ГъащIэм и прозаик нэст

ТхакIуэм и къалэныр – цIыхухэм я зэш тегъэунракъым, атIэ уи гур зэригъэзэкIыу, гупсысэ иIэхэр къитIэщIынращ. Апщыгъуэращ уи сатыр къэси щIэджыкIакIуэхэм щызыхащIэнур, узыхуей лъагъуэм щытеувэнур, уи IэдакъэщIэкIхэм макъамэ щIэплъхьам щыщIэдэIунур. Абы къыщымынэу, щыIэщ тхакIуэ езым и гъащIэ къикIуам, гупсысэм я нэхъ IэфIу, гухэщIми, я нэхъ куууэ зыхищIам щымысхьу, образ къигъэщIхэм щахилъхьэ, и тхыгъэхэм джэлэс щахуищI. Абы нэхъ тыгъэ лъапIи щыIэу къыщIэкIынкъым – Тхьэр къызэрыпхуэупса уи дунейм щыщ Iыхьэ щIэджыкIакIуэхэм яптыным. Тхыгъэ къигъэщIахэм зи гъащIэр хэзыухуэнэжу, цIыхухэм тыгъэ яхуэзыщIа тхакIуэхэм ящыщщ бзылъхугъэ тхакIуэ къызэрымыкIуэ Кхъуэхъу Цуцэ Мэжид и пхъур. Абы и IэдакъэщIэкIхэр ноби цIыхухэм я пащхьэ илъщ, сыт хуэдиз пIалъэ темыкIами, цIыху гупсысэр иджыри ягъэуш, сатырхэм къыщытIэщIа теплъэгъуэхэр жьы хъуакъым. Цуцэ псэужамэ, мы мазэм и 20-м илъэс 99-рэ ирикъунут. Арами, уи гъащIэм хуэдэу, тхакIуэ пIалъэри Алыхьым къызэрыпхухихщ. Хэт и гугъэнт лIыщIыгъуэкIэ узэIэбэкIыжмэ, революцэмрэ граждан зауэмрэ иджыри къыщIэмыхуа Къэсей Хьэблэ къыдэхъухьа хъыджэбз цIыкIур щIэныгъэм хуэушу, адыгэхэр зыщыпсэу хэгъуэгуищми, езы къэрал утыкуми зи цIэр щызыгъэIуну тхакIуэ ахъырзэман хъуну? Дауэ щымытми, и япэ еджэгъуэ илъэсхэм къызыкъуиха пабгъэныгъэмрэ творческэ зэчиймрэ емыпцIыжу, Цуцэ хузэфIэкIащ и гухэлъхэм я нэхъ лъаIэу иIам – тхакIуэ хъуным – нэгъэсауэ хуэкIуэн. Илъэс 95-рэ текIыжа и ужь дызэплъэкIыжми, къыдгуроIуэ – Тхьэр фIыкIэ Цуци, лъэпкъми къыхуэупсэри, къалэмыр къыIэщIилъхьат. Нобэ апхуэдэу гугъуехь пымыщIауэ къэтлъытэми, а зэманым бзылъхугъэр и и гъащIэм пхырыкI уагъэ нэхъыщхьэ дыдэу къыщIэкIар. 1968 гъэм Цуцэ Урысейм и тхакIуэхэм я Союзым ящтэ. А пIалъэращ бзылъхугъэм и зэчийм нэгъэсауэ зыкъыщызэкъуихыр, хэгъуэгуми, къэралми я литературэ утыкуми нэгъэсауэ щихьэр. «ФатIимэт» зыфIища и романыр Москва «Советская Россия», «Современник» тхылъ тедзапIэхэм къыщыдокI 1974, 1985 гъэхэм. Ар и фIыгъэу, Къэрэшей-Черкесым къыщымынэу, Ищхъэрэ Кавказри щыгъэтыжауэ, къэралыгъуэшхуэм и тхылъеджэхэм яIэрыхьащ урысыбзэкIэ зэдзэкIауэ. ЗэдзэкIакIуэ Князевэ Т. нэгъэсауэ елэжьауэ, тхакIуэм и гупсысэгуращэхэр имыгъэкIуэду хамэбзэкIэ къиIуэтэжауэ къыщIэкIри, романыр икъукIэ ягу ирихьащ урысыбзэкIэ еджа щIэджыкIакIуэхэми. А зэманым щыщIэдзауэ, Цуцэ яхохьэ зи цIэр фIыкIэ жаIэ совет бзылъхугъэ тхакIуэхэм. Абы игъэгушхуа бзылъхугъэм и Iэдакъэ къыщIокI нэгъуэщI тхыгъэ гъэщIэгъуэнхэри. Абыхэм ящыщщ «Нысэ ябгэ», «Анэм и пэш» тхыгъэхэр, нэгъуэщIхэри. «ФатIимэт» романри апхуэдизкIэ цIэрыIуэ хъуати, цIыхухэм я лъэIукIэ етIуанэ къыдагъэкIыж. ГъэщIэгъуэныр аракъэ, Цуцэ къиIуатэр къызэрымыкIуэ Iуэхугъуэтэкъым, зыри зыхэмыплъа къэхъукъащIэ телъыджэтэкъым. АтIэ, махуэ къэси жыхуаIэм хуэдэу цIыхухэр зыхэплъэ къызэрыкIуэ теплъэгъуэхэрат. АрщхьэкIэ апхуэдизкIэ нэгъэсауэ цIыхухэм я гурыгъугуращэхэм хэплъэти, я гукъеуэхэм лъэIэсти, «ярэби, мыр сэрауэ пIэрэ щIатхар» жэуэ иригъэгупсысхэт. Аращ бзылъхугъэм и IэдакъэщIэкIхэри щIэджыкIакIуэхэм апхуэдизу щIызэIэпахыр. Цуцэ къиIэт гукъеуэхэр унагъуэм, уэрамым, лэжьапIэм узыщрихьэлIэ Iуэхугъуэхэрат. Нэгъэсауэ ухэплъэжмэ, ар гъащIэм и прозэт, псэм игъэуш сатырэт. ЦIыкIухэми, балигъхэми, бзылъхугъэхэми, цIыхухъухэми зэрыжаIэу я гущIэм иплъэфт тхакIуэр. Нэгъэсауэ къитIэщIт игъащIэми жылагъуэм къыдекIуэкI гукъеуэхэр. ГъэщIэгъуэныр аракъэ, абыхэм жэуапи къахуигъуэтыжт. Цуцэ и творчествэм теухуауэ мащIэкъым ятхар. Бзылъхугъэм и тхакIуэ зэчийм къытепсэлъыхьахэм ящыщщ еджагъэшхуэхэу, критикхэу Бэчыжь Лейла, Хъупсырокъуэ Хъызыр, Дзасэжь Хьэсанш сымэ, нэгъуэщI куэд. Абы къыщымынэу, Цуцэ и IэдакъэщIэкIхэр еджапIэхэм я программэм хагъыхьауэ, сабийхэми нэгъэсауэ ирагъэдж. Шэч хэмылъу, адыгэ литературэм къыщымынэу, хэгъуэгуми хэлъхьэныгъэфI хуэзыщIа тхакIуэхэм ящыщщ Цуцэ. Абы хуэфэщэн пщIэри игъуэтыжащ – «КъэрэшейЧеркесым и цIыхубэ тхакIуэ» цIэ лъапIэр къыхуагъэфэщащ. ДауикI, ар нэгъэсауэ фIыщIэ нэсщ. Жагъуэ зэрыхъущи, мыукIытэжу Iэгуфэ шиякIэ апхуэдэ фIэщыгъэцIэхэр къыдэзых тхакIуэ-усакIуэ нэпцIхэм ялъытауэ, Цуцэ щэнейрэ хуэфащэщ «цIыхубэ тхакIуэ» фIэщыгъэцIэр. Сыту жыпIэмэ, абы и IэдакъэщIэкIхэр щIэджыкIакIуэхэм фIыуэ язгъэлъэгъуари, и цIэр зыгъэIуари и зэчий нэсращ. Нэхъ гъэщIэгъуэныжыр, Цуцэ и тхыгъэхэм гъащIэ кIыхь зэрагъуэтаращ. УусакIуэу, утхакIуэу птхыр Iуэхукъым, Iуэхур – дунейм уехыжа нэужь, уи IэдакъэщIэкIхэр здомыхьыжынращ. Псэр зыхэкIа Iэпкълъэпкъым щIыгъуу уи IэдакъэщIэкIхэри мащэм ирагъэтIылъэхам хуэдэу, уи ужьым кIэщIу иту ящыгъупщэжмэ – тхылъымпIэ уцIэпI къудейуэ мы гъащIэм утетауэ аращ. Абы и IуэхукIэ, Цуцэ и насып къихьащ и тхыгъэхэм гъащIэ кIыхь яритын. УмыгъэщIагъуэу къанэкъым иджырей щIалэгъуалэм яIэщIэмыкIыу зэраIэщIэлъыр бзылъхугъэм и тхыгъэхэр. Псом хуэмыдэу «ФатIимэт» романыр зэIэпахыу щIаджыкI ноби. Ар тхакIуэм хуэдус фэрыщIыгъэ цIынэкъым, атIэ пэж дыдэщ. ЗыфIэгъэщIэгъуэныр хэплъэфынущ щIалэгъуалэр нобэ къыздимыкI Интернетым, сайт зэхуэмыдэхэм. Абдеж ныбжьыщIэхэр зытепсэлъыхь, зи тхыгъэхэр щIаджыкI тхакIуэ, усакIуэ нэсхэм ящыщщ Цуци. А псоми сэбэп хуэхъуар и тхыгъэхэр гъащIэ гъуджэ къудейуэ къимыгъанэу, психологие, философие гукъеуэхэр къитIэщIыну сыт щыгъуи и ужь зэритаращ. Къапщтэмэ, философие еплъыкIэхэр куууэ къэзытIэщIын япэ щIэзыдза ди лъэпкъэгъу бзылъхугъэщ Кхъуэхъу Цуцэ. Аращ адыгэ бзылъхугъэм и гурыгъу-гуращэхэр нэгъэсауэ япэ сэтей къэзыщIар, цIыхухэм я пащхьэ изылъхьар. Пэжщ, цIыху гъащIэм хуэдэуи, творчествэм и пIалъэри псоми хуэгумащIэкъым. Зи лъэужьым щIыгъуу, зи IэдакъэщIэкIхэри зэманым ипхъэхыж куэд дунейм тетщ. АрщхьэкIэ, щыIэщ цIыху и псалъэм иригъэгъуэта къарум илъэсхэр пэмылъэщу. Абыхэм ящыщщ зи лъэужь нэхур дунейм къытена, зи псалъэ узыншэр псэ хущхъуэу цIыхухэм къахуэна Кхъуэхъу Цуци. Тхьэм и ахърэт дахэ ищI. КЪАРЗЭДЖ Сэид Псэужамэ, илъэс 99-рэ ирикъунут аращи, картелхэм я ягъэкIэ, экономикэм сом мелард бжыгъэ хэщIыныгъэу игъуэтащ. — ИпэкIэ картель зэгурыIуэныгъэхэм хъызмэти 2-3 хыхьэу щытамэ, иджы бжыгъэр хуабжьу хэхъуащ, Iуэхухэм заубгъуащ. Картелхэм зыщаужьащ зэрыкъэралу, абыхэм хэщIыныгъэ къызыхуахьыр федеральнэ сатум и закъуэкъым, атIэ, хэгъуэгум и сату щытыкIэми йогуауэ. Абы къыдэкIуэу, картелхэм хэтхэм фейдэуэ яIэр мащIэкъым — сом меларди 130-м щIигъу. Мис а псори и щхьэусыгъуэу, УФАС-м и къалэн пажэхэм ящыщщ картелхэм япэщIэтыныр, я лэжьыгъэр зэпыудыныр, — къыхигъэщащ Уракчиев Iэмин. АдэкIэ антимонопольнэ къулыкъум и пашэм кърибжэкIащ картелхэм зэдащI зэгурыIуэныгъэхэм я лIэужьыгъуэхэм, дэтхэнэми къихь зэраным, абыхэм епха щытыкIэ щхьэхуэхэм. ЗэIущIэм хэтахэм я пащхьэ къыщыпсэлъащ УФАС-м и унафэщIым и къуэдзэ Авраховэ Галинэ. Абы бжыгъэхэмкIэ, щапхъэхэмкIэ къигъэлъэгъуащ зыщылажьэ къулыкъум мы гъэр къызэрихьэрэ тхьэусыхэу къыIэрыхьахэр, абыхэм зэрыхэплъар, унафэу къахьар. АдэкIэ УФАС-м и федеральнэ инспектор Матакаев Инус къытепсэлъыхьащ картелхэм яхьэлIауэ Управленэм ихь къалэнхэм. — 2019 гъэм къриубыдэу УФАС-м Iуэхуи 127-рэ къиIэтащ. Ахэр зэхьэлIар административнэ хабзэкъутэныгъэхэращ. Абыхэм теухуауэ административнэ жэуаплыгъэ зэрахьыну постановленэ 87-рэ къэтхьащ. КъинэмыщIауэ, ди хэгъуэгу УФАС-р хэлэжьыхьащ хьэкум зэхыхьи 116-м. А псоми къадэкIуэу, Управленэм и нэIэм сыт щыгъуи щIэтщ гуащIэдэкI зэныкъуэкъуныгъэ мыузыншэхэр къэзыгъэщI, зэгурыIуэныгъэ нэпцIхэр зыщI IуэхущIапIэхэмрэ IуэхущIэхэмрэ. Власть къулыкъухэмрэ щIыпIэ самоуправленэ къулыкъухэмрэ сату зэныкъуэкъум хэтхэм ящыщу зым гулъытэ, хуэгъэкIуэтэныгъэ нэхъыбэ хуащIу, нэгъуэщIыр щыдакъузэкIэ, иужьрейм и зыужьыныгъэм, и сату утыку ихьэным зэранышхуэ къыхуахь, — жиIащ Матакаев Инус. Абы къызэрыхигъэщащи, УФ-м и Президентым ищIа, зэныкъуэкъуныгъэм и зыужьыныгъэм теухуа Лъэпкъ планым еунэтI, къызэрегъэпэщ федеральнэ, щIыпIэ самоуправленэ къулыкъухэм я лэжьыгъэр. Ар хуокIуэж сату, зэныкъуэкъуныгъэ зэдэлэжьэныгъэ узыншэм зиужьыным. А псоми лъакъуэщIэдз яхуохъу картелхэм ялэжь Iуэху мыхъуэмыщIэхэр. ЗэIущIэм къриубыдэу УФАС-м и лэжьакIуэхэм упщIэ куэд иратащ, дэтхэнэми жэуап игъуэтащ. Иужьми Уракчиев Iэмин журналистхэм зэман щхьэхуэ яхухихри, я упщIэхэм жэуап иритащ. Апхуэдэу, къыхагъэщащ «роуминг» лъэпощхьэпор. Iэмин журналистхэм ядищтэкIэрэ, жиIащ роуминг щытыкIэр цIыхухэм я сэбэп зыхэлъу щытыным, ар телефон оператор псоми я зэхуэдэу, УФ-м икIами, цIыхум и зэран къыхэмыкIыу лажьэу ягъэпсыным тегъэчынауэ езыхэри, къулыкъу куэди зэрелэжьыр. — Ди гуапэщ икIи мыхьэнэшхуэ зиIэщ федеральнэ хабзэкIэ щIэгъэбыдауэ уасэншэ роуминг щыIэн хуейуэ къызэрагъэувар. А унафэр зытеухуар оператор цIэрыIуэ закъуэхэрами, ар псоми яхьэлIащ, — жиIащ Уракчиевым. ТУАРШЫ Ирэ. Сурэтыр ТУАРШЫ Беслъэн трихащ ЗэIущIэ щIэныгъэкIэ, зэчийкIэ, мурад пажэкIэ утыкум ихьэныр къызэрыкIуэ Iуэхутэкъым. Арами, Цуцэ къигъэлэлакъым и пабгъэныгъэр, зытеува лъагъуэм емыпцIыжу тетащ. 1920 гъэм Къэсей Хьэблэ (иджырей Хьэбэзым) къыщыхъуащ Кхъуэхъу Цуцэ. Адыгэ бзылъхугъэхэм ящыщу, япэу егъэджэныгъэм, щIэныгъэм зезытахэм яхэтащ. А илъэс гугъухэм ухэплъэжмэ, лъэпкъ зэхуэмыдэхэм я щIалэгъуалэм пкъырэ лъабжьэрэ яхуэхъуа ШКМ – мэкъумэшыщIэ щIалэгъуалэм я еджапIэр къиухащ. Ари щIэныгъэ нэс къыхуэмыхъуауэ къилъытэри, Цуцэ щIэтIысхьащ Черкесск дэт педагогикэ училищэм. Бзылъхугъэм дежкIэ ар щIэныгъэшхуэ ирикъут. И щхьэр ирипIыжуи, и унагъуэр зэрызэтриIыгъэну лэжьапIэ, къуажэм зырыпсэуфыну IэщIагъэ зригъэгъуэтагъыххэт Цуцэ. Арами, езым и гъащIэ еплъыкIэм сыт щыгъуи хуэткIийуэ къызэфIэува бзылъхугъэр зыхуэарэзыжу тIысыжакъым. АтIэ, зэрылъэкIкIэ и ужь итащ щIэныгъэ нэхъыбэж зригъэгъуэтыным. Ар и мураду Къэбэрдей-Балъкъэр университетми ищхьэ щIэныгъэ къыщIихащ. Егъэджэныгъэ-гъэсэныгъэ лэжьыгъэми имыгъэгувэу пэрыуващ. Цуцэ егъэджакIуэу мэлажьэ, и ныбжьым емылъытауэ лэжьыгъэ зэфIэкIыфIхэр къызыкъуех. Областым и еджапIэ-интернатым унафэщIу трагъыхьэ. Къэрэшей-Черкес тхылъ тедзапIэм и адыгэ къудамэм и редакторщ. Апхуэдизу зи лэжьыгъэр зыукъуэдия бзылъхугъэм пенсэм кIуэхуи щигъэтакъым и лэжьыгъэр, зэрылъэкIкIэ хуэлэжьащ лъэпкъым, къэралым, егъэджэныгъэм, литературэм. Иужьрейуэ зи цIэ итIуа IэщIагъэм – литературэ гъуэгуанэм бзылъхугъэм нэгъэсауэ зрет. ИкIи аращ