АСАБАЛЫКТЫ САКЛАВШЫ ОТАН

Музейдинъ бай эм кызыклы тарихи бар. 2001 йылда КЧР халк язувш ы сы Иса Капаев ногай тарихининъ эм маданиятынынъ халк музейин туьзуьв бойынша куьпти уйгынлаган эм басшылаган. Сосы куьпке халкымыздынъ язувшылары эм шайирлери, аьлимлери эм композиторлары киргенлер. Олар бурынгы экспонатларды йыюв мырат пан ногайлар тыпакласып яшайтаган регионларга экспедицияларды озгарганлар. Каныгыслы куллык ийги етимисин берген. Тамамында 2985 экспонат йыйылган. Керуьв Кавказдынъ эм Кубыла федераллык округынынъ туьрли регионларында боьлинип яшайтаган миллетимиздинъ тарих эм маданият асабалыгын бириктируьвге себеп этеек халк музейин туьзуьв акында ойды РФ маданиятынынъ министерствосында демевлегенлер эм 2002 йылда халкымыздынъ зегенли язувшысы Иса Капаевтинъ аьзирлеген проекти РФ Президентининъ грантына тийисли болган. 2004 йылда Эркин-Халк авылындагы ногайлардынъ тарих эм маданият музейи халк музейи деген атты алган. 2012 йылдынъ 12 январинде Ногай муниципал район адм инистрациясы - нынъ басшысы М.Санглибаев музейди район муниципал туьзилисининъ отанына айландырган. Ногай халк музейи 112,6 квадратлы метрлик майданда орынласкан. Меканнынъ ишинде доьрт зал бар. Бириси аьскершилик данъкына багысланган, экиншиси этнографиялык зал, уьшиншиси художестволы зал, доьртиншиси адабият эм саният залы болады. Ашыклап айтканда, музейде ногай халкымыздынъ яшав-турмысы кенъ коьрсетилген. Музейде туьрли кызыклы экспонатл ар - 15-16 оьмирлерде ата-бабаларымыздынъ уьстилерине кийген кийимлери, саният, хозяйство алатлары, белгили ногай суьвретшилеримиздинъ эм скульпторларымыздынъ куллыклары, ногай аьлимлеримиздинъ эм язувш ыларымыздынъ китаплары, туьрли тармакларда миллетимиздинъ атын сый ман айттырган аьдемлери акында билдируьвлер сахый сакланадылар. М унд а а ь с к е р ш и л и к данъкына айырым боьлме багысланган. Сосы боьлмеде Уллы А тал ы к кавгасында душ панларды нъ дотын оьз коькиреги мен явып, аьскерши досларын оьлимнен куткарган СССР Баьтири Х алм урза Кумуковтынъ уьйкен суьврети, ердеслеримиздинъ кавгада коьрсеткен баьтирликлери акында билдируьвлер йыйылганлар. М у з е й д и н ъ э к и н ш и шарлагында иргеде Ногай м униципал районы ны нъ туьзилуьвининъ тарихине багысланган айырым стендти коьрмеге болады. Онда каьртлер мен билдируьвлер эм районнынъ картасы да бар. АСАБАЛЫКТЫ САКЛАВШЫ ОТАН таганлары уьшин разылыкты билдиремен. Бир-эки йыл артта бизим юртта болганында, музейди Гагаузиядан Игнат Казмалы йоклаган эм бурын ногайлар яшаган Авдарма авылы акында оьзи шыгарган китабын савгалап кеткен. Эгер биз ногай китапларды йыйнап бармасак, оьсип келеятырган яс аркаларымызга еткермеге зат болмаяк деп ойланаман. Оннан баска «ПМК-44» предприятиесининъ басшысы Башир Карасов музейге ногайша-орысша соьзликти сагынувлар язып савгалады, савболсын. Сондай айырым муьсиревимди Карашай-Шеркеш Республикасынынъ Правительствосынынъ Председателининъ орынбасары Джанибек Суюновка Музей кайсы миллеттинъ де тарихин, маданиятын, саниятын, адабиятын саклавшы отан болады. Мунда адабиятка да айырым боьлме этилген. Онда биринши ногай ярыкландырувшымыз Абдул-Хамид Джанибековтынъ, аьлимлер, тарих илмилерининъ докторлары Рамазан Керейтовтынъ, Даниял Кидирниязовтынъ, Владимир Трепавловтынъ, ф илология илмилерининъ докторы, профессор Насипхан Суюновадынъ, филология илмилерининъ кандидатлары Юмав Каракаевтинъ, Мая Булгаровадынъ, Ш ахидат Курмангуловадынъ, тарих илмилерининъ кандидаты Аминат Курмансеитовадынъ, ф ольклор йыювшы Ашим С икалиевтинъ , Сраждин Батыровтынъ, композитор Коьшманбет Зарманбетовтынъ, язувшы, тарих илмилерининъ докторы, философ Максим Глухов-Ногайбектинъ, адабияты м ы зды нъ зегенли язувшылары Зеид Кайбалиевтинъ, Басир Абдулиннинъ,М уса Курманалиевтинъ, Суюн Капаевтинъ, Гамзат Аджигельдиевтинъ, Аскербий Киреевтинъ, Иса Капаевтинъ, Мухарбий Аубекижевтинъ, Валерий Казаковтынъ, Аждаут Наймановтынъ, Магомет Киримовтынъ, Куруптурсун Мамбетовтынъ, Кельдихан Кумратовадынъ, Тайват Кирейтовадынъ, Кадрия Темирбулатовады нъ, Елена Б ул атуковад ы нъ , Фарида Сидахметовадынъ, Насипхан Дауловадынъ, Тамара Дышековадынъ, Зоя Керейтовадынъ, Мирослава Казаковадынъ китаплары, дурбатлары, олар акында билдируьвлер ирге стендлеринде ярастырылганлар. Сондай болып, мунда ногай язувш ыларынынъ эм шайирлердинъ коллективлик йыйынтыкларын да таппага болаяк. А дабият боьлм есинде Оьктемликти тувдыратаганы сол, адабият боьлмесинде шебер тилли язувшымыз Суюн Имам-Алиевич Капаевтинъ туьрли йылларда кыралымыздынъ коьп белгили аьдемлери мен йыйынларда болганы акында, тарихши Бальбек Кельдасов Суюн Капаевтинъ атын Дагестан Республикасынынъ Ногай районынынъ Калинин авылынынъ ортак билимлендируьв мектебине беруьвге багысланган амалламадан эткен дурбатлары аьдуьвли сакланганлар. Кыскаша айтсак, музейди йоклавш ы лар ногайдынъ туьпсиз терен эм айлак бай тарихи мен танысадылар. - Мени музейдинъ басшысы этип 2011 йылда беркиткенлер. Биринши куьннен алып халк музейимизди аьр яклы ийгилендирмеге шалысаман. Музейимизге яшавшылар уьйлериннен тапкан бурынгы затларды аькелип бередилер. Аьр зат кагытка язылады, - деп баслады хабарын Светлана Маультовна. - Эртеден бери туьзилген ийги аьдет пен келисте аьлимлеримиз, язувшыларымыз баспадан шыгарган китапларын музейге савгалайдылар. Айтпага, музейде биринши ногай ярыкландырувшысы Абдул-Хамид Джанибековтынъ «Соьз казнасы», тарих илмилерининъ докторы Равольная Орда», фольклоршы, литературовед Ашим Сикалиевтинъ «Ногайдынъ баьтирлик эпосы Эдиге», филология илмилерининъ кандидаты Юмав Каракаевтинъ «Мамай», филология илмилерининъ кандидаты Мая Булгаровадынъ «Ногай топонимиясы» эм коьп баскалардынъ китаплары бар. Язувшылар Суюн Капаевтинъ, Иса Капаевтинъ, Гамзат Аджигельдиевтинъ, Валерий Казаковтынъ, Магомет (Памир) Наймановтынъ эм тагы да коьплердинъ китаплары уьндириклерде сыйлы орынларда турадылар. Сондай болып, данъклы язувш ы м ы з Суюн ИмамАлиевич Капаевтинъ бюсты да мунда сахый сакланады. Оны белгили ногай скульпторы Богдат Муталипов ясаган. айтаман. Джанибек Юнусович музейимизди оьрлендируьвге уьйкен ярдамын эткен. Мен ога буйымым ман барсам, аьр заманда мени тынышсызландырган соравларды шешпеге колласып турады. Сыйлы ердесимиз, Москвада яшайтаган Мурадасил Карасов та аьр яклы ярдамласып туратаганы уьшин бек разыман. Мен Москвага барсам, ол мени дайым да йылы йолыгып алады, Юсуповлардынъ сарайына аькетеди. Мурадасил Карасов аьр йыл сайын язда тувган Эркин-Халк авылына келсе, музейди йоклап кетеди, савболсын. Мен патриот ясларымыздынъ бириси Радмир Нуралиев пен тар айкасаман, онынъ электронлы китапхана туьзгени де меним коьнъилимди коьтерди, - деп косты С. Рамазанова. Айтайык, озган 2020 йылдынъ сонъына табаган Ханты-Мансийск автономиялы округы нынъ Сургут каласында яшайтаган болымлы замандасымыз Радмир Нуралиев интернет кенълигинде электронлы ногай китапхана ашкан. Энди болса, орта оьмирлерден алып буьгуьнге дейим ногай авторлардынъ китапларынынъ электронлы кеплерин китапханага ерлестируьв мен каьрлейди. Ойланып караганда, ол бек уьйкен эм пайдалы куллык. Мундай аьдемлеримиз турып, халкымыздынъ тарихининъ, маданиятынынъ байлыгы бир де йойылмаяк. Ногай халк музейинде адабиятымызга айырым эс берилгени коьнъилди коьтереди. Сол затта КЧР халк язувшысы Иса Капаевтинъ уьлиси айлак та уьйкен. Светлана Маультовна музейде куллык этип баслаган биринши куьннен алып ногайлар акында язылган коьплеген китапларды йыюв ман каьрлейди. Сосы халкы уьшин янавырувлы кыскаяклыдынъ арымас аьрекети мен миллетимиздинъ тарих эм маданият музейи коьплеген китаплар ман, бурынгы экспонатлар ман толыстырылып барады. Оннан да баска Светлана Рамазанова илми тергевлери мен де каьрлейди. Бир неше йыл артта «Ногай Ордасынынъ оьрленуьв йыллары 1530-1580 й.» деген бурынгы картады типографияда туьрли кеплерде шыгарган. Светлана Рамазанова оьзи де эки йыл артта Гагаузияга барып, ногайлар акында бир кесек материаллар йыйып келген. 2016 йылда биз бен Крым автономиялы республикасына да барып, халкымыздынъ бай тарихи акында керекли материалларды аькелген. - Мен Гагаузияга барганымда, олар ногай топоно1 иясын саклаганларын коьрип, уьйкен сейирге калды м. Авылларда бурынгы ногай атлары бар экенлерин билип суьйиндим. Бурын заманларда ногайлар яшайтаган юртларда соьлеги заманда гагаузлар яшайдылар, - деди Светлана Маультовна. Светлана Рамазанова Дагестан Республикасынынъ Ногай районынынъ орталыгы Терекли-Мектебтинъ музейи мен, Крым Республикасынынъ Бахчисарай музейи мен тар байланыс тутады. С. Рамазанова интернет сетьлериннен де ногай тарихи мен, маданияты ман байланыслы коьплеген пайдалы эм кызыклы материалларды излеп табады эм оларды музейде папкаларга ярастырып салады. 2013 йылда музей Россия Ф едерациясы ны нъ маданият Министерствосынынъ учреждениелери арасында озган конкурста катнасып, юз мынъ маьнетлик грантты алган. Булайда бу юрагатлы кыскаяклыдынъ акында да айтып озайык. Музейге куллыкка келеектен алдын Светлана Рамазанова (Кролова) бир неше ерлерде аьрекетлеген. Ол оьзи кеспили филолог. Эркин-Халк авыл мектебин окып кутылып, Черкесск каласынынъ педагогикалы к училищесине окувга туьскен. Сонъ яс специалист Карачаевск каласындагы оькиметлик Университетининъ филология факультетинде билим алган. Йогары окув отанын битирген кеспили кыз аьрекетин мектепте окытувшы болып баслаган. Эркин-Шахар поселогы ны нъ ортак билимлендируьв мектебинде он доьрт йылга ювык заман ногай эм орыс тиллерден окы тувш ы болып куллы к эткен. Оннан сонъ, поселокта тебенли аьрекетлейтаган окув отаны аграрлык-технологиялы к колледжинде басшыдынъ окытув бойынша орынбасары болып аьрекетлеген. Миллетин суьйген кыскаяклы яшавда янына якын йолын тапкан. Буьгуьнлерде онынъ басшылайтаган музейи ногайдынъ оьсеятырган яс аркаларын ата-бабаларымыздан калган тарих, адабият, саният байлыклары ман таны сты ры п келеди. Биз Светлана Рамазановага (Кроловага) алдыдагы аьрекетинде тек ийгиликлерди сагынамыз.