МЕНИМ ЙЫЛЛАРЫМ - МЕНИМ БАЙЛЫГЫМ

ШОМАКАЛАРЫ Кунарсыз шакларда яркын аьдемлер яхшы коьринедилер. Калай тувра, тал айтылган соьзлер. Узак яш авы м ны нъ бойы нда, ясырмай айтайым, яманлардан эсе яхшы аьдемлер коьп болганлар. Йыллар ман коьп затлар туьрленедилер. Уьмитлер, караслар, ойлар туьрленедилер, биз оьзимиз де туьрленемиз. Ама коьнъилимнинъ тоьринде мага яхшылык эткен, алал болган аьдемлерди аявлы саклайман. Оьзи наьсипли болган инсан баскаларга яманлык сагынмайтаганын яшавымда коьп кере сынаганман. Сондай ийги аьдемлер мен айкасувлы болганым уьшин, оьзимди наьсиплимен дел санайман... Язувымнынъ барысында сол замандасларымнынъ аьр кайсысы акында коьнъилимнинъ туьбинде толгатылган ийги соьзлеримди айтпага кызганмаспан. Сол аьдем лердинъ бирлери мен шыт шыбалы яслык шагымда айланарман. Сырым-сыбырымды боьлген тагы биревлер мен, ойлар сандыгымды ашып, айтылмаган сырларым ман боьлисермен. Яшавым калай туьзилген болса да, мен аьдемлерди суьйгенмен. Уьйкен суьювим эм яшавда тапкан етимислерим уьйкен таьвекелликти талаплайтаганын билмейтаган эдим. Бир заманда да мага юрегин ашып, туьслери, алдыдагы мыратлары акында айткан аьдемге куьлмегенмен. Керисине, мага сенген аьдемлерге саклаганларыннан артык бермеге, куванышым ман боьлиспеге каьрлегенмен. Яшавым теп-тегис болган десем, ялган айтарман, каткаклы шакларым да коьп болганлар. Ама бир заманда да эш биревге де «оькинемен» деп айтып йыланмаганман. Бирерде уьндем егенинъ - ойларынъа энъ де ийги явап экенин билгенмен. Куьнде де бир кесек заманымды ялгызлыкта аткаратаганман. Сол зат басынъда кайнаскан ойларынъды орын-орнына салувдынъ энъ де ийги йосыгы. Коьп соьзли болмай, акылым токтасып, ойларым теренлеген шагым - суьйген газетам «Ленин йолында» (соьлеги «Ногай давысы») куллык эткен йылларым а кы н д а о й л а р ы м н ы н ъ туьбинде уйкасып калган коьринислерде токталайым. Озган оьмирдинъ 70-нши йылларында бизим редакцияды, Баспа уьйининъ курылысы кутылганша, Советлер уьйиннен (соьлеги Правительство уьйи) типографиям коьширдилер. Редактордан баслап, баьри боьликлерди уьшинши шарлактынъ уьйкен боьлмесине олтырттылар. Тек корректорларга экинши шарлакта айырым боьлме берилди. Газетадынъ кезуьвли номери сол куьн кешигип шыгаягына ызаланаман. М еним ты ны ш - сызланувымды сезип, Кельдихан касыма келип олтырды да: - Хайырма, бир затка ызаланасынъ, не болганды? - деп кулагыма сыбырдады. - Кеш кутылаяк куллык, бала садикте мени карап тураяк, - дедим мен де акырын соьйлеп. - Ол да соьз болганма. Солтанды мен аларман садиктен, - деди кыймасым, ызалы ойымды язып. Мен суьйиндим. Кисемнен ашкышты шыгарып, Кельдиханга бердим. Эсимнен кетпей, к о ь н ъ и л и м н и н ъ тоьринде туратаган алал, ашык юрекли йолдасларымнынъ бириси Кельдихан эди. Аьдемнинъ авырмаган еринде ятады деп эне сондай, Кельдихандай аьдемлерге айтылган ногайда. Айлактанъ, юмсак соьйлеген, аьдемге оьзин суьйдирген аьдем эди кыймасым. Ол тоьгерегиндеги аьдемлердинъ эш бирисин де ала-кула коьрмейтаган, кайсысына да аьруьвин айтатаган кенъ кыскаяклы эди. К.Кумратова «Ленин йолына» яс кыз болып, меннен бир йыл алдын, 1965 йылда келген эди. Газетага келгенше, кыз ногай окувшыларына биревдикине де усамаган, сорамайын аьдемнинъ коьнъилинде уяланатаган ятлавлар язувы ман атын айттырган. Шайирдинъ ятлавлары келбетлерининъ туьрлилиги мен, байлыклары ман баскаланганлар. Аьдемнинъ аьлемет болымлыклары акында шаатлайтаган акыйкатлык, коьплеген коьринислер бурыннан алып бизим куьнлерге дейим еткенлер. Кайсы аьдемнинъ де болымлыгы туьрли аьдемянъы ойды, биревдикине де усамаган келбетлерди сезеди. Баскаша айтканда, Кельдихан ногай поэзиясына янъы толкын болып суьрлигип кирди. К.Кумратовадынъ коьп ятлавлары канат кагып, йырларга айландылар. Белгили ногай йыршысы Мурат Сеитов Кельдиханнынъ с о ь з л е р и н е я з ы л га н й ы р л а р д ы а ь д е м л е р ­ динъ юреклерин тептирип йырлайтаган эди. Аты сав тюрк дуныясына айтылган Асият Кумратова шайир оьз авылы - Икон-Халкка багыслап гимн кебинде язган ятлавына йырды йырлаганда, тынълавшылар коьзясларын ыслаялмай МЕНИМ ЙЫЛЛАРЫМ - МЕНИМ БАЙЛЫГЫМ Солтан бала заманында лерде туьрли сезимлерди тувдырады. Сондай туьрли ойлар ман йолыктылар окувшылар шайирдинъ поэзиясын. Кельдихан дуныядан шагы етпей кеткен болса да, аты, эткени бир заманда да мутылмаяк. Онынъ аты саздай болып эситиледи. А саз - аьдемнинъ яны. Кыскаяклыдынъ давазы елдей болып ушып йоьнейди, шайирдинъ ятлавларын аьдем нинъ юрегининъ энъ де терен муьйислерине еткереди, халктынъ бурынгысы ман айкастырады. Оьзим де абайламай калы п, кы йм асы м ны нъ яратувшылыгы ман аьвлигип кеттим. Неге десе ол айткандай, эскергендей аьдем, калемининъ ушы тот баспайтаган шайир эди. Онынъ аьр бир ятлавында окувшы янъы тынысты, тынълаитаган эдилер. Баягы куьнге кайтып, ойымды бардырайым. Айтканымдай, типографияда куллыгым кеш кутылды. Типографиядан шыгып, туратаган квартирамга карап шаптым. Талагым янып, уьйге калай еткенимди билмей калдым. Яллайтаган уьйим Черкессктинъ Чехов орамынынъ басында эди. Уьйдинъ иеси майпылдаган, уьйкен кевдели, сэры шашлы, коьк коьзли орыс кыскаяклы эди. Вера айлак юмарт, аьдемнен ас-сувын кызганмайтаган конакбай болып шыкты. Пешиме киргенимде, Кельдихан ман Солтан ерде ойнап олтырганларын коьргенде, яным тынышлык тапты. Солтан сол заманда 4-5 ясындагы бала эди. Улым Кельдиханды айлак бек суьетаган эди. Кыймасым оьзи де балады янындай коьргенин уьшин болартагы. - Тамара, караш Солтан поездке олтырып, атасына бараятыр, - деп Кельдихан мага коьз кысып, бир-бирине тиркестирилген серник кутыклардан ясалган «узын поездти» коьрсетти. Сол соьзлерди эситкенде, Солтан, бала десенъ бала, поездке «олтыраяк» болып каьрлейди. - Ал, Солтан, «пифпаф», «пиф-паф», поезд козгалаятыр, тез, маьрже, - деп Кельдихан куьлемсиреп мага карайды. - Атанъ Ибрагимге бизден салам айт. - Аьруьв! - деп бала, «сав калы нъы з» дегенди билдирип, бизге кол булгады. Оьзи серник кутыклардан ясалган «поездке» олтырды. Солтаннынъ атасы Грозныйда яшайтаган эди. Оны ман улым аьле 6 айлык заманында айырылганмыз. Болса да, Солтан сынъар баласы болганга, ол улын тасламады. Черкесскке баласын коьрмеге деп коьп келетаган эди. Анасы ман атасына коьрсетейим деп, язгы каникулларда балады алып кететаган эди. - Атасы Солтанды уьйдегилерге аькетип коьрсетемен десе, балады тыйма, эр кисиди ынжынтпа, йолынъ болмас, - дейтаган эди анам. - Сенинъ баланъ болгандай, онынъ да баласы... Баладынъ соьйлегенине юбанып олтырганымызда, эсикти ашып, уьйдинъ иеси Вера кирип келди. - Кызларым-янларым, сиз бала ман ойнап олтырганша, мен бир уьйкен тепси куймаклар (блины) писирдим. Ю ринъиз казанпешке, айда! - деп, ы ры зкы лы конакбайы м коьтеремизди де кешки аска шакырды. - Тамара, уьйинъизден аькелген сарымайдан берсенъ, сувымай куймакларга ягар эдим. - Айхай да, берермен, - деп шкафтан 0,5 литрлик банкадагы сарымайды Верага узаттым. - Тамарадынъ анасындай этип, сарымайды бирев де кайнатпайтаган болар, - деди куймаклардынъ устасы. - Май, язгы тогайлыкта ататаган шешекейлердинъ ийисин оьзине синъдиргени коьринеди. Вера казанпешин уьйкен уьйининъ кабыргасына кесек-пусактакталардан курастырып ялгаган эди. Уьйдинъ иеси кыс шагына вареньелерин де, компотларды да, тузлы затларын да сол • • • казануьиде аьзирлеитаган эди. Оьзи де асларга айлак уста эди. Мага ким келсе де, янме-ян куймакларын писире коятаган эди. Бу йол да кыймасымнынъ келгенин коьрип, конакбайым суьйген зияпетлерин писирди. Уьшевимиз де столга олтырдык, Солтанды Вера алдына алды. Сарымай ягылган, авызда ирийтаган шилтер-шилтер куймаклардынъ аьлемет даьмли ийиси силекейимизди шыбыртты. - Тамара, эртен - базар. Бир якка да асыгаяк тувылсынъыз, дия? - деп уьйдинъ иеси мага куьлемсиреп карады. Кыскаяклыдынъ кылыбын мен тамам анълап калган эдим. Ахыр-туьрли емислерден банкаларга вареньелер, компотлар япканнан баска, Вера аьлбелиден, кара коькемнен, ер йийлектен, малинадан енъил ишилетаган шагыр (наливка) этетаган эди. Аьр заманда да кыскаяклыдынъ сисеси аьзир эди. Вера кып-кызыл наливкадан уьшевимизге де куйды. Солтан куймаклар ман куьреге компот ишти. Уьйкен тепсидеги куймаклар таьвесилгенш е, бир заманга дери лахырда куйып олтырдык. - Вай-вай, заман аямаганга юрген экен, - деп Кельдихан орныннан турмага серпилди. Кельдиханнынъ кетпеге суьйгенин коьрген улым кыймасымнынъ мойныннан кушаклады. - Йок, йок, кетеек тувылсынъ, сен мага эртеги айтаяк болгансынъ, Кельдихан-тетей, - деди Солтан. - Кетпетагы, э! - Аьруьв, балатай, кетпеспен! - деп Кельдихан баладынъ бетиннен оьпти. - А биз эртен Солтан ман диван ясаякпыз, дия, улым? - деп уьйдинъ иеси балады яне алдына алды. Йогарда айтып озганымша, Верадынъ коллары не затка да уста эдилер. Ол бир базардан анав бир базарга дери такта кесеклериннен енъил диванлар ясайтаган эди. Диваннынъ ятатаган ерине, юмсак болсын деп, поролон тоьсер де, уьстин ярасыклы кумаш пан куьплейтаган эди. Солтан «тетя Верасынынъ» ярдамшысы эди: мыкларды да берер эди, шоькишти, келпетинди аькелер эди. Вера базарда диванды сатса, Солтанга савга алып келеди. - Билгенимизди балага уьйретпеге керек, билгеннинъ артыгы йок! - деди Вера. - Бизде де бир аьруьв соьз бар: «Билгеннинъ билеги авыртпас», - деди Кельдихан, уьйдинъ иесининъ айтканына косылып. Кыймасым бизге коьп келетаган эди. Келген сайын Солтанга я ойыншык аькелер, яде кисесиннен таьтли зияпет шыгарар эди. Газетамыз шыгатаган куьн, мен кеш калаяк болсам, улымды бала бавыннан Кельдихан алатаган эди. Газетага бараяк макалаларды ярастырып салар уьшин, коладан этилген аьриплерди коллары ман йыятаган эдилер. Бир йол кыймасым келгенде, мен авылдан аькелген каймакты катып, сэры балавыздай шай астым. Уьшевимиз де столга олтырдык. Шайга Верады да шакырдык. Шайды шаьшкелерге куйдым, анам писирген кабат калакайды да туврап салдым. - Кельдихан, айып этпе, шай ишетаган агаш касыкларымыз йок, - дедим кыймасыма. - Тамарадынъ шайын мен суьйип ишемен. Боьтен де, каймак катылса, - деди Вера. - Коьпке дейим ток болып юресинъ. Мени де уьйретерсинъ, Тамара, ногай шай этип. Аьруьвме? Мен «аьруьв» дегенди билдирип, басымды ийдим. - Ал энди, не зат этеекпиз, Солтан?-деди Кельдихан балага шай ишип болганнан сонъ. Солтан кыпынъ-кыпынъ этип, бир де кыймасыма, бир де мага карайды. - Бир зат айтаяк боласынъма, балатай? - деди Кельдихан, диванга баладынъ касына олтырып. - К е л ь д и х а н -т е т е й , атамга хат язаяктагы, - деп Солтан сонъгы соьзин неге ди камсыгып айтты. - Ва-а-а, Солтан, соннан бери айтсанъ, - деди кыймасым, балады кушаклап. - Алтыным, айхай да язармыз. Кельдихан калемин шыгарды, меннен кагыт алды да, олтыргыш ты столга йылыстырды. -А л , аьше, ясым, не зат деп язаякпыз атанъа? - Яз, - деди Солтан. - Сен айттагы, не зат язаягымызды. - Яз, бизде шай ишпеге касыкларымыз йок. Келеятырса, касыклар аькелсин. Кыймасым ман экевимиз бир-биримизге карап, коьз кыстык. Бала ойыншык тувыл, конфет тувыл, а касыклар тилегенине сейиримиз калды. Солтан уьйкен яс болганында да, Кельдихан бала атасына яздырган хатты эсине туьсирип, куьлейтаган эди... Бала атасы ннан касыкларды саклай-саклай уьмитин уьзген сонъ, авылга барганда атайына: - Дада, сен бизге шай ишпеге касыклар ясарсынъма? - деди. - Касыкларымыз йок. Атамга хат язган эдик. Йибермеди. Биз авылга экинши кере айланып барганша, атам шынар агашты кишкей оьлшемли этип пышып, аьр кесекти ыскы лап, ортасында «тили» болган бес шомакады ясап койган эди. - Дада, сен во! - деп С олтан, ш ом акал ард ы коьргенде, эки бас бармагын кайкалатты эм атайын куш аклады ,- Калай коьп шомакалар эткенсинъ, дада? - Биреви сага, анав калганлары - ананъа, Кельдихан-тетейинъе, Вера-абайынъа, тагы бирисин сизге конак келип олтырса шай ишпеге саларсынъыз. Кельдиханнынъ шомакасынынъ сабынынъ артына атам «К.К.» деген аьриплерди, систи отка кыздырып уьнъип язган эди. Кельдихан бизге келген сайын: - Солтан, атайынъ ясаган шомака ман ишемен шайымды. Бурын заманда ата-бабаларымызда сондай шомакалар болганлар. Сенинъ атайынъдай усталар ясаган боларлар сол касыкларды деп ойланаман, - дейтаган эди.