Я Ш Ы Н Н Й Н С Й К Л Д Н Г Й Н Я Р К Ы Н Ш Д | Ь 1Р Д Л Д Р

Эгер ким ди бирев Кадрияды нъ ят лавлары н окый калса, шайирдинъ яркын зейинлигине, соьз оьнерлигине, сыдыраларынынъ юмарт анъына суьйинеди. Кадрия Темирбулатовадынъ шешекейдей наьзик эм коьркли, таьтли ийисли сыдыраларынынъ юмарт анъы язылмаган ногай аьдет лери мен, куйы сувдынъ даьми мен, шоьл тогайындагы тезек ийиси мен, сынтаслы т оьбелердинъ куват - пыгы ман, яны шыгаяк аьдемнинъ корлыгы ман, ямгырсыз канъырап калган ердинъ куьрсинуьви мен, явапсыз суьйимнинъ кеппес коьзяслары ман байланыслы. Кадриядынъ яшав йолы ны нъ кы ска болувы аьдемди кайгыртады. Шайир яшавдан замансыз кетсе де, онынъ йылы келбети халктынъ юрегиннен бир де кетпеек. Онынъ байыр сеси ногай адабият бавында оьмирге калаяк. Ногай адабият бавында шайирдинъ ятлавлары язлык ямгырдынъ куьезли тамшылары ман сыбырдасып турган кызыл гуьллердей яйнап оьсеекпер, неге десе Кадрия йыр дуныясы ман баска миллетлерге де оьзин ийги таныттырды, ногай адабиятына тийисли эс эттирди. Шайир-кызымыз бай ишки дуныясы ман тенъ-досларын тамашага калдырды, намартлардынъ юрегинде куьнлев тувдырды. Кадрия Оразбай кызы 1948-нши йылдынъ карагыс айынынъ 14-нде Дагестан Республикасынынъ Караногай районынынъ ТереклиМектеб авылында тувган. Онынъ балалык шагы Ногай шоьллигинде оьткен. Кишкей заманында Кадрия аягы токтамайтаган, авызы ябылмайтаган бек тири, акыр кызалак эди. Онынъ атасы Оразбай Коьгий Уллы Аталык кавгадан сонъгы йылларда оькиметтинъ яваплы ис орынларында аьрекетлейтаган эди. Ол районнынъ туьрли авылларында малшылык тармагын оьрлендируьвге коьп куьшин салган. Кадриядынъ атасы куллык этпеге йиберилген ерге Кадриядынъ анасы Наьсипли де баратаган эди, сол себептен келеекте шайир болаяк кыз энейининъ колында оьседи. Оьзининъ «Ю рек айтса...» деген макаласында, балалыгын эске алып, Кадрия булай язады: “Мен Терекпи деген кишкей ногай авылында тувганман. Бизим авыл Дагестан туьзликперининъ сырт бойында турады. Меним балалык, яс заманым мунда оьтти. Мектепти мунда кутылдым. Меним тувувым ман байланыслы тарихти булай хабарлайдылар: мен аьелде тунгыш аьвлет болып тувмага керек болганман эм коьбиси увыл тувар дел саклаганлар... Ама... Янъы бала тувганын билдирген хатын: «Кырк Кадрия Темирбулатовадынъ тувганлы 70 йыллыгына рас барып туварынъыз хайырлы болсын!» -д е л суьйинши тилеген. Бу билдируьвди эситкен эркеклер боьркперин касларына дейим туьсиргенлер дел айтадылар. Сол шакта меним уьйкен энейим орыныннан ушып турып, булай айтыпты: «Мен - тукымнынъ энъ де карт аьдемимен. Сыйлы тувганлар, сизге конак келди, ол аьли де зередей болса да, конакпыгы конак. Сиз кайзаманнан алып конакка сый бермей баслагансынъыз? Белки, сизинъ койларынъыз азайган болар, конакпарды сыйлагандай бир затынъыз да йок болар. Аьдем тувган, савлыгына бал аяклар коьтеринъиз! Янъы тувган кыз бала болса-баьлетувыл!..» Уьйкен энейим Кадрия деген атты мага оьзи таккан, булай айтканда, «оьрметке тийисли» дегени... Кадриядынъ экинши аты да болган. Уьйде ога Казна дегенлер. Кадрия бала йылларында энейи мен тойларга барып, бурынгы ногай йырларын тынълаган, той биювлери мен сукланган. Энейи мен оьли болган ерлерге бара калса, коьзяссыз анайлардынъ айткан бозлавларын эсине йыйнап алатаган эди. Боьтен де, Кадрия энейи йырлайтаган «Бозйигит» дестанын суьетаган болган. Орамда балалар ман ойнаганда, ол сарынласкан, бейитлерди оьзинше келистирип йырлаган, янъылтпаларды эркелеп, оьзи де юрегиннен шыгарган. Аьвелги ногайлардынъ яшавы акында Кадрия бала заманыннан алып, энейи Бийкеден эситип келеди. Аьвелде ногайлар анъшылап шыксалар да, казаклыкта юрселер де, куьзет этселер де, авыр яде увак мал баксалар да, йырсыз турмаганлар, домбырасыз куьнлерин-туьнлерин оьткермегенлер, шынъ кобызсыз коьнъиллери парахат болмаган. Кадрия ата-бабаларымыздынъ аьвелгиси мен кызыксынады, буьгуьнгиси мен оьктемсийди, келеектегисин ойлайды, колына калем алып, юрек сезимлерин ятлавлардынъ сыдыраларына экпеге ымтылады. Кадрия йогарыда айтылган макаласында: «Ама аьли, оьзимнинъ биринши сыдыраларымды кайтарып окып караган заманда, мен уьйкен энейимди, онынъ аьлемет йырларын эм эртегилерин, эм оьзимди, кувыршакларын эм ойыншакларын дайым кайда болса, сонда мутып калдыратаган кишкей кызалакты, эсимеаламан»,-деп язады. Кадриядынъ «Халкым меним» деген ятлавынынъ эки сыдырасына коьз салайык. Уллы халкты кишкей эткен заманлар, Кишкей халкты уллы эткен инсанлар... Бу сыдыралар энейининъ аьвелги хабарларыннан тувган болса ярайды. Сол тувылма Кадрия ногай халкынынъ тарихин эсине алып, буьгуьнги аз санлы миллетимиздинъ атагын шыгармага шалысканы. Кадрия - энейи Бийкеге багыслаган ятлавын булай баслайды: «Кыс мезгили, авылыма мен кайтсам, босагада энем мени куьтеди», сонъ шайир-кызымыз шоьл тоьсинде яланъаяк юрген йылларын, «туьелердинъ конъыравы ойыншык болган» сербет сувындай таьтли заманларын, юрегининъэнъ биринши суьйим сезимлерин, ойларын, сырларын энейи мен боьлискенин эсине алып: «Эске туьсти яланъаяк яслыгым, Сен аьйдиклеп риядынъ тамырына кирген, канына синъген, сога коьре шайир-кызымыз «Халкыма» деген ятлавында: «Йырым сенинъ коьнъилинъди йылытса, Муннан уьйкен наьсип йок ты яны ма», - дел айтады. “Куьшли еллер эседилер шоьлимде» деген ятлавын окыганда, Кадриядынъ кайтип оьз тувган шоьллигин суьетаган болганын коьремиз. Оьз шоьлимде мен де кишкей боьригоьз, Эссин еллер, тек сувырмас еримнен. Яс юрегим тамыр яйган юртыма, Юрттынъ аты туьспей эди эриннен. Ш айир-кызымызд ынъ ана тилине, ата юртына, ногай халкына сондай да уьйкен суьйими душпанларЯ Ш Ы Н Н Й Н С Й К Л Д Н Г Й Н Я Р К Ы Н Ш Д | Ь 1Р Д Л Д Р оьстирген шакларым. Соьз казнасы, юрегимнинъ бийкеси, Сен таныттынъ мага тувган якларым. Йырларынъ ман, танъ ойынъ ман, сен энем, Йиенинънинъ юрегине киргенсинъ. Нава йойган кыздынъ яслык ойларын, Бириншилей, сен аявлым, билгенсинъ», - дел язады. Яратувшылык йолына туьскен аьдем табиат пан сукланмай, ата юртынынъ тезек ийисин ят элде сагынмай, ана тилин терен билмей, халк авызлама яратувшылыгын исси суьймей, замандасларынынъ шыбын янын кыйнаган сезимлерин, юрегинде тувган ойларын, яшавга салган коьз каравын оьз шыгармаларында окувш ыларга сездирмей болмайды. Мине сондай затлар Кадриядынъ биринши ятлавларыннан алып сезилип баслаганы бизди оьктемситеди. Кадрия оьзининъ йыр кесписи мен халкымыздынъ авыр шагын енъил этпеге шалыскан, аязлы куьнине кызыл гуьлдей ийисли нур саьвлесин эндирмеге ымтылган, келеекте халкынынъ мырады тол аягына язлык танъындай таза сенимин тувдырган. Кадрия, суьер кесписинде арувсыз-талувсыз ислеви мен, халкымыздынъ соьз казнасына оьз уьлисин косканлардынъ бириси болады. Халкымыздынъ ойы, ымтылысы, ниети Каддынъ юрекперин якты, кара куьнлев мен коьнъиллерин тырнады, таьтли асларын тамакларына суьек кимик каптыртты. Кадрия тав касында, денъиз ягасында болса да, ыспайы калалардынъ орамларын кезсе де, юрегиннен ата юртын тайдырмаган, халкынынъ акында ойламаган бир куьни болмаган, алган аьр бир адымын халкынынъ данъкын шыгармага дел алган. Бир неше ятлавларынынъ сыдыраларын ыспат этуьв уьшин келтирейик. Карашайдынъ тавларына мингенмен, Алые яктан Ногай шоьлди коьзлеймен. Мен дослардынъ тав еринде юремен, Тек тувган юрт, шоьлим, сени излеймен. («Сагыныш»), Кайсы юртта, кайсы элде болсам да, Ата юртым, сагынышлы сен мага. Сени коьрмей, алые болып калсам да, Юрек тамыр ата юртка асыга. («Ата юртым»). Асфальт доллар, темир доллар яшавда, Олар мени алые сеннен аькетер. Курткашаштынъ сабагындай сокпагым, Оьз юртыма бир иркуьвсиз еткерер. («Эске алсам»), Кадриядынъ билими йылдан-йылга кенъееди, оьнери бийикпенеди, ятлавларынынъсеси куьшленеди. Кадрия халк яратувшылыгы ман каьр шеккен аьдемлерди оьрметлеп те эм олардынъ язганларын суьйип окып та, тийисли баа берип те болган. Ногай тип дерисининъ окытувшысы Оьлмес Кусеповна Толубаевага багыслаган «Тилим меним» деген ятлавында ХХ-ншы оьмирдинъ шайир-кызы тынышсыз юреги мен, каты кайгырувы ман ана тилининъ тазалыгына яны авырып, ана тилине алаллыгын сакпамаган, йылувлыгын йойган, ана суьтининъ акын аклап болмаган аьдемди бетлегени аян сезиледи. Ынанмайман тилди муттым дегенге, Тилди муттым дегенге ынанмайман. Шаркларына бир инсанлык энмеген, Бутайпадыинсанга санамайман. Кадрия халкымыздынъ айтувлары ман, такпаклары ман, юмаклары ман, олардынъ терен маьнелиги мен сукланатаган болган. Ол оьзи яттан Шал-Кийиздинъ, Асан Кайгылыдынъ, Абдул-Керим Ганиевтинъ толгавларын тынълавшылардынъ тынысын боьлдиртип окыйтаган эди. Ана тилимизде биревдинъ коьзине карал, йорык, ятлав да шыгаратаган эди. Кадрия кайда болса да, баска тиллердинъ авызлама яратувшылыгы ман ногай халкынынъ дестанларын, йырларын, эртегилерин тенълестирип карайтаган, халкымыздынъ соьз казнасы ман оьктемсийтаган эди. Кайсы тилде, кайдай соьзлер айтсам да, Бил, шоьллигим, ногай тилим эринде. Кайсы ерде, кайдай элде болсам да, Мен кызувлы янган ошак еримде. К адрияды нъ суьйим ятлавларында биринши сезимлерининъ аьлемет сырлары куванышы ман, кайгысы ман сыдыраларга синъген. «Сенинъ коьзлеринъ» деген ятлавында, Кадрия соьз шеберлиги мен ишки сезимлерин ногай ырымы ман байланыстырады. Кадрия конъырав давыслы бир йигитти яраткан болган. Ол Махачкаладагы пединституттынъ филологиялык боьлигининъуьш йылын битирип, Москвадагы Адабият институтына йолланмага ойлайды. Сол йьшларда онынъ ашыгярынынъ атасы каты авырыйды. Ястынъ атасы улынынъ тойын коьрип оьлгиси келеди. Сонда ашыгяры Кадрияга келип: «Бер колынъды, уьйленейик», - дейди. Кыз билим алмага белин бувганын билдирип, колын бермейди. «Мен атамнынъ разы болганын суьемен. Олай болса, уьш куьннен уьйленемен», - дел суьйген ясы айтады да эм баска кыз бан бас косады. «Ушкынлар» дел аталган ногай язувшыларынынъ ортак йыйынтыгында Кадриядынъ «Сен» деген ятлавы орынласкан. Он бир бувын ман язылган ятлавдынъ шувмагын алып карайык. Ятлавдынъ уьшинши эм доьртинши сыдыраларынынъ ызгы соьзлери бирбири мен келисип келедилер. Каныма, яныма деген соьзлер мен шайир-кызымыз ашыгярына тазалыгын, алаллыгын, сенимлигин билдиреди: Атынъ сенинъ тамырласкан теректей, Сав оьмири тамыр яйган юректе. Ал ал соьзинъ бириккен ди каныма, Наьсибим сен, берк киргенсинъ яныма. Шувмактынъ бас аьрибиннен баслап, тоьменге карал окысак, шайирдинъ коьнъилинде ким биринши суьйим сезим лерин тувдырганын анъламага боламыз. Кадриядынъ колязбаларынынъ (арасында машинкага согылганлар да бар) саргайган, куьйген, ярты янган табакларын коьргенде, юрегим телезиди, тынысымды авыр алдым, коьз каравым мунъайды. Кадриядынъ ногай эм орыс тиллеринде аьзирлеген колязбаларынынъ коьбисининъ яртысы янып, соьнип, кара куьлге айланганлар. Онынъ орыс тилиннен ногай тилине коьш ирилип шыккан кайбир ятлавларын ногай тилинде таба алмаймыз, ана тилиндеги кайбир ятлавлардынъ басы болса - ызы йок, ызы бар болса - басы йок, ногай эм орыс тилине авдарылган коьп ятлавлардынъ белгиленген табаклары да ялынга туьскен себептен, маьнесине коьре артлы-артыннан тиркесип келмейдилер. Кадриядынъ ногай тилинде коьп китаплар шыгармага уьйкен уьмити болган, неге десе онынъ туьрли йылларда аьзирлеген колязбаларынынъ тыслары коьзимизге туьсти. Кайбиревлерин окып каранъыз: «Анадынъоьлуьви», «Конъыравлы яз», «Аьзиз ана», «Келермен», «Эсте сакпа», «Манълайымдагы язувым», «Асыл юртым», «Туьнлеримнинъ туьелери», «Коьнъилим йырла», «Кишкей гуьл», «Туманлы коьл», «Меннен сонъ», «Кара эм ак атлар», «Шипийлерим», «Арыманъыз», «Соьнмеген юлдыз», «Уьмит», «Дерево надежды», «Сказание о любви» ызгы эки колязба орыс тиллеринде, аявлы окувшылар, коьресизбе, Кадрия баспага аьзирлеген колязбаларына кайдай атлар атамага ниет эткен. Кадриядынъ баспаланмай калган, ялынлы оттан сакланган ярык сыдыралы ятлавларыннан туьзилген янъы китапларын «Тал йылкыда кулын йойган биедей болып» окувшылардынъ куьтип турганларын да ийги билемиз эм анълаймыз. Кадрия бизим ана тилимизди эм коьнъилимизди байытты, тек анъсыздан намарт зулмылар колыннан 1978-нши йылдынъ 30-ншы июнь куьнинде онынъ кетуьви шоьлди, адабиятты, халкты яралы, ярлы этти. Бу куьнлерге дейим ол яшап еткен болса, кайдай ятлавлар, йырлар, дестанлар язаяк эди. Аслан бузып, уьстимизге себилген кыравдай болып, Ногай злин йырларга толтыраяк эди. Кадриядынъ «Тав данъылдан басланады» (1971 й.), «Сокпак йолга ымтылса» (1972 й.), «Яслык йырлары» (1973 й.), «Хайран» (1978 й.) деген китаплары ногай тилинде шыкканлар. «Айдынъ куьлкиси» (1975 й.), «Сакланган юлдызлар» (1977 й.) орыс тилинде баспаланганлар. «Мосты» (1979 й.) деген китабы, Кадрия дуныядан тайганнан сонъ, дуныя ярыгына энген, солай ок «Дочь степей» (1984 й.), «Ятлавлар», «Айындырык ярыгы» деген китапларын да Кадрия коьзлери мен коьрмеген. Кадриядынъ ятлавлары «Песня, мечта и любовь» деген китапта, «Дагестан шырайлары» деген каракалпак тилиндеги китапта, кумык халкы ны нъ антологиясында баспаланганлар. «Парасат» деген казах тилиндеги журналында «Айдынъ аппак жарыгы» дел аталып, айырым бет Кадриядынъ ятлавларына берилген. Ногайшадан Абзам Боькен казах тилине авдарган, Кадриядынъ ятлавлары «Литературная Россия» деген газетасында, «Юность» деген журналында, Сырт Кавказдынъ баьри миллетлерининъ тиллеринде баспаланганлар. Ш айир Вадим Дементьев «Пламя поэзии» деген китабында Кадрияды нъ шайирпик дуныясы акында очерк язган. Кадриядынъ оьзи буьгуьнлерде бизи мен йок болса да, онынъ ятлавлары бизи мен яшайдылар. Кадриядынъ юректен кетпес ызлар калдырган бир ятлавынынъ эки сыдырасын тоьменде кептирмей болмаймыз. Тонъган ерге куьн Саьвледей бол, йырым! Мутылмастай халкка керек бол, йырым. Мине йыллар оздылар, авыр заманлар келдилер, янъы оьмирде янъы туьрленислер боларлар, тек Кадрия оьзи айтканлай, онынъ янлы, ялынлы, ярыклы сыдыралары халк арасында мутылмастай болганлар.