АЙТУВЛЫ ЯРЫКЛАНДЫРУВШЫДЫНЪ СЫЙЫНА

ханьде биринши кере Умеров окувлары оздылар. Бу илмилик амалламасы 19 оьмирдинъ сонъында, 20 оьмирдинъ басында яшаган ярыкландырувшы, аьлим, китап баспалавшы эм журналист Абдрахман Умеровтынъ асабалыгына багысланган. Окувлар Тоьмен Поволжье регионларында Россиядынъ Азия кесегининъ Дин управлениесининъ элшилиги Ильдар Даировтынъ басшылавы ман уйгынланган. Конференциядынъ куллыгында ногай тергевшилери эм белсинли аьрекетшилер катнастылар. Абдрахман Умеров 1867 йылда Астраханьде тувган. Белгили дин аьрекетшиси эм тарихши Ш игабутдин Марджанидинъ Казань медресесинде окыган. Окувын кутылган сонъ тувган каласына кайткан, мунда ол «Низамия» оьз медресесин ашкан. Бу медресединъ окувшылары карагаш ярыкландырувшысы, ногай язбасын туьзуьвши Абдулхамид Джанибеков эм биринши юртшы драматургы Басир Абдулин болганлар. 1896 йылда А.Умеров араб тилининъ грамматикасы бойынша окув пособиесин баспалаган. Сонъ типографияды эм китап сатув боьлмесин ашкан. А 1907 йылда «Идель» ямагатшылык-политикалык газетасынынъ уйгынлавшысы эм биринши редакторы болган. Баспа амалы узак заман аьрекетлемеген - 1913 йылда оны полиция департаментининъ токтасы ман япканлар. 1991 йылда энтузиастлар бу газетады янландырганлар эм ол буьгуьнги куьнде де Астраханьде - илмилик конференция Умеров окувларында докладларды нъ бириси «Идель» газетасында баспалавларды тергевге багысланган эди. Тергевдинъ авторы Алим Махсутов архивлик номерлерде А.Умеров оьзин бас деп ногай деп санайтаганы акында баспалавларды тапкан. Суьйтип, 1913 йылдынъ бир язлык номерлерининъ бирисинде ол оьзининъ бавырдасларына - юрт ногайларына оьзлерининъ балаларын бакшашылык мектеплерине бермеге, олардынъ орынларын оьзге миллетлердинъ элшилери бийлемесинлер уьшин, маслагатлаган. Газетада татар публицисти Муаллим Алаш идинъ куллыклары баспаланганлар, ол Астрахань губерниясынынъ орта поволжье коьшкинши-татарларынынъ тувдыклары эм АЙТУВЛЫ ЯРЫКЛАНДЫРУВШЫДЫНЪ СЫЙЫНА шыгады. Соьлеги заманда онынъ токтастырувшылары область администрациясы эм «Дослык» («Дуслык») татар маданиятынынъ регионлык ямагатшылыгы боладылар. Абдрахман Умеровтынъ атын Джанибеков атлы орамында Астрахань татарларынынъ тарихине, маданиятына эм куьнделигине багысланган байыр музей юргистеди. Коьплердинъ санавларына коьре, Марджанидинъ окувшысы, татар газетасынынъ туьзуьвш иси эм татар музейининъ «юзи» Абдрахман Умеров татар болмага керек - А.Умеров акында китаптынъ авторы Сулейман Рахимов оны татар ярыкландырувшысы деп санайды, сол ойды Давлят Умеров та демевлейди. Ама тарихши эм карагаш-ногайдынъ белсинли аьрекетшиси Рамиль Ишмухамбетовтынъ ойынша, Абдрахман Умеров асылы ман ногай-карагаш болган: «сол заманларда орыслар баьри тюрк миллетлерге, аьле азербайджанларга эм хакасларга, татарлар деп атаганлар. Азербайджанларга эм хакасларга суьйтип айтувлары 20-ншы оьмирдинъ басында койылды, а бизди суьйтип атавлары туьрлендируьвлер йылларына дейим де беркитилди, соннан себеп карыстырадылар. Совет власти, акыйкатлай да, астрахань ногайларын татар халкынынъ кесеги деп санаган. А.Умеровтынъ этникалык булагы акында эрисуьв тап бу сорав ман байланыслы - тергевшилер эм белсинли аьрекетшилер оны оьзлик оьлшемде тергеп калмай, карагашлардынъ эм юртшылардынъ асылы акында туьрли ойлы боладылар. Р.Ишмухамбетовтынъ анълатувынша, 1900 йылларда шыккан «Идель» газетасы тек татар газетасы болмаган. Онда татар публицистлери де, ногай, эм оьзге халклардынъ элшилери де макалаларын баспалаганлар - ол ортактюрк газетасы болган эм тюрк миллетлерининъ адабият тилинде шыккан. 1990 йылларда газетады янландырув ман татар миллетли аьдемлер каьрлегенлер, олар казань татар тилинде язганлар. ерли ногай яшавшыларында баскалыгы бар экенин коьрсеткен. 1910 йылда шыккан макалада ол баска калалардынъ окувшыларына каратып, ногайлар акында хабарлаган: «Мен Казаньде, Уфада, Пермьде, Вяткада болганда, ногайларды бир де коьрмеген эм «Ногай» деген аты болган халктынъ барлыгы акында эситпеген аьдемлер мага коьп кере расканлар. Сонъ Алаши астрахань карагашлардынъ эм юртшылардын I аданият Э1 куьнделик яшав баскалыклары акында язган, соны ман биргесине орыслар оларды татарлар деп янъылыслы атайтаганлары акында айткан. Ногай тематикасы тагы да бир неше докладта коьтерилди. Суьйтип, филологиялык илмилерининъ кандидаты Аминат Курмансеитова «Ногай ярыкландырувшысы Абдрахман Умеровтынъ ногайлардынъ анъ-анъламлык адабиятына косымы» деген тема бойынша соьйледи, а тарих илмилерининъ докторы Даниял Кидирниязов «Астрахань эм керуьв-кавказ ногайлары арасында тарихлик эм маданият байланыслары акында соравга» деген докладты окыды. Этнограф Виктор Викторин А.Умеровтынъ эм онынъ окувшыларынынъ регионнынъ ямагатшылык-политикалык яшавында орыны акында айтты, а Уфадан тарихши Ахат Салихов «А.И.Умеров эм Башкортостаннынъ араб-графикалык булаклары» тема бойынша соьйледи. Рамиль Ишмухамбетов оьзининъ презентациясын А.Умеровтынъ тарихлик тергевлерине багыслады, а Старокучергановка селосынынъ мешитининъ имам-хатыбы Ильнур Асанов онынъ «М уаллиму сарф лисан аль-араб» куллыгы акында хабарлады. Умеров окувларында астрахань аьлимлери, краеведлер эм Дагестаннан эм Карашай-Шеркеш ериннен белсинли аьрекетшилер эм конаклар катнастылар. Башкортостаннан эм Турциядан тергевшилердинъ докладлары онлайн-йорыгында оздылар. (О