БЕПГИЛИ ЯРЫКЛЙНДЫРУВШЫДЫ ЭСКЕРИП

Белгили ногай шайири эм ярыкландырувшысы, совет ногай адабиятынынъ негизин салувшыларынынъ бириси Муса Курманалиев 1894-нши йылдынъ 15 мартында Ставрополь крайынынъ А ш ш ы кулак прист авствосынынъ Кара-тоьбе авылында ярлы аьелде тувган. Авылдынъ мешит мектебинде окыган йылларында, диншилик илмисиннен баска араб тилининъ грамматикасын, риторикады, логикады эм математикады терен йосыкта уьйренген. Болаяк шайир-ярыкландырувшыдынъ бактысында уьйкен орынды белгили ногай аьлими-ярыкландырувшысы Абдул-Хамид Джанибеков туткан, демеге болаяк. 1920 йылда Кара-Тоьбе авылында А.-Х. Джанибековтынъ макуллавы ман М .Курманалиев оьзининъ тувган-оьскен авылында ашылган янъы совет мектебининъ биринши окытувшысы болады. Оьзи ана тилинде язган ятлавларды бириншилерден болып, балаларга окыйды. М.Курманалиев бир ок заманда мектеп балаларына оьзи сол заманларда коьширген Пушкиннинъ, Лермонтовтынъ, Маршактынъ ятлавларын да ана тилинде окып эситтиргени акында оьктемсип айтып алатаган болган, неге десе мектеплерде сол йылларда орыс тилиннен де окув китаплары етиспегенлер, а ана тилимиздеги учебниклер акында соьз де йок. Ама окытпага эм билим бермеге керек. Ногай балалары да билим алмага бек ымтылыслы болганлар... Муса Курманалиев эм онынъ алал йолдасы Зеид Кайбалиев Дагестан, Карашай-Шеркеш, Шешен ерлериндеги ногай авылларында мектеп билимин оьстируьв мен каьрлейдилер. А.-Х.Джанибеков пан бирге Муса Курманалиев латин негизинде ногай язувын уйгынлайдылар. Сонъ славян графиги негизинде биринши ногай элиппесин, ана адабият асарларын язадылар эм сол йыллардагы ногай газеталарында баспалайдылар. Оьзининъ биринши ятлавын Муса Курманалиев 1918 йылда язган. 1931 йылда Пятигорск каласындагы Ставрополь китап баспасында автордынъ «Балалар йырлары» дел аталган биринши шайирлик йыйынтыгы дуныя коьреди. Оннан сонъгы йылларда Керуьв-Кавказ эм Дагестан баспаларында Муса Курманалиевтинъ «Балалар анъы», «Язлык анълары», «Канатлы юрек», «Шоьл тавысы» эм баска йыйынтыклары шыгадылар. М.Курманалиев ногайлар арасыннан бириншилерден болып Ставрополь крайынынъ Прикумск каласында окытувшылар съездинде ортакшылык этеди эм онда шыгып соьйлейди. Москва каласында озган миллет мектеплери уьшин учебниклер авторлары ны нъ 2-нши савлайроссиялык конференциясынынъ элшиси этилип сайланады. Муса Курманалиев 1936 йылдан алып СССР язувшылар Союзынынъ агзасы да болган, 5 шайирлик китаплардынъ авторы. Сыйлы ердесимиздинъ «Булытлар ш аш ылдылар» дестаны шынтысы ман да совет ногай поэзиясынынъ оьктеми болган. Халкымыз арасында Муса Курманалиев ийги коьшируьвши дел те белгили эди. Ол Александр Пушкиннинъ, Михаил Лермонтовтынъ, Корней Чуковскийдинъ, Самуил Маршактынъ, Сулейман Стальскийдинъ, Гамзат Ц адасадынъ эм оьзгелердинъ коьплеген ятлавларын эм дестанларын ногай тилине коьширген эм баспалаган. М.Курманалиевтинъ баславы ман педучилищединъ ногай яслары эм кызлары Лев Толстойдынъ балалар уьшин язган кишкей хабарларын ногайшага коьширедилер эм 1950 йылда Грозный каласында баспадан шыгарадылар. Сонъында олардынъ арасыннан алдынгы окувшылары Куруптурсын Оразбаев, Джалалдин Ш ихмурзаев белгили язувшылар болып калмай, коьшируьв мен де аз каьрлемегенлер эм олар окытувшысына разылыкларын билдирип турганлар. Бизим кишкей балаларымыз уьшин де шайир коьплеген ятлавларын язган эм олардынъ бир хыйлысы сонъында йырларга да айланган эм бу куьнлерде де йырланадылар. Сыйлы агайымыз эм белгили шайиримиз Муса Курманалиев яшавдан 1972 йылда кешкен эм Терекли-Мектебте коьмилген. Онынъ атын Ногай районында Куьнбатар авылынынъ мектеби юргистеди, Терекли-Мектеб авылындагы бир орамга шайирдинъ аты да берилген. Кара-Тоьбе авылындагы орта мектепке де онынъ аты берилген эм мектеп азбарында шайирдинъ эстелиги де бар. Аьлиги заманда А .-Х . Д ж а н и б е к о в эм М.Курманалиев атлы ногай фонды да бар эм оны ман етекшиликти белгили ямагатшылык-тарихши Сраждин Межитов этеди. Эм сол фонд соьлеги енъил болмаган шакта ногай ямагатыннан акша йыяды эм эки белгили аьдемимиздинъ биргелес эстелигин Ногай районынынъ орталыгы Терекли-М ектебте салмага мыратланады. Белки, сол куьнди де коьрмеге амаллы болармыз.