СКФО В Северной Осетии в 2024 году появятся прямые авиарейсы в Нижний Новгород СКФО Сельхозкооперативы в КБР набирают популярность Актуально Региональный этап Всероссийской олимпиады по истории российского предпринимательства прошел в КЧР на базе КЧГУ Актуально Глава КЧР Рашид Темрезов в Приэльбрусье встретился с активистами Общероссийского движения детей и молодежи «Движение Первых» Актуально Глава КЧР Рашид Темрезов в Тырныаузе КБР принял участие в открытии Дворца культуры им. Кайсына Кулиева

ИСА КАПАЕВТИНЪ ЯРАТУВАШЫЛЫГЫПА КЫСКА КАРАС

24.05.2019 345
ИСА КАПАЕВТИНЪ ЯРАТУВАШЫЛЫГЫПА КЫСКА КАРАС
Азербайджан окувшыларында ногай адабияты бойынша керекли билимлер йок демеге керек. Ама сосы сыдыралардынъ авторы, Бакудынъ славян университетининъ профессоры кепте тюрк халклардынъ адабияты бойынша лекциялар курсын озгаратаганы уьшин, соьзсиз де, ногай халкынынъ фольклорынынъ байлыгы ман, онынъ жанрлары ман, эпосы ман эм адабияты ман ийги таныс. Соны ман биргесине, айтып озбага керек, ногайлар оьзлерининъ узак тарихлик йолларында, XII оьмирден баслап, авызлама художестволы соьздинъ туьрли кеплерин эм жанрларын кулланып, оьзлерининъ маданият асабалыкларын байытпага эм оьрлендирмеге шалысканлар. Элбетте, мунда биз фольклордынъ эм эпостынъ булакларын, аьдетлерин, ногай маданиятынынъ оьрленуьвининъ баскалыкларын ашыкламага мырат салмаймыз, сол зат коьп заманымызды алаякэм бизим эсимизди бастемадан алып кетеек. Сонынъ уьшин де ногай йыравлардынъ, акынлардынъ яратувшылыгы ол ногайлардынъ XII оьмирден алып XX оьмирге дейим белсинли оьрленип келетаган художестволы ойынынъ уьйкен маданият кесеги болады деп айтып озайык. Соны ман байланыста ногайлардынъ язба совет адабиятынынъ негизин Фазиль Абдулжалилов салганын да белгилемеге керек, 2013 йылда онынъ тувганлы 100 йыллыгы белгиленген. Бу ногай халкы ны нъ художестволы соьзининъ оьрленуьви акында кыска резюме. Энди болса, эсимизди Иса Капаевтинъ яратувшылыгына каратаягынъыз. Соьзимнинъ басында айтып озгым келеди, Иса Капаевтинъ аты «Аьлиги заманнынъ тарихшилери» деген энциклопедия соьзлигине киргистилген. Иса Капаев 1949 йылдынъ 16 июнинде Караш ай-Ш еркеш юртынынъ Адыге-Хабль районынынъ Эркин-Юрт авылында язувшы Суюн Капаевтинъ аьелинде тувган. 1970-нши йыллардан баслап оьз шыгармаларын «Дружба народов», «Дон», «Знамя», «Юность» дегендей эм оьзге алдышы адабият-публицистлик эм худож естволы журналларда баспалап баслаган. 1975 йылда М.Горький атлы Адабият институтын окып битирген. Аьлиги заманга дейим Москвадынъ эм Керуьв Кавказдынъ баспаларында онынъ 32 китабы ярык коьрген. 1975 йылда И.Капаев окувшыларды айырым баспа кепте оьзининъ «Куржын» деген повести мен таныстырган. 1970-нши йыллардынъ сонъында - 1980-нши йыллардынъ басында ол «Сказание о Сынтаслы», «Салам, Михаил Андреевич!», «Гармонистка» деген повестьлерин эм «Вокзал» деген романын баспадан шыгарган. Иса Капаевтинъ яратувшылыгында маьнели орынды 1989 эм 1991 йылларда баспаланган «Книга отражений» деген шыгармасы тутады. 1990-ншы йыллардынъ басында Иса Капаев, коьбинше, публицистика ман каьр шегип баслайды. Сол ок йылларда ол «Половецкая луна» деп аталган ногай журналынынъ токтастырувшыларынынъ бириси эм онынъ бас редакторы болады. 1999-ншы йылда Ставропольдинъ «Шат-Гора» баспасында онынъ «Уплывающие тени» деген китабы ярык коьреди. Онынъ ишинде сондай ок ат пан тарихлик повесть эм «Мародеры Великой степи» деп аталган тарихлик эссе орын табадылар. 2004 йылда онынъ баславы ман Эркин-Халк авылында Ногай халкынынъ тарих эм маданият музейи уйгынланган эм ашылган. Белгилеп озбага керек, халк язувшысы» деген сыйлы ат бери л ген. Иса Капаевтинъ шыгармаларын окувшылар уьйкен йылувлык пан йолыкканлар. Онынъ коьплеген шыгармаларын критиклер эм литературоведлер тергегенлер. 1979 йылда белгили орыс язувшылары Борис Полевойдынъ, Георгий Березкодынъ эм Николай Евдокимовтынъ ой этуьвлери мен СССР язув ш ы л а р Союзынынъ агзасы этилип алынган. Карашай-Шеркеш Республикасынынъ халк язувшысы болганнан баска, Иса Суюнович Россия Федерациясынынъ эм Казахстан Республикасынынъ маданиятынынъ сыйлы аьрекетшиси деген атларга да тийисленген, СССР язувшылар Союзынынъ, РФ язувшылар Союзынынъ коьплеген съездлерининъ элшиси болып сайланган, язувшылар организацияларынынъ басшылав органларында аьрекетлеген, ол Россия язувшыларынынъ Адабият ямагатшылыгынынъ Президиумынынъ агзасы болады. Иса Капаевтинъ яратувшылык биограф иясында 2008 йыл боьтен де бек етим исли болды. Неге десенъиз тап сол йылда Москвадынъ «Голос-Пресс» баспасында онынъ «Синие снега» эм «Мониста» деген янъы китаплары шыктылар. «Синие снега» йыйынтыгына ол А.Пайщиков, Е.Бутин, Т.Ковалевич коьширген «Сказание о сынтаслы», «Гармонистка», «Синие снега», «Керауз», «Куржун, в котором спрятано детство» деген повестьлерин киргисткен; сондай болып, оьзи эм Э.Бутин, В.Христофоров, Т.Ковалевич и Э.Сергеева коьширген «Бердази», «Наконец-то», «Самвел и Саният», «Рекламное приложение», «Песня живёт», «Впечатлительный человек», «Куплю курицу», «Окно в будущее», «Золотая муха», «Пожалейте старую клячу Актуяк», «Несостоявшийся сабантуй», «Повязка на пальце», «Карабатыр» деген шыгармалары орын тапканлар. «Синие снега» деген ат пан шыккан йыйынтык Россиялык адабият Фондынынъ туспарлавы бойынша ярык коьрген. Айтпага керек, сосы редакциядынъ эм сосы Фондтынъ сыдыраларын коьплеген белгили язувшылар толыстырганлар. Иса Капаевтинъ аьр бир шыгармасында окувшы ногай колоритин, шоьлдинъ оьзи не тарту вы н, ногай яшавынынъ, оьзине, шоьлдинъ тарихине ынанган шоьлдинъ аьдемининъ суьлдерин сезеди, оларда этникалык акыл-эдаплык дуныяды коьреди. Сонынъ уьшин де биз мине бир кесек заманнынъ бойында Иса Капаевтинъ язганларын окув ман каьрлеймиз, онынъ бир кесек шыгармаларын азербайджан тилине коьшируьвдинъ эскизлери акында ойлаймыз. Бир кесек заманнан сонъ, биз Иса Капаевтинъ яратувшылыгыннан бир кесек язганларын азербайджан тилине коьширил шыгармага шалысармыз деп сенемиз. «Мониста» китабында повестьтен эм хабарлардан баска «М иниатюралар», «Ятлавлар» эм «Хикаялар эм энъгимелер» коьрсетилгенлер. Художестволы прозадынъ эм поэзиядынъ мунда коьрсетилген уьлгилери «Туьрли йыллардынъ куьнделиклери» кепте аталганлар эм олар тек автордынъ оьзининъ тувыл, Н.Ламмдынъ, Ф.Сидахметовадынъ, А.Трилисовтынъ, А.Ануфриевтинъ, И.Тарасевичтинъ, Я.Созаруковтынъ, В.Христофоровтынъ эм оьзгелердинъ коьшируьвлеринде берилгенлер. Айтып озбага керек, «Мониста» китабы нд а Капаевтинъ оьзиншеликли «колы», онынъ оьзлик яратувшылык амаллары эм излевлери айлак ашык коьринедилер. Китаптынъ «Автордан» деген боьлигинде Иса Капаев китаптынъ аты ман байланыслы анълатувларын этеди. Автор уьшин «Мониста» мойынтымар болады. Сол зат пан байланыста ол яшавынынъ авыр вакытларында мойынтымар оны саклаганлары акында язады. Аьле коьнъили тоьмен болган вакытта да, колына калемин алып, ол язган, замандаслары, ямагатшылык, маданияттынъ эм адабияттынъ аьли акында оьзи коьрген затларын кагытка коьширген. Бир кесек йолларда сол мойынтымарлар онынъ янын кыйнайтаган эртегиди, йырды, халктынъ акыл соьзлерин бир йорыкка келтирмеге амал бергенлер, сол затты сонъалыкка оьзининъ ойыннан оьткерип, ол оьз окувшыларынынъ алдына шыгарган. Иса Капаевтинъ белгилевинше, аьвелде аьр ногайда - эр аьдемде, кыскаяклыда, балада - баьрисинде де мойынтымарлар болганлар. Оларды саклаяк деп, эр кисилер мойынтымарларды кийимлерининъ астыннан такканлар. Басларына кийген боьрклерине де алтынсымал туьсли бир зат такканлар, сол затты да мойынтымардынъ туьрлиси кепте санаганлар. Коьз тиювден саклаганнан баска, кыскаяклыларда мойынтымар аьшуьвке деп те саналган. Соьзсиз де, оьз суьвретлерин ясаган аьр бир суьвретш идинъ бас мырады - ол аьдемлердинъ сезимлерин козгав. Соны ман биргесине, биз баска яратувшылыклы аьдемлер мен де рас боламыз. Шыгарма автордынъ оьзине де себебин тийдирген йолларды коьрмеге боламыз. Соны ман байланыста Иса Капаевтинъ китаплары автордынъ оьзиншеликли дуныясын яратадылар, сезимлерин козгайдылар, оьзининъ китапларынынъ иштелигине ол сондай маьне береди. И .К а п а е в ти н ъ « М о ­ ниста» китабынынъ «Туьрли йыллардынъ куьнделиклери» боьлигинде окувшылардынъ эсин оьткирлеткендей коьплеген уьлгилер бар. Мунда яшавдынъ туьрли соравлары ашыкланганлар - этникалык тарих, аьвелги, ногай дуныясы, дин, Аллах, эдаплык, анъ-анъламлык, намыс, тувралык, сондай болып, маданияттынъ, адабияттынъ элшилери акында ойлары орын тапканлар. Бас художестволы шыгармалар ман эм китапка кирген оьзге материаллар ман таныса келип, аьр бир коьрсетилген уьлгиде ол энъгимелерди, таварыхларды, эртегилерди, айтувларды, акыл соьзлерди кайдай усталык пан кулланып билуьви коьзге илинеди. Сол зат И.Капаевтинъ яратувшылыгынынъ орталыгында ногайлар яраткан баалыклар туратаганларын беркитеди. Иса Капаев пен сонъгы кере Черкесск каласында йолыгысканда, ол бизге кол салып бир неше китабын савгалады. «Синие снега» эм «Мониста» китабыннан баска олардынъ арасында «Уплывающие тени», «Мародеры Великой степи» деген китаплары, сондай болып, «Ногайские мифы, легенды и поверья» деген аьлемет китап та бар эдилер. Язувшыдынъ яратувшылыклы лабораториясы ман ювыктан таныса келип, Иса Капаевтинъ шыгармалары аьлиги замангы ногай адабиятынынъ энъ маьнели бетлерининъ бириси боладылар, деп айтпага боламыз. Неге десенъиз онынъ шыгармалары эм онынъ савлай яратувшылыгы айлак кызыклы уьлги боладылар. Карашай-Шеркеш Республикасынынъ халк язувшысы Иса Капаевтинъ яратувшылыклы болы мл ыгынынъ сапатлыгын коьрип, филология илмилерининъ докторы Насипхан Суюнова автордынъ художестволы дуныясын тергевге оьзининъ докторлык диссертациясын багыслаган, онда ол язувшыдынъ художестволы дуныясынынъ оьзиншелигин тешкеруьвли тергеген. Сонъалыкка онынъ «И жизнь продлится» деген айлак кызыклы монографиясы ярык коьрген. Сонъалыкка айтып озгым келди, Иса Капаевтинъ шыгармаларын тек онынъ яратувшылыгын суьювшилер окып кал май, олар ман керуьв-кавказ мектеплеринде, орта кеспили эм йогары окув отанларында танысадылар. Сол затларды эске алып, келеекте биз Иса Капаевтинъ художестволы дуныясы ман бизим окувшыларымызды да таныстырмага ойлаймыз.
345 просмотров


Комментарии

Написать
Комментарии >



Подписывайтесь на RIAKCHR в Одноклассниках Получайте свежие статьи и новые публикации на свой мобильный
Вступайте в сообщество RIAKCHR в “ВКонтакте” Получайте свежие статьи и новые публикации на свой мобильный
Вступайте в сообщество RIAKCHR в “Telegram” Получайте свежие статьи и новые публикации на свой мобильный