьсип береек уьшин куралганы акында хабарлайды. Он йылдынъ (1917 - 1927) ишинде болган туьрленислер эм етимислер акында ашык айтылады. З.Лилина оьзининъ «Биздинъ устасымыз Ленин» деген китабында кишкей балаларга В.И.Лениннинъ йигит болмага керегин, йолбасшымыздынъ бала шагын эм яс куьнлерин кызыклы этип коьрсетеди. Халктынъ ден савлыгын саклав эм юкпалы маразларды йок этуьв мыратта, 1927 йылда орыс тилиннен Н.Боннердинъ эм Надеиннинъ китабы коьширилип шыгарылады. (Ызы болаяк).