Актуально Как защитить свои данные на Госуслугах от мошенников СКФО Школа креативных индустрий появится на Ставрополье СКФО Началось строительство школы программистов у озера Ак-гель СКФО В Северной Осетии в 2024 году появятся прямые авиарейсы в Нижний Новгород СКФО Сельхозкооперативы в КБР набирают популярность

НАДЖИБ ГАСРИДИНЪ ЯШАВ ЙОЛЫ ЭМ АЬРЕКЕТИ

05.02.2021 202
НАДЖИБ ГАСРИДИНЪ ЯШАВ ЙОЛЫ ЭМ АЬРЕКЕТИ
(Басы 5 номерде). Н.Ногайлыдынъ 8 Март байрамына багысланган «8 Март - янъы Эмиль» деген йыйынтыгына туьрли очерклер киргенлер. Олар кыскаяклылардынъ байрамы кайтип болганы, буьтин дуныяда хатын-кызлардынъ яшавы, олардынъ туьрли конференцияларда катнасувлары акында уьйкен маьне мен хабарлайдылар. Гали Ибрагимов «Хатын-кызлар арасында саясый анъ-билим журтларынынъ ислери» (1928 й.) деген китабында хатын-кызларга янъы яшавда окып-язып, сайлавларга эм йыйынларга карысып турмага кереги акында хабарлайды. Язувшы аналыкка эм балалыкка уьйкен эс этеди. Сосы китаплардан баска И.Сориннинъ «1 Май байрамы» (1927 г.) эм С.Батталдынъ «Йыллар» (1929 г.) деген китаплары да шыкканлар. Сосы китаплардынъ коьбисин Н.Ногайлы коьширген деп язылган. К оьргени м и зш е, те к айтып ш ы гувы м ы зды нъ тамамында кыска болжалдынъ ишинде ногай тилинде иштеликлери бойынша ямагатшылык-политикалык, ярыкландырув нышанлары болган араб язувы ман китаплар шыгарылганлар. Аьлиги заманда окувшылар уьшин олар библиографиялык сийреклик болып каладылар. Ол бири. Экиленши, аьлиги бизим окувшыларымыз араб элиппесин, коьбинше, билмегенликтен, ол китаплар бизге таныс болмаганлар эм ят болып коьринедилер. Сога коьре, Н.Гасридинъ шыгармалары бизге ябык болып турадылар. Оькинишке, сол айтылган себептен болар, Н.Гасри мен шыгарылган китаплар ногаеведениеде не литературоведлик, не лингвистлик тергевлердинъ объектлери болып аьлиге дейим де юрмейдилер. А.Курмансеитовадынъ язганы ман толысынш а унасамыз: «СССР халкларынынъ Орта баспасында ногай халкынынъ шыккан китапларын эм олар ман каьр шеккен язувшылардынъ эм тилмашлардынъ исин оьз алдына тергемеге керек! Сол излевлер халкымыздынъ тарихине эм адабиятына йойылган китапларды кайтармага эм окув-билимди эндирмеге шалыскан аьдемлердинъ атларын тавып, баьрине де белги этпеге амал берерлер», - деп аьлим язган («Ленин йолы», 1990, 29 сентябрь). Бизим ойымызша, Н.Гасридинъ шыгарган китаплары тилимиздинъ соьз байлыгынынъ салдарлы бежени болып каладылар. Олар тил ягыннан тергелселер, баслапкы совет йыллары ишинде янъы ногай адабият тилининъ тувувынынъ эм аяк уьстине турувынынъ тарихине ийги кесек ярык береек эдилер. ГАСРИДИНЪ КУЛЛЫКЛАРЫНЫНЪ СЕСЛЕР ДУНЫЯСЫ Сосы бизим билдируьвимиз Н.Гасри коьширип шыгарган С.Кемрадтынъ «Ресей ленинши каммуние жаслары биригининъ жорыгын туьсиндируьв» деген китабынынъ тил сес баскалыкларына багысланады. Сосы китапка кирис соьзинде Н.Гасри араб язувына негизленген ногай элиппесин келтиреди. Онынъ ойынша, элиппеде 24 аваз(аьрип) бериледи.(Биз оны кириллица негизинде коьрсетемиз): а, аь, б, п, т, ж, д, р, з, с, з, ш, айып, къ, к, г,ю, л, м,н, о, у, в, й, я эм хамза. Аьр аьриптинъ касиетин билдиреди, мысаллар ман беркитеди. «Алиф» аьриби а эм аь аьриплерди (каты аьрип эм наьзик аьрип) коьрсетеди, каты «а» аьрип: ата, ана, ас, тар, бар, кал. Кясрали алиф «е» (э) аьрипти билдиреди: сен, мен,кел, бер, эл, бел. «Вов» аьрип (созапа вов) «о» созыкты белгилейди: орман, орак, жол, сол, ол, кол Даммали «вов» «у» созыкты билдиреди: улан (увыл), узак, жул, сул, ул, кул. Секинши «вов» эки эринли «в» аьрипти коьрсетеди: жау (жав), тав, жавап, савап, кув, сув. С екин ш и «йа» «й» аьрипти коьрсетеди: бай, тай, сай, май, ай, солай. Савлайынша, Н.Гасридинъ элиппеси тогыз созыкты, 17 тартык аьрипти белгилейди. Фонетика бойынша созык сеслер тоьмендеги доьнуьвлерди айырадылар. А - аь доьнуьв: лит. ама - текстте - аьм м е; лит: дайым - текстте - дайим, барсы - баьриси - барлык; адам - аьдем.Кайбир арабизмлерде «а» «е» созыкка доьнеди: лит. кыянат - текст. кыянет; лит. саясат - текст. саясет; лит. тербия - текст. тарбия. Оь сес уь сеске доьнеди: лит: оькимет - текст. - хуькемет (власть). Адабият тилдеги у сеси тек бир соьзде тексттеги ы сеске доьнеди: мукаят орнына мыгаят. Белгили болганша, ногай тилинде шынты дифтонглар (эки созык) распайдылар, а йолыгадылар ялган дифтонглар, олай демек, созык сеслер й яде в тартыклар ман бирге келип: Йа, йы, йи, йу дегендей дифтонглар текстте бек аз: байагы, йаман, дуныйа. Бизге коьре, мундай дифтонглардынъ текстте аз расатаганы й тартык пан басланатаган соьзлердинъ аз болувы ман анълатылады. А мине ай, ый, ий, ей, ой, ав, ув, уьв дегендей ялган дифтонглар ман соьзлер коьлем: бай, айлак, кыйын, уйыспа, соьйле, окув, тувра, бувын (арка), бирев эм с.б. Айырым араб-ф арси соьзлеринде, араб соьзлеринде, араб h тартык туьсип калган себепли косак аа яде аьаь созыклар расадылар: таар яде таьар - «амал» - шаар - шаьаьр «кала». h аьрип, мысалы, татар, казак элиппелерде сагыр-созылмалы, тыныс алып ясалатаган тартык сес (фарингальный). Бу сес араб-фарси тиллерине келисли. Бизим тил тек араб-фарси соьзлеринде расады эм х тартыкка яде к, къ, бирерде г, гъ тартыкларга доьнеди яде туьсип калады: мысалы - каhар - каар «ашув», хасиет - касиет «кылык». Тексттеги тартык сеслердинъ системасы ногай тилдинъ тартыклар системасы ман тар келеди, ама ногай адабият тилиннен сес доьнуьвлери мен баскаланады. Аьлиги ногай адабият тили соьздинъ басында «й» тартыктынъ кулланылувы ман айырылады. Ама кобан ногай диалектинде «ж» яде «дж» тартыклардынъ йыйы келуьви Гасридинъ сосы китабынынъ текстинде айырым баскалыгы болады, неге десе араб «жим» яде «джим» аьриби тюрк текстлерде барабар окылмага ярайды: жарнаме «манифест», жалпы - ялпы «ортак», жуьруьв, жасав, жазув, жардам, жолдас, жогары, жетуьв, жок, жол, журт, жамгият «ямагат», жабы скан, жабув, жай, жинуьв, жиберуьв, жыйылыс, жуькленуьв, жалшы, жавап, жас, жалгыз, жав, жер эм с.б. соьзлерди дж аффриката ман окып шыгармага болады, ама аьлиги ногай адабияттилинде бу мысаллар баьри де й тартык пан языладылар. Текстте тек йаман, йахшы соьзлер й ман басланадылар. Аштархан ногайларда, профессор Л.Ш.Арслановтынъ билдируьвинше, ж тартык, коьбинше, орыс тилиннен кирген созлерде йолыгадылар: жарт этуьв «кувырув», журнал, этаж, тек Джанай авылында «жок» соьзинде расады. Солай ок карагашларда “дж” эм “тч ” аф ф рикаталар “ й” тартыктынъ орнында кулланыладылар. Суьйтип, “дж” аф ф рикатасы Краснояр районынынъ Джанай, Хожатаевка, Паджалык, Малый Арал авылларына келисли: джыр «йыр», джусан, джас, джетин «етин, накия», джел, джетим, джезде эм с.б. Харабали районынынъ Лапас, Краснояр районынынъ Ясын-Соккан, Айсапай, Куянлы, Ланчык, Сеитовка авылларында дж сагыр тчга айланады: тчыр «йыр», тчусан «ювсан», тчетин «пакия», тчол «йол» эм с.б. (Каранъыз: Арсланов Л.Ш. Язык карагашских ногайцев. 26-27 бетлер). Ногай тилинде, баска тюрк тиллериндедей болып, «д» тартык «т» тартыкка доьнип юреди. Бу эки тартыктынъ бир-бирине доьнуьви кыпшак тиллерди огуз тиллериннен айыратаган нышаны болады. Гасридинъ текстинде «д» - «т» тартыклардынъ доьнуьви баска тиллерден кирген соьзлердинъ тамырларында эм соьз туьрлендирген косымшаларда коьринеди: лит. азат - азад «эркин», завод - завут, этдир - эттир, карайдаган - лит. карайтаган. Ц аффриката ногай тилине эм онынъ диалектлерине келисли тувыл. Ол тек орыс тилден кирген соьзлерде йолыгады. Гасридинъ текстинде де «ц» орнына «с» яде «тс» йолыгады: ревалитсия, пирансуз «француз», ансерт «концерт», интернасионал,сосиалис, пираксия «фракция» эм с.б. Ногай тилинде «ч» аффриката оьзининъ тарихлик оьрленуьвинде “ш” тартыкка доьнеди. С.А.Калмыковадынъ ойынша, «ч» аффриката ногай тилине келисли тувыл, ол тилимизге орыс тилиннен кирген. Ама ногайлардынъ тарихлик кагытлары, бурынгы фольклор шыгармаларынынъ уьлгилери ногай тилине де бурын «ч» аффриката келисли болганлыгын, асыл соьзлерде, соьзлердинъ туьрли косымшаларында кулланылганын коьлем мысаллар ман коьрсетедилер. Ногай диалектлеринде - аштархан эм кырым ногайларда «ч» тартык коьлем кулланылган. Соьле де, Л.Ш.Арслановтынъ материалларына коьре, «ч» тартык карагашларда соьз басында кулланылады: чувын «ювын», чага «яга», чазлы к «язлык» эс с.б. Бу мысалларда «ч» «й» тартыкка келиседи. Ама Гасридинъ текстлеринде орыс соьзлериндеги «ч» «ш»-га авысады: ушреждение «учреждение», яшейка «ячейка», Ильиш «Ильич», Кагановиш «Каганович», испишке «спичка» - серник. Ногай тилинде «ш» тартык оьз кезуьвинде «с» тартыкка артыгырак доьнеди. Сога коьре, тюркологияда ногай тили сес ягыннан с-шылаган тиллерге аькетиледи. Гасридинъ текстинде адабият тилдеги «с» тартык «ш» тартыкка коьшеди: киришуьв «кирисуьв», тийиш «тийис», каршылык «карсылык», багышлаймыз «багыслаймыз» эм с.б. Гасридинъ текстинде эрин-тис орыс в тартыкка ногай тилинде б тартык келискени коьринеди: дибизия «дивизия», саьбет «совет», устаб «устав», балш ебик «большевик» эм с.б. Л.Ш.Арслановтынъ материалларына коьре, бу коьринис в-дынъ б-га доьнуьви - карагаш тилине келисли. Ф тартыктынъ п тартыкка доьнуьви ортак тюрк тил коьриниси болады, неге десе тюрк тиллерине «ф» сеси келисли тувыл. Ол коьринис Гасридинъ тектслеринде де ашык коьринеди, араб, перс, орыс соьзлериндеги «ф» тартык «п»-га доьнеди: фирман - парман «декрет, указ», фабрика - пабрик, телепон «телефон» эм с.б. Гасридинъ текстинде баска тиллерден кирген соьзлерде тоьмендеги комбинаторлык туьрленислер йолыгадылар. а) протеза, айтылувды енъиллетуьв уьшин соьздинъ алдына кайдай да болсын созык ялганады: а.эсап - ног. кысап «сан», а. рас - ног. ырас «йолыгув», орыс. спички - ног. испишке; б) эпентеза, соьздинъ ортасына асылсыз сес кириседи, коьбинше эки+уьш тартыктынъ арасына: план > пылан, клуб >кулуб, фикр >пикир «ой», фракция - пираксия, программа - пираграм, крайком - кирайком, француз - пырансуз эм с.б. в) эпитеза, соьздинъ сонъына бир неше сестинъ кирисуьви, аьдетинше, созык сеслер бир неше тартыклардынъ арасына киредилер: отпуск - отпуска, ленинизм - ленинизим,коммунизм - коммунизим эм с.б. г) синкопа, соьздинъ ортасында болган сестинъ туьсуьви: кооператив - кипиратип, местком - меском, монастырь - манасыр эм с.б. д) апакопа, соьздинъ сонъында сестинъ туьсуьви, аьдетинше, сонъгы “т” тартык, сийрек “д” тартык: коммунист - камунис, артист - артис, уезд - уез, съезд - сиез, газета - каьзет, Марокко - Марок, фабрика - пабрик, область - облыс, волость - волыс, октябрята - октябрят эм с.б. Метатеза: (сеслердинъ орынлары ман авысувы) бир-эки соьзде расты: тешкеруьв - текшеруьв, кеспи - кесип «профессия». Геминация (кос сеслер). Гасридинъ текстинде фонетика ягыннан тергев коьрсетеди: онда нышанлар сакланыладылар. Тексттинъ орфографиясы да ол замандагы фонетикалык принципке негизленуьвине де эстен туьсирмеге ярамайды.
202 просмотров


Комментарии

Написать
Комментарии >



Подписывайтесь на RIAKCHR в Одноклассниках Получайте свежие статьи и новые публикации на свой мобильный
Вступайте в сообщество RIAKCHR в “ВКонтакте” Получайте свежие статьи и новые публикации на свой мобильный
Вступайте в сообщество RIAKCHR в “Telegram” Получайте свежие статьи и новые публикации на свой мобильный