Актуально В КЧР прошла конференция к 90-летию Юрия Калмыкова с участием делегации из Турции Актуально В столице КЧР подвели итоги и наградили отличившихся участников месяца патриотической, спортивной и оборонно-массовой работы Актуально Ярмарка вакансий для особенных соискателей прошла в КЧР Актуально В КЧР состоялся форум онкологов СКФО СКФО Ставропольские врачи удалили с головы пациента гигантскую опухоль

ГъащIэм и прозаик нэст

30.06.2015 2830
ГъащIэм и прозаик нэст
Кохова ЦуцаТхакIуэм и къалэныр – цIыхухэм я зэш тегъэунракъым. АтIэ уи гур зэригъэзэкIыу, гупсысэ иIэхэр къитIэщIынращ. Апщыгъуэращ уи сатыр къэси щIэджыкIакIуэхэм щызэхащIэнур, узыхуей лъагъуэм щытеувэнур, уи IэдакъэщIэкIхэм мэкъамэ щIэплъхьам щыщIэдэIунур. Абы къыщымынэу, щыIэщ тхакIуэ езым и гъащIэ къикIуам, гупсысэм я нэхъ IэфIу, гухэщIми я нэхъ куууэ зыхищIам щымысхьу, образ къигъэщIхэм щахилъхьэ, и тхыгъэхэм джэлэс щахуищI. Абы нэхъ тыгъэ лъапIи щыIэу къыщIэкIынкъым – Тхьэр къызэрыпхуэупса уи дунейм щыщ Iыхьэ щIэджыкIакIуэхэм яптыным. Тхыгъэ къигъэщIахэм зи гъащIэр хэзыухуэнэжу, цIыхухэм тыгъэ яхуэзыщIа тхакIуэхэм ящыщщ бзылъхугъэ тхакIуэ къызэрымыкIуэ Кхъуэхъу Цуцэ Мэжид и пхъур. Абы и IэдакъэщIэкIхэр ноби цIыхухэм я пащхьэ илъщ, сыт хуэдиз пIалъэ темыкIами, цIыху гупсысэр иджыри ягъэуш, сатырхэм къыщытIэщIа теплъэгъуэхэр жьы хъуакъым. Цуцэ псэужамэ, мы мазэм ирикъунут илъэс 95. Арами, уи гъащIэм хуэдэу, тхакIуэ пIалъэри Алыхьым къызэрыпхухихщ. Хэт и гугъэнт лIыщIыгъуэкIэ узэIэбэкIыжмэ, революцэмрэ граждан зауэмрэ иджыри къыщIэмыхуа Къэсей Хьэблэ къыдэхъухьа хъыджэбз цIыкIур щIэныгъэм хуэушу, адыгэхэр зыщыпсэу хэгъуэгуищми, езы къэрал утыкуми зи цIэр щызыгъэIуну тхакIуэ ахъырзэман хъуну? Дауэ щымытми, и япэ еджэгъуэ илъэсхэм къызыкъуиха пабгъэныгъэмрэ творческэ зэчиймрэ емыпцIыжу, Цуцэ хузэфIэкIащ и гухэлъхэм я нэхъ лъаIэу иIам – тхакIуэ хъуным – нэгъэсауэ хуэкIуэн. Илъэс 95-рэ текIыжа и ужь дызэплъэкIыжми, къыдгуроIуэ – Тхьэр фIыкIэ Цуци, лъэпкъми къыхуэупсэри, къалэмыр къыIэщIилъхьат. Нобэ апхуэдэу гугъуехь пымыщIауэ къэтлъытэми, а зэманым бзылъхугъэр и щIэныгъэкIэ, зэчийкIэ, мурад пажэкIэ утыкум ихьэныр къызэрыкIуэ Iуэхутэкъым. Арами, Цуцэ къигъэлэлакъым и пабгъэныгъэр, зытеува лъагъуэм емыпцIыжу тетащ. 1920 гъэм Къэсей Хьэблэ (иджырей Хьэбэзым) къыщыхъуащ Кхъуэхъу Цуцэ. Адыгэ бзылъхугъэхэм ящыщу, япэу егъэджэныгъэм, щIэныгъэм зезытахэм яхэтащ. А илъэс гугъухэм ухэплъэжмэ, лъэпкъ зэхуэмыдэхэм я щIалэгъуалэм пкъырэ лъабжьэрэ яхуэхъуа ШКМ – мэкъумэшыщIэ щIалэгъуалэм я еджапIэр къиухащ. Ари щIэныгъэ нэс къыхуэмыхъуауэ къилъытэри, Цуцэ щIэтIысхьащ Черкесск дэт педагогие училищэр. Бзылъхугъэм дежкIэ ар щIэныгъэшхуэ ирикъут. И щхьэр ирипIыжуи, и унагъуэр зэрызэтриIыгъэну лэжьапIэ, къуажэм зырыпсэуфыну IэщIагъэ зригъэгъуэтагъыхэт Цуцэ. Арами, езым и гъащIэ еплъыкIэм сыт щыгъуи хуэткIийуэ къызэфIэува бзылъхугъэр зыхуэарэзыжу тIысыжакъым. АтIэ зэрылъэкIкIэ и ужь итащ нэхъыбэж щIэныгъэ зригъэгъуэтыным. Ар и мураду Къэбэрдей-Балъкъэр университетми ищхьэ щIэныгъэ къыщIихащ. Егъэджэныгъэ-гъэсэныгъэ лэжьыгъэми имыгъэгувэу пэрыуващ. Цуцэ егъэджакIуэу мэлажьэ, и ныбжьым емылъытауэ лэжьыгъэ зэфIэкIыфIхэр къызыкъуех. Областым и еджапIэ-интернатым унафэщIу трагъыхьэ. Къэрэшей-Черкс тхылъ тедзапIэм и адыгэ отделым и редакторщ. Апхуэдизу зи лэжьыгъэр зыукъуэдия бзылъхугъэм пенсэм кIуэхуи щигъэтакъым и лэжьыгъэр, зэрылъэкIкIэ хуэлэжьащ лъэпкъым, къэралым, егъэджэныгъэм, литературэм. Иужьрейуэ зи цIэ итIуа IэщIагъэм – литературэ гъуэгуанэм бзылъхугъэм нэгъэсауэ зрет. ИкIи аращ и гъащIэм пхырыкI уагъэ нэхъыщхьэ дыдэу къыщIэкIыр. 1968 гъэм Цуцэ Урысейм и тхакIуэхэм я союзым ящтэ. А пIалъэращ бзылъхугъэм и зэчийм нэгъэсауэ зыкъыщызэкъуихыр, хэгъуэгуми, къэралми я литературэ утыкуми нэгъэсауэ щихьэр. «ФатIимэт» зыфIища и романыр Москва «Советская Россия», «Современник» тхылъ тедзапIэхэм къыщыдокI 1974, 1985 гъэхэм. Ар и фIыгъэу, Къэрэшей-Черкесым къыщымынэу, Ищхъэрэ Кавкази щыгъэтыжауэ, къэралыгъуэшхуэм и тхылъеджэхэм яIэрыхьащ урысыбзэкIэ зэдзэкIауэ. ЗэдзэкIакIуэ Князева Т. нэгъэсауэ елэжьауэ, тхакIуэм и гупсысэ-гуращэхэр имыгъэкIуэду хамэбзэкIэ къиIуэтэжауэ къыщIэкIри, романыр икъукIэ ягу ирихьащ урсысыбзэкIэ еджа щIэджыкIакIуэхэми. А зэманым щыщIэдзауэ, Цуцэ яхохьэ зи цIэр фIыкIэ жаIэ совет бзылъхугъэ тхакIуэхэм. Абы игъэгушхуа бзылъхугъэм и Iэдакъэ къыщIокI нэгъуэщI тхыгъэ гъэщIэгъуэнхэри. Абыхэм ящыщщ «Нысэ ябгэ», «Анэм и пэш» тхыгъэхэр, нэгъуэщIхэр. «ФатIимэт» романри апхуэдизкIэ цIэрыIуэ хъуати, цIыхухэм я лъэIукIэ етIуанэ къыдагъэкIыж. ГъэщIэгъуэныр аракъэ, Цуцэ къиIуатэр къызэрымыкIуэ Iуэхугъуэтэкъым, зыри зыхэмыплъа къэхъукъащIэ телъыджэтэкъым. АтIэ махуэ къэси жыхуаIэм хуэдэу цIыхухэр зыхэплъэ къызэрыкIуэ теплъэгъуэхэрат. АрщхьэкIэ апхуэдизкIэ нэгъэсауэ цIыхухэм я гурыгъу-гуращэхэм хэплъэти, я гукъеуэхэм лъэIэсти, «ярэби, мыр сэрауэ пIэрэ щIатхар» жэуэ иригъэгупсысхэт. Аращ бзылъхугъэм и IэдакъэщIэкIхэри щIэджыкIакIуэхэм апхуэдизу щIызэIэпахыр. Цуцэ къиIэт гукъеуэхэр унагъуэм, уэрамым, лэжьапIэм узыщрихьэлIэ Iуэхугъуэхэрат. Нэгъэсауэ ухэплъэжмэ, ар гъащIэм и прозэт, псэм игъэуш сатырэт. ЦIыкIухэми, балигъхэми, бзылъхугъэхэми, цIыхухъухэми зэрыжаIэу я гущIэм иплъэфт тхакIуэр. Нэгъэсауэ къитIэщIт игъащIэми жылагъуэм къыдекIуэкI гукъеуэхэр. ГъэщIэгъуэныр аракъэ, абыхэм жэуапи къахуигъуэтыжт. Цуцэ и творчествэм теухуауэ мащIэкъым ятхар. Бзылъхугъэм и тхакIуэ зэчийм къытепсэлъыхьахэм ящыщщ еджагъэшхуэхэу, критикхэу Бэчыжь Лейла, Хъупсырокъуэ Хъызыр, Дзасэжь Хьэсанш сымэ, нэгъуэщI куэд. Абы къыщымынэу, Цуцэ и IэдакъэщIэкIхэр еджапIэхэм я программэм хагъыхьауэ, сабийхэми нэгъэсауэ ирагъэдж. Шэч хэмылъу, адыгэ литературэм къыщымынэу, хэгъуэгуми хэлъхьэныгъэфI хуэзыщIа тхакIуэхэм ящыщщ Цуцэ. Абы хуэфэщэн пщIэри игъуэтыжащ – «Къэрэшей-Черкесым и цIыхубэ тхакIуэ» цIэ лъапIэр къыхуагъэфэщащ. ДауикI, ар нэгъэсауэ фIыщIэ нэсщ. Жагъуэ зэрыхъущи, мыукIытэжу Iэгуфэ шиякIэ апхуэдэ фIэщыгъэцIэхэр къыдэзых тхакIуэ-усакIуэ нэпцIхэм ялъытауэ, Цуцэ щэнейрэ хуэфащэщ «цIыхубэ тхакIуэ» фIэщыгъэцIэр. Сыту жыпIэмэ, абы и IэдакъэщIэкIхэр щIэджыкIакIуэхэм фIыуэ язгъэлъэгъуари, и цIэр зыгъэIуари и зэчий нэсращ. Нэхъ гъэщIэгъуэныжыр, Цуцэ и тхыгъэхэм гъащIэ кIыхь зэрагъуэтаращ. УусакIуэу, утхакIуэу птхыр Iуэхукъым, Iуэхур – дунейм уехыжа нэужь, уи IэдакъэщIэкIхэр здомыхьыжынращ. Псэр зыхэкIа Iэплъэпкъым щIыгъуу уи IэдакъэщIэкIхэри мащэм ирагъэтIылъэхам хуэдэу, уи ужьым кIэщIу иту ящыгъупщэжмэ – тхылъымпIэ уцIэпI къудейуэ мы гъащIэм утетауэ аращ. Абы и IуэхукIэ, Цуцэ и насып къихьащ и тхыгъэхэм гъащIэ кIыхь яритын. УмыгъэщIагъуэу къанэкъым иджырей щIалэгъуалэм яIэщIэмыкIыу зэраIэщIэлъыр бзылъхугъэм и тхыгъэхэр. Псом хуэмыдэу «ФатIимэт» романыр зэIэпахыу щIаджыкI ноби. Ар тхакIуэм хуэдус фэрыщIыгъэ цIынэкъым, атIэ пэж дыдэщ. ЗыфIэгъэщIэгъуэныр хэплъэфынущ щIалэгъуалэр нобэ къыздимыкI Интернетым, сайт зэхуэмыдэхэм. Абдеж ныбжьыщIэхэр зытепсэлъыхь, зи тхыгъэхэр щIаджыкI тхакIуэ, усакIуэ нэсхэм ящыщщ Цуци. А псом сэбэп хуэхъуар и тхыгъэхэр гъащIэ гъуджэ къудейуэ къимыгъанэу, психологие, философие гукъеуэхэр къитIэщIыну сыт щыгъуи и ужь зэритаращ. Къапщтэмэ, философие еплъыкIэхэр куууэ къэзытIэщIын япэ щIэзыдза ди лъэпкъэгъу бзылъхугъэщ Кхъуэхъу Цуцэ. Аращ адыгэ бзылъхугъэм и гурыгъу-гуращэхэр нэгъэсауэ япэ сэтей къэзыщIар, цIыхухэм я пащхьэ изылъхьар. Пэжщ, цIыху гъащIэм хуэдэуи, творчествэм и пIалъэри псоми хуэгумащIэкъым. Зи лъэужьым щIыгъуу, зи IэдакъэщIэкIхэри зэманым ипхъэхыж куэд дунейм тетщ. АрщхьэкIэ, щыIэщ цIыху и псалъэм иригъэгъуэта къарум илъэсхэр пэмылъэщу. Абыхэм ящыщщ зи лъэужь нэхур дунейм къытена, зи псалъэ узыншэр псэ хущхъуэу цIыхухэм къахуэна Кхъуэхъу Цуци. Тхьэм и ахърэт дахэ ищI.
2830 просмотров


Комментарии

Написать
Комментарии >



Подписывайтесь на RIAKCHR в Одноклассниках Получайте свежие статьи и новые публикации на свой мобильный
Вступайте в сообщество RIAKCHR в “ВКонтакте” Получайте свежие статьи и новые публикации на свой мобильный
Вступайте в сообщество RIAKCHR в “Telegram” Получайте свежие статьи и новые публикации на свой мобильный