алал юрекли, АЛТЫН КОЛЛЫ АЬДЕМЛЕР

«Уьйинъизде Ийгиликлер коьп болсын. Наьсип - наьвмет Кардай явсын дайым да. Сизинъ уьшин Гуьллер атсын кыста да, Куьн мен бирге Яркырасын юлдызлар». «Авылдасынъ ким болса, аданасынъ сол болар», дейди халк. Муратбий Лукманович пен Валентина Шахимовна Есенакаевлер мага тек авылдас эм конъысы болып калмай, олар меним айлак ювык ететаган аьдемлерим боладылар. Валентина Шахимовна ман Муратбий Лукманович Эркин-Юрт орта мектебине окымага келип, оны кутылып шыкканша дейим де мен оларды ногай эм орыс тиллериннен, ногай эм орыс адабиятларыннан окытканман, туьрли заманларда экевининъ де класс етекшилери болганман. Муратбий Лукманович Есенакаев 1946 йылдынъ 3 октябринде Эркин-Юртта тувган. Ол ерли орта мектебин тек йогары белгилерге окып кутылган. «Яшавымнынъ ийги эм мунълы куьнлеринде де мени окытып, тербиялап, онынъ дурыс йолларына туспарлаган аьдемлерди бир куьн де эсимнен шыгармайман. Мен оларга разыман, - дейди Муратбий Лукманович. - Меним алдымда аьр заманда да ярык янатаган юлдызларым - мине булар боладылар: А.А. Матакаев - Уллы Аталык кавгасынынъ катнасувшысы, мени окып эм язып уьйреткен биринши окытувшым. Йогары классларда ана эм орыс тиллериннен, ногай эм орыс адабиятларыннан мени Н.А.Даулова окыткан. Мен мектепти окып кутылганша дейим де ол меним класс етекшим болган. Ол республикамыздынъ сыйлы окытувшысы, Россиядынъ журналистлер Союзынынъ агзасы, К.М. Матакаев мектептинъ директоры эм меним тарихтен окытувшым болган. А.М. Казаков ден карувлык культура эм аьскершилик ис дерислериннен окытувшым эди. Е.Д. Мандрыкина мени немец тилиннен, В.И.Будко географиядан, Г.К. Паноедов Совет Конституциясыннан окытканлар». Муратбий Лукманович оьзининъ мектепте бирге окыган тенълери акында айтканымызды макул коьрди. «Классымыз интернационаллы эди. Айтпага, ишимизде орыс окувшылар коьп эдилер. Ногай дерислеримиз басланаяктан алдын олар класстан шыгатаган эдилер», - деп хабарлайды ол. Муратбий Есенакаевтинъ бирге окыган йолдасларынынъ бир нешевлери арамызда йок. Барган дуныялары ярык, авыр топыраклары енъил болсын. М.Л. Есенакаевтинъ бу тенълери соьле тийисли тыншаювда, ярык дуныяда сав-саламат яшайдылар: Д.Х. Курмансеитов - уста токарь, РА. Мижева - бухгалтер, Ж.Х. Кумукова - окытувшы, М.Л. Есенакаев, Х.А. Абишев - КЧР сыйлы курувшылары, Э. А-Г. Абишева - йогары билимли окытувшы, соьле алыс тундрадынъ калаларынынъ бирисинде яшайды, Виктор Чесноков эм баскалар. М.Л. Есенакаев Эркин-Юрт орта мектебин 1965 йылда йогары белгилерге, оннан сонъ Черкессктинъ «ГПТУ-5» окув отанын окып битирген эм «столяр-плотниктинъ» кеспили дипломынынъ иеси болган. 1966 йылдынъ язлыгында тувган Элине, халкына алал, зегенли яс Аталыгынынъ алдында эрлик борышын толтырмага йол шыкты. Ол наьсипли заман эди. Муратбий Есенакаевтинъ кызмет кылувы Адыгей Республикасынынъ Майкоп каласында, 340-ншы артиллерия полкынынъ 1-нши отлы взводында 4 йылдынъ узагында озган. 1967-1968 йыллар Муратбий Лукмановичтинъ бактысында энъ наьсипли эм тарихли заман болып сакланадылар. 1968 йылдынъ декабрь айында Майкоптынъ 340-ншы артиллерия полкынынъ коммунистлери йигит эм акыллы ясты КПССтынъ агзасы этип алдылар. Муратбий Лукманович В.И. Лениннинъ партиясынынъ алдышы сыдырасында алал юреги мен сав оьмирине калды. М.Л. Есенакаев Майкоптан тувган аьелине 1970 йылда кайткан. Ол уьйинде тек уьш куьн тыншайып, Ставропольдинъ курылыс техникумына окымага туьскен эм оны етимисли окып кутылган. 1971-1973 йылларда Муратбий Лукманович, окый турганлай, Ставропольдинъ «Кентавр» (Человек-лошадь») эм «Юность» деген студентлер отрядында куллык эткен, эки отрядтынъ да комиссары - басшысы болган. Сол отрядлардынъ студентлери Ставрополь крайынынъ Курсавск, Апанасенко эм Шпаков атлы районларынынъ яшарлык авылларына кезуьв мен барып, тавык эм мал фермалар курганлар, аьдемлерге яшарлык уьйлер салганлар. Муратбий Лукмановичтинъ айтувына коьре, курылыс техникумында окыган студентлердинъ окувлары олардынъ келеекте этеек куллыклары ман тар байланыслы болган - окувлары ман уьйренуьвлери (практикалары) бириннен сонъ бири кезуьв мен барган. М.Л. Есенакаев 1973 йылдынъ июль айында окувын кутылып, ам ан-эсен ата ю ртына кезуьвли «кызыл» дипломы ман эм куллык этип алган акшасы ман келген эм, арасы узак кетпей, ол авылдасы Валентина Шахимовна Баракаевага уьйленген, ЭркинЮрт совхозынынъ курылыс бригадасына прораб болып куллыкка туьскен. 1960-1990 йылларда совхоздынъ эм эркинюртшылардынъ яшарлык аьллери айлак колайлы болган. Ол куллык отаннынъ директоры Азамат Макаов, Ленинши партиялык комитетининъ секретари Арсланбек Катаганов эм онынъ бас бухгалтери Аьдемей Итляшев болганлар. Муратбий Лукманович этип баслаган яваплы куллыгын 19 йылдынъ бойында юргистти. 1991 йылдынъ 1 февралинде авылшылар эм совхоздынъ басшылары М.Л. Есенакаевти авыл Советининъ председатели этип сайлайдылар. Бу енъил болмаган куллыкты да зегенли яс 1995 йылдынъ октябрине дейим этти. Бу заманнан баслап, 2014 йылга дейим Муратбий Лукманович авылда «Нива» аслык алувшы предприятиеди (элеваторды) басшылады. Бу бекяваплы эм авыр куллык болган. М уратбий Л у к м а н о ­ вич ислеген йы ллары нда, Эркин-Ю ртта уьйкен курылыслар этилгенлер. Мысалы, 1994 йылда ЭркинЮртка, Евсейге, Адил-Халкка, Эркин-Халкка газ эм сув еткерилген; газ склады салынган; Эркин-Юртта 10 мынъ тонна аслык саклангандай ындыр салынган, онынъ тоьгереги кора ман беркитилген эм басы ябылган; врачлык амбулатория эм оьзгелер салынганлар... Муратбий Лукманович Е сенакаев халкы на эткен алал куллыгы уьшин оькиметимиздинъ коьплеген Сый грамоталарына, кутлав хатларына эм «Ис ветераны», «Ис коьримлиги уьшин» медальлерге тийисли болган. Муратбий Лукманович Есенакаев бу заманда тийисли тыншаювда. Авылдаслары ога разы, оны сыйлайдылар, яшавында коьп яхшылыклар, берк ден савлыкты, туьзген аьруьв аьели мен узак эм наьсипли оьмирди йорайдылар. Валентина Ш ахимовна (Баракаева-Есенакаева 1950 йылдынъ 1 майында айлак сыйлы, окымыслы, билимли Шахим Исмаилович пен Айшат Шабановнадынъ аьелинде, Эркин-Юртта тувган эм оьскен. Ол авыл мектебининъ 1 классына 1957 йылда барган. Онынъ оныншы классын 1967-1968 окув йылында нызамнан эм окувдан йогары белгилерге окып кутылган. Кыздынъ атасы, Шахим Исмаилович савлай оьмирин, яшавынынъ узак йылларын ерли колхозда, оннан сонъ совхозда, коьбисинше, шофер болып куллык этип озгарган. Шахим Исмаилович пен Айшат Шабановнадынъ туьзген тил бирликли аьеллеринде алты аьвлетти: Валентинады, Аскерди, Русланды, Асланды, Хусинди эм Бористи оьстиргенлер эм тербиялаганлар. Бу куьнлерде олардынъ баьриси де окып, яшавда тебенли орынларын тапканлар, уьйли, коралы, аьелли болганлар. Валентина Шахимовнадынъ анасы - Айшат Шабановна энъ алдын авылынынъ ети йыллык мектебин, оннан сонъ Черкессктинъ окытувшылар училищесин окып кутылган. Ол 1944 йылда сол ок калада окып, бухгалтердинъ усталыгын алган. А.Ш.Баракаева элли йылдан артык заманнынъ узагында уьзбегенлей, авылынынъ туьрли туькенлеринде куллык эткен. Онынъ алал юреги мен узак йыллар эткен куллыгын оькиметимиз йогары баалаган. Мысалы: Айшат Шабановна «Халклар Дослыгынынъ» ордени мен; «Йигитлик ис уьшин», «Владимир Ильич Ленин тувганлы 100 йыллыктынъ сыйына» ; «Ис ветераны»; «1941-1945 йылларда Уллы Аталык кавгада Германияды енъуьвге 40 йыл»; «1941-1945 йылларда Уллы Аталык кавгада Германияды енъуьвге 50 йыл»; «1941-1945 йылларда Уллы Аталык кавгада Германияды енъуьвге 60 йыл» медальлер мен эм сансыз Сый грамоталар ман савгаланган. СССР-дынъ биринши кыскаяклысы-космонавты Валентина Терешковадынъ космоска ушып кайтканы Айшат Шабановнадынъ кызынынъ тувган куьни мен рас келген. Айшат Шабановна ногай ырымы ман балага Валентина деп атаган. Ол эки Валентинадынъ бирге уьйкен этилип согылган каьртлерин оьзи куллык этетаган туькенининъ сыйлы уьндиригинде саклайтаган эди. Айшат Шабановна янъылмады. «Алдыдагы тегершиклер кайда айлансалар, сонъындагылар да онынъ ызыннан барарлар», - деп Кудай алал анадынъ юрегиндеги уьмитлерин кабыл этти. Аьелдеги тувынъыш кыз аьвлет те, онынъ бебелери де оьзлерининъ туьз йолларыннан адаспадылар, саспадылар. «Яшавымнынъ кайсы шагында да аьелимде, окыган яде куллык эткен ерлеримде биревдинъ де бетине карап, бир кере де тил кайтармаганман, айтканларын эткенмен, тынълаганман, - дейди Валентина Шахимовна. «Меним ярык эм булытлы куьнлеримде де алдымнан таймаганлай, мага яшавымнынъ туьз йолларын коьрсетип туратаган окытувшыларым булар боладылар: Рабият Келендиковна Даутова, ол меним биринши окытувшым. Мектептинъ директоры К.М. Матакаев эди. Икрамсыз заман. Онлаган йыллар соравсыз, сувдай актылар. Бу куьнлерде сав болып меним бир окытувшым - Насипхан Азизовна Даулова калган. Ол бизде 5 «А» класстан баслап, 10 «А» классты кутылганша дейим де класс етекшимиз болды, ана эм орыс тиллериннен, ногай эм орыс адабиятларыннан окытты», - деген дурыслыкты Валентина тагы да эсимизге туьсирди. Ол окыган 5 «А» классты 10 «А» класстан окып шыкканша дейим де бу окытувшылар окытканлар: эсаптан - Г.Л. Устич, биологиядан - Анна Савельевна, химиядан - Борис Федорович Сидельниковлар, немец тилиннен - Е.Д. Мандрыкина, физкультурадан - А.М. Казаков, географиядан - К.Я. Хауба, тарихтен эм обществознаниеден - Г.К. Паноедов, темир мен куллык этип уьйреткен Г.И. Дмитрюк, агаш пан куллык этип уьйреткен РИ. Мхце (ис дерислеринде), йырлап эм ойнап Ш.Я. Батралиев уьйреткен. Валентина Шахимовна бирге окыган йолдасларынынъ да атларын газетадынъ бетинде коьрмеге суьеди. Олар: Маржанат Калмыкова, Аминат Матакаева, Валентина Баракаева - медицина куллыкшылары: Асан Утемисов, Магомет Утемисов, Майя Баисова, Валерий Эльгайтаров - окытувшылар; Нина Суюнова - бухгалтер; Мухарбий Абишев, Рамазан Бекуатов, Аскер Казаков - инженерлер; Михаил Есенакаев- суьвретши, скульптор; Николай Атуов - ветврач. Олар баьриси 21 аьдем, окып кеспили усталар болганлар. В.Ш. Есенакаева 1968­ 1969 окув йылыннан баслап, 1971 йылга дейим, Черкессктинъ медициналык училищесининъ фельдшерлик боьлигин окып битирген эм сол йылдынъ июль айында дипломын алып, уьйине кайткан. Ол тувган авылынынъ участок больницасында (стационарда) патронаж медсестрасы болып куллык этип баслаган. Онынъ ис китабында мунавдай язув бар: «Эркин-Юрт участок больницасы. Патронаж медсестрасы. Валентина Шахимовнадынъ ярык медициналык йолы 1971 йылда басланган. Ол энъ алдын авылдынъ больницасында Уллы Аталык кавгасынынъ катнасувшысы, сулыплы медсестра Забитхан Азаматовна Айтакаева ман бирге куллык этип баслаган. 1971 йылда участок больницасынынъ бас врачы Лира Мусовна Апсова эди. Яс медсестрага коьрим алгандай медицина куллыкшылары булар болганлар: Уллы Аталык кавгасынынъ катнасувш ылары Забитхан Айтакаева эм Муратхан Мустаф аевна Курмангулова-Нотарева эм тагы да Валентина Петровна Локтионова, Ханий Казакова, Фатима Курмангулова, Аружан Мхце, стоматолог Людмила Даутова, Абидат Кумбиева. Он бес йылдынъ бойында сол яваплы патронажлык куллыкты В.Ш. Есенакаева, Забитхан Азаматовна Айтакаева ман бирге эткен. Экеви Эркин-Юрттынъ эм Евсей хуторынынъ алпыстан артык бир ясына дейимги балаларына заманында етип, керекли ийне коьмуьвлерди этпеге керек эдилер. Дуныяга энген баладынъ савлыклы болып оьсуьви оьзлерининъ колларында экенин ак халатлы эки аьдем - Забитхан Азаматовна ман Валентина Шахимовна дурыс анълайтаган эдилер. Солды да, больницада юкпалы маразларды проф илактикалав исине уьйкен эс этилетаган болган. Таза юрекли аьвлеттинъ алаллыгы алдына келди. Ол тувган авылыннан баслап, онынъ тоьгерегиндеги яшарлык ерлерге де белгили болган,уста медициналык куллыкшы болып танылды. Оьсип келеятырган яс аркадынъ савлыклы, окув-билимли эм нызамлы болувына энъ алдын ата-аналар, оннан сонъ авыл мектебининъ окытувшылары, йогарыда айтылганындай болып, медицина куллыкшылары яваплы экени белгили. Балады тербиялавга этилетаган уьйкен куллыклардынъ бириси ол мектепте, колхозда, оннан сонъ совхозда ата-аналар эм окувшылар уьшин орыс тилинде шыгатаган «Билим уьшин» («За знания») деген ирге газеталары эдилер. Эки газетада да мен белсинли куллык эткенмен. Колхоздынъ, оннан сонъ совхоздынъ контораларынынъ иргелеринде илинип туратаган газетадынъ корреспонденти де, корректоры да, суьвретши де эм бас редакторы да мен оьзим ялгыз эдим. Ол газеталардынъ яс аьдемнинъ оьсип, тувра йолга туьсуьвине уьйкен ярдамлары тийгенлер. Участок больницасы ябылганнан сонъ, онынъ коллективи авылдынъ ортасында ашылган эки шарлаклы врачлык амбулаторияга (куьндизги стационарга) куллыкка коьшти. Онынъ бас врачы айл ак ийги аьдем Борис Алибович Хутов эди. В.Ш. Есенакаевага бу эмлев отанында ф изиотерапия боьлигин басш ылавды сендилер. Йыллар ман бирге онынъ ис сулыбы оьсти. Билими, юрек йылувлыгы болган аьдемге халктынъ сеними эм суьюви куьшленди. Ога келген аьде1 лер ki скаяклыдынъ алал юреги, алтын коллары болганы уьшин савболсынларын кызганмадылар. Валентина Шахимовна, керек болса, процедуралык кабинетте де куллык этетаган эди. Ол оьзининъ яшавынынъ 45 йылын авыр эм яваплы иске багыслап, тийисли тыншаювга шыккан. В.Ш. Есенакаева тувган Аталыгына эм халкына эткен узак эм яваплы куллыгы уьшин кутлав хатларына, Сый грамоталарына эм «Ис ветераны» деген баалы медальге тийисли болган. ... Онлаган йыллар озган сонъ, биз Майя Ильясовна Джемалиева ман бирге Эркин-Юрт орта кешки мектебинде бирге куллык эттик. Олар 1980-2014 йыллар эдилер. Мен кешки мектептинъ директоры эдим. Йогарда айтылган заманнынъ ишинде Майя Ильясовна сол мектептинъ завучы эди, балаларды орыс тилиннен эм орыс адабиятыннан да окытып Арсен Муратбиевич Есенакаев окыган класстынъ етекшиси эди эм сол класста йогарда айтылган предметлерди де юргисткен. Мектепте окыган йылларынынъ ишинде Арсен Есенакаев ийне мен куйы казгандай болып шалысып, 12 классты кутылганы акында «отличиели» аттестаттынъ иеси болды. Есенакаевлердинъ баьри аьвлетлери де - Альбина, Аслан, Арсен эм Асият - энъ алдын Эркин-Юрттынъ орта мектебин, оннан сонъ кыралымыздынъ туьрли калаларында окып, йогары билимлер алдылар. Альбина ман Арсен Янъы Уренгойда, Асият Москвада яшайдылар. Аслан - эпшил, ол тувган авылында яшайды. Есенакаевлердинъ баьри аьвлетлери де отягалы, аьелли болганлар. Олар oki п алган кеспилери бойынша яшайтаган ерлеринде каьр шегедилер. Йогарда айтылган эки ийги аьдемнинъ - Муратбий Лукманович эм Валентина Шахимовна Есенакаевлердинъ эм олардынъ аьеллерининъ акында хабарымды олардынъ ювык кардашлары Асият Сулеймановна Утакаевадынъ соьзлери мен тамамламага суьйдим: «Яша, Майя, коьп йыллар, Яхшы тилек тилейик. Йигит Мурат - ян досынъ Аьр дайым бирге болсын. Коьрим аьел туьзгенсинъиз, Оьмиринъиз узак болсын!»