€€МЕНИМ ИЫЛЛАРЫМ - МЕНИМ БАИЛЫГЫМ...»

- Кеше ямгырма, карма явып шыккан, йол тайгак. Мен еткерейим сизди школга, - деп, папамыз сыпырадан турды. Школа бизден алыс тувыл, бизим уьй мен школадынъ арасында Тотай-абай ман, Курмантайдынъ уьйлери бар. Уьйден шыкканлай, папам Мураттынъ колыннан ыслады, сыя савытын да алды. Бизди школадынъ босамакларына еткерип, атамыз уьйимиз бетке аькететаган йолга туьсти. Артына бурылып ол бизге кол булгады... Школамыз кызыл кербиштен салынган эки шарлаклы болмаса да, бийик мекан эди. Терезелери аьдемнинъ бойыннан шыгатаганын, онынъ уьйкен сисе коьзлерин ювмага техничкамыз Злыха-тетей коьтерилсе, коьретаган эдик. Терезелер бир-бирине яналас салынТамара ДЫШЕКОВА: €€МЕНИМ ИЫЛЛАРЫМ - МЕНИМ БАИЛЫГЫМ...» (Басы 40, 41, 44, 46, 48, 54, 56 номерлерде). «Эртен не зат болаягын билмеймиз. Тек келсин эртенги куьн. Сол куьнде янымыз суьйген аьдемлеримиз де болсынлар». «Зегенли ойлар китабыннан». Бир куьнимизди авыстырып, дуныямызга янъы куьн энеди. Куьнлер авысып, йылларымыз да кайтпаска кетедилер. Янымыз суьйген аьдемлеримиз де бу яшавда бакы калмайдылар. Бирининъ артыннан бири оьмирлик меканларына кетедилер. Яшавда коьтере заттынъ да сонъысы болады: суьювдинъ, дослардынъ, зыкылы яшавдынъ. Тек бир заттынъ сонъысы болмайды - эскеруьвлердинъ. Сондай ойга келуьвимнинъ себеби йок тувыл. Озган йылдынъ сонъгы айынынъ сонъгы куьнлерининъ бирисинде тувганларын селдей согылыстырып, оьмирлик меканына бебем Мурат та кетти. Тек туьнегуьнлерде бебем оьлгенли алты ай болды. Коьзден тайса да, кардашым коьнъилимизден таймайды. Коьрине асыккандай ер караган картлык шагына Мурат келип уьлгирмеген эди. Йогарда айтканымша, бебемнинъ ярык келбети эскеруьвимизде калды. Биз экевимиз де кавга йылларынынъ балалары экенимизди бир де мутпайтаган эдик. Кавга озганлы йылларды да кырав шалган, ама Енъуьв куьни мен кыралымыз канлы кавгадынъ отына кирип, отыннан шыкканларды оьрм е тл е м е ге м у тп а й д ы . Ш ашларымыз ак кувдай агарып, картлык шагымызга етсек те, сондай оьрметлевге аьле де тийисли болмаганымыз оькинишли. Сондай куьнге бебем етеялмады. Олай девим, конъысы Ставрополь крайында 2019 йылды кавгадынъ балалары уьшин эстеликли эттилер. Кавга йылларынынъ балаларына шаатламалар бердилер, акша да савгаладылар. Крайдынъ губернаторы В. Владимиров арбатында да крайда картларымызды сыйлав - бас дегенги эсабымыз болаяк дегенди айткан. Мурат та крайдынъ Кочубей районында яшайтаган эди. Аз-маз етеялмады оьрметлев куьнине бебем. Сосы язувымда алыстагы эллинши йылларды эсиме туьсирип, эскеруьвлердинъ сонъысы болмайды дегенше, бебем мен экевимиздинъ балалык шагымызда токталмага суьйдим... Алыстагы 1953 йылдынъ язлык шагы. Ясы уьйкенлер, уьйткени, кавга йылларынынъ балалары, яшавларында коьп кыйынлыклар ш еккенлерин эслерине алып, бала шакларын коьз алдыларына келтиреек боларлар. Тек заманды асыктырмай, атшабыстай шаптырмай, сол 1953 йылда болган затты эсиме туьсирип айтайым. Март - язлыктынъ баслапкы айы. Кыс шыгып уьлгирмеген, язлык келмеге асыкпайтаган заман. Язлыктынъ нышанлары коьринетаганнан эсе, сол айда кунарсыз, кыйтыклы куьнлер коьп боладылар. Бирерде сырт беттен суьектен оьткен сувык еллер эседилер, окында кар ман араласып, сувык ямгыр явады, боран эсетаган куьнлер де боладылар. Бу йолгы март та авыл аьдемлерине йылувын алып келмеди. Юмадынъ сонъгы куьни. Эртениктен баслап, кар ман араласып, кыяслы ямгыр явады. Бебем Мурат пан экевимиз куьннинъ яман экенин яткан еримизде сеземиз. Эртенги таьтли уйкымыз таркап уьлгирмеген. Ябагы юрканнынъ астыннан басымды шыгарып, аякбетимде яткан Муратты козыяк болып, аягым ман туьртемен. Бебем юмырыклары ман коьзлерин уйкалап, турмага асыкпайтаганын сеземен. Бир де туьрттим, эки туьрттим. Тамам шекесине конганман болартагы, Мурат бирден: - Мама, Жия (бебем кишкейиннен мага Женя демей, Жия дейтаган эди) мени тебеди, коймайды! - деп йыламсырап шагынды. Анамыз уьндемеди, эситпеген болартагы. Алдыдагы пештен борк-борк этип кайнаган шайдынъ мыс кокыган ийиси савлай уьйге яйылды. - Мурат, шай кайнаган, турмайсынъма? - деп яне бебемнинъ уьстиннен юрканды оьзиме тартаман. - Тураяк тувылман, вот так! - деди Мурат, айтканыма ашувланып: - Школга да бараяк тувылман, вот так! - Еще как йортып бараяксынъ! - Йоьткиремен, эситпейсинъме? - Аьйлежиме! Соьле мама келсе, ушып тураяксынъ! Соьзимиз таьвесилмей, эсиктен анамыз: - Эв, балакайлар, турынъыз, тур-турдан хабар келди, уйкыдан мадар кетти, - деди, басын коьрсетип. - Ма-а-а-ма, мен буьгуьн школага бармайымтагы, - деп бебем бир-эки кере йоьткирген киси болды. - Ал энди, не зат бола койды? Соьле-аьле Женя ман лахырда курып туры эдинътте? - деди анам. - Ай, сени, туьлки, ай, сени аьйлежи! - Тамагым кырады, мама, уьшини мен де айтаман. Бармайымтагы. - Болды, болды, эркелегенинъ. Турынъыз, шайынъыз аьзир! - Мама, не зат пан ишеекпиз шай? - деди Мурат, орыннан турып. - Тамагынъ аьруьв болдыма? - деп мен Муратты яне козыйман. - Кийининъиз, соьле атанъыз да келеек, тувар айдап кеткен, - деп анамыз пештен исси калакайды шыгармага асыкты. - Мине, улым, сен суьетаган кабат калакай. - Ура-а-а! - деп бебем орындыктан каргып туьсти. Сыякта авыздынъ ашылганы эситилди. Аятуьйде керз этиклерин шешип, казанпешке атамыз кирип келди. Ол боьркин, уьстиндеги шонтыгын шешип, шуьйге илди. Сонъ сыпырага олтырды. - Куьйинъ йоктай коьремен. Хайырма, не болган? - деп анамыз папамыздан кадалып сорады. - Ва-а-а! Бир зат та болтаны йок! - деди атамыз, аякка муьлдиретип куйылган шайды симирип. - Сен бир зат ойланып шыгармасанъ болмайды. Куьн бырыккан, коьрмейсинъме? Куьн яман болса, аьдемнинъ кейфи де бузылады. Бебем мен экевимиз сыпырадан турып, кийинмеге асыктык. Анамыз калакайдан бирер кесек сындырып, газет кесеклерине орады да, шиберектен тигилген артпакларымызга салды. Сыя савытларымызды да колларымызга ыслатты. - Сак болынъыз, сыяды уьстинъизге тоьгип олтырманъыз! - деди ол. ганлар. Бийиксисе коьзлери болганнан себеп, класс боьлмелеримиздинъ ишлери яп-ярык эди. савлайы уьш класс боьлме бар эди. Бир школада класска тусалас турган ишли-ишиннен болган эки пешли боьлмединъ туьп бетиндегинде директор, кирген ериндегинде окытувшылар олтыратаган эдилер. Куьнбатар бетиндеги кабыргасындагы эки боьлмеде карт анасы ман, улы Керим мен техничкамыз Злыха-тетей туратаган эди. Школамыз бурынгы заманда салынган болса да, савлай меканнынъ ишине поллар согылган эди. Такталар каты агаштан болганы уьшин, поллар буьгуьн согылгандай, эш бир туьрленмегенлер. Школамыздынъ аьлемет хабары болганы акында бир йол тарихтен окытувшымыз, директор Исхак Хусаинович Аминов хабарлады. Сол йыл мен алтыншы класста окыйтаган эдим. Муратты уьшинши класста Эртухан Эмзеевна Киреева окытатаган эди. - Коьп йыллар озсалар да, сиз балаларынъызга аьлемет хабары болган школада окыганынъыз акында хабарлаяк боларсынъыз, - деди тарихтен кезуьвли деристе Исхак Хусаинович. Школамыз кызыл кербиштен салынган меканга киреятырган эсиктинъ йогарында кербиштен ыскыланып, школадынъ салынган йылы коьрсетилген. «1878» деген язувга эс эткен боларсынъыз. Окытувшыдынъ хабарын класстагылар эртеги юмактай этип тырс-тынып тынълайдылар. - Он тогызыншы оьмирдинъ ортасында авыл мырзасы Наурузов сол школады ярлылардынъ балалары уьшин салган, - деди тарихтен окытувшы. - Мырза айлак юмарт, янавырувлы бавырдас болган. Ол авылдынъ колайсыз яшаган аьеллерине коьп саваплык эткен. Куьзде кырлардан эгин йыйылса, Наурузов арбаларга шувал-шувал ун, сойылган мал, кой этлерди, куьнайланмай тиеп, авылдасларына садака кебинде уьлестиретаган болган. Наурузов-мырза оьз яшавында оьзине эстелик салып кеткен. Айтувлы авылдасымыз анав дуныяга коьптен кеткен болса да, онынъ аты да, эткени де мутылмаган. Мен билип, Карамурзай авылынынъ школасын юртымыздынъ баьленше аркалары окып битиргенлер. Сосы эскеруьвимизди Сый такта кебинде авыл балаларын билимге авызландырып, яшав йолына онълаган эсимде калган окытувшыларымнынъ атларын айтып озайым. Олар И.Х.Аминов, М.С.Киреев, Э.Э.Киреева, Ф.Ш.Ажбиева, Х.Г.Аминова, Н.И.Липерова, Л.И.Черепахина, М.И.Рычкова, Н.Е.Степенко, М.Н.Мер о в , М .Я .М а к у ш к и н а , Е.М.Рындина, Д.П.Михеева, РШ .Ш авахов, А.-К.Ш .Карасов, Б.К.Акаев, О.Х.Джанджигитова. Бизден сонъгы аркаларды окыткан бир кесек окытувшыларды да авыл аьдемлери мутпайдылар. Этилген ийгилик мутылмас дегенше, муьсирев, разылык соьзлерин айтып эскередилер. Олар-аьптели-синълилер Б.А. эм Ф.А.Незаметдиновалар, С.А.Бектурдиев, Х.А. Незаметдинова. Колларында окыган яс оьспирден келеектинъ инсанларын кеплеген, ногай халкынынъ келеектегиси эне сол аьдемлерге сенилеегин баалап билген, ийги окытувшылар ийги окувшыларды кеплейдилер деген акыйкатлыкты куллыкларын туспарлы мырадын этип билген бу аьлемет, ваьлий аьдемлер оьз заманларынынъ алдыдагысын алып барганлар. Яшавда оьз орынларын тавып, ясы уьйкен йолластырувшыларынынъ коьрсеткен йоллары ман ызлаган замандасларым йогарда коьрсетилген окытувшылар оьз яшавларында йол коьрсеткен юлдызлары болганлары акында уьйкен разылык пан юрек туьплеринде саклаганлар. Биз окувымызды кутылып, колымызга шаатламаларымызды алаятырганда: - Аьдемлерге олар саклаганнан артыгын бермеге шалысынъыз. Аьдемди уьйкен суьюв мен суьюв, йогары табынышларга етисуьв аьр заманда да таьвекелликти талаплайды, - деп школадынъ басшысы Исхак Аминовтынъ айткан насыйхат соьзлерин бир де мутпайман. - Билимлеринъизди яс оьспирден кызганманъыз. Сол зат оьзинъиздинъ атынъызды оьмирлендируьвдинъ сынъар бир йосыгы. Соьле ойланаман да школамыздынъ директорын педагог этип Аллах оьзи яраткан. Узын бойлы, сары буйра шашлы, мырза таьризли юриси, юмсак соьйлеген, ярык, огырлы шырайлы аьдем, эш те, окытувшылардынъ ясы уьйкенлерине де, окытувшылыктынъ сокпагына янъы адымлаганларына да шынты коьрим эди. Колтыгына класс журналын кысып, колына картадагын коьрсететаган таягын ыслап, Исхак Хусаинович шырайына куьлемсиреви энип, класска аьр заманда да енъил юриси мен киретаган эди. Школада ети йыл окыган йылларымнынъ барысында мен тувыл, баьри окувшылар да директор я окувшыга, я окытувшыга, уршыгыннан шыгып, экирип-екирип, соьйлегенин, кырыннан шыгып шамгалганын эситпегенмиз. Кайсы окувшыга да айтаяк затын кабинетине шакырып, давазын коьтермей, аьр соьзин ынандырып айтатаган эди. Директордынъ кабинети мен окы тувш ы ларды нъ боьлмеси (учительская) ишли-ишиннен болганларыннан себеп, басшы эситип олтырмасын деп, окытувшылар бир-бирлери мен давазларын шыгармай соьйлесетаган эдилер. Исхак Хусаинович оьзининъ кайдай аьдем мен де айкасып билуьви, окытувшылар уьшин шынты коьрим экенин аьруьв анълайтаган э д и . Кавгадан сонъгы авыр, кытлык, ашлык йыллар. Ногай айткандай, бир кесеклер авызларын ашсалар, оьпкелери коьринетаган, ярлылык, йоклык уьйдинъ доьрт муьйисиннен бакыратып карайтаган заман эди. Аьдемлер пеш лерине куврай, куьнайлантаяк, тобан ягып кешинедилер. Кыста, Кобан бузласа, авыл аьдемлери агашлыкка барып, ийинлери мен агаш байламларын аькеледилер. Агашлык каравылшысы Рамай (Рамазан) Мелушев, авылдасларыннан агашты бир де кызганмаган. - Янларым, тек курыган бутакларды сындырынъыз, — дейтаган эди каравылшы. - Ший бутакларды сындырып, мага да соьз тийдиртпенъиз, оьзинъиздинъ бетинъизден де алдырманъыз. Отыннынъ эпсиз танъкылык заманында класс боьлмелердинъ пешлери бир заманда да ягылмай калмаганлар. Окувшылар уьшин сол онъайлыкты эки авыл кыскаяклылары: Злыха ман Куьшли (Куьшлихан) аьжетсизлейтаган эдилер (яткан ерлери улпа тоьсек болс ы н ). Соьзимди 1953 йылдынъ март айыннан баслаган сонъ, сол соьзиме кайтайым. Ямгыр ман бир болып, атам Борисбий бебем мен экевимизди школага еткерип кеткен сонъ, ямгыр тагы да бек куьшли явып баслады. Терезелердинъ сиселери бойлап, ямгыр тамшылары кишкей йыранаклар болып агады. Алтыншы класста сол куьн биринши дерис кайдай предметтен болаягы экени соьле эсимде тувыл. Коьтеремиз де тырс-тынып, окытувшыдынъ келеегин саклаймыз. Эсик ашылмайды, неге ди дериске шанъ да согылмайды, шанъды согаяк окытувшыдынъ адымлары да эситилмейди. Класстагылардынъ коьнъиллерин кайдай да авыр сезим бийлегенин анълаймыз. Бир кесек заман озган сонъ, эсик акырын ашылды. Коьзясларын явлык пан суьртип, класска класс етекшимиз Любовь Ивановна Черепахина кирип келди. Кыскаяклы бизди орыс тилиннен эм адабияттан окытатаган эди. Окытувшы класстагыларга тегислеп карады да: - Балакайлар, Иосиф Виссарионович Сталин оьлген! - деди. Коьтеремиз де парталардан ушып турдык, давазларымызды йиберип, йылап басладык. Классымыздынъ эсигин ашык калдырып, Любовь Ивановна шыгып кетти. Узын аятуьйде окувшылардынъ йылаганлары эситиледи. Йыллар озып, сол куьн токтамай, табиат та йылайтаганы эсиме туьсти.