Урысей къэралым и къалэ нэхъыжь дыдэу щIэныгъэлI къэхутакIуэхэм къагъэлъагъуэр Дагъыстан Республикэм хыхьэ Дербентщ. Ижьырей алыдж къэхутакIуэ, тхыдэтх Гекетей Милетский и тхыгъэхэм къызэрыхэщымкIэ, Дербент щаухуар ди эрэм ипэкIэ 438 гъэращ. Милетский зэрыжиIэмкIэ, быдапIэр персхэм Нарын-Кала Iуащхьэм и щыгум щаухуащ, Азием къикIыу Европэм ухуэзышэ гъуэгур зыпхыкI Кавказ къуршхэм иIэ щхьэдэхыпIэр, тафэ километрищ нэхъ зи мыбгъуагъыр зэхуищIу. ЩхьэдэхыпIэм тращIыхьа быдапIэм къыбгъэдэкIыу Каспий хы Iуфэм екIуалIэу гъуэгум и лъэныкъуитIымкIи щхьэдэхыпIэншэу блынхэр ящIащ. Лъэпкъ е къэрал ирехъу, быдапIэр зыIэщIэлъым лъэкIыныгъэшхуэ къритт. Азием, Индием щыпсэу лъэпкъхэм, къэралхэм я хьэпшыпхэр, хьэкъущыкъухэр, нэгъуэщI псэуалъэхэр КъуэкIыпIэ Европэм щыпсэу лъэпкъхэм иращэн папщIэ, мы щхьэдэхыпIэм пхыкI гъуэгур псом нэхърэ нэхъ кIэщIт, икIи нэхъ тыншт. Абы къыхэкIкIэ Дербент зыIэщIагъэхьэным персхэм я мызакъуэу нэгъуэщI лъэпкъхэри хущIэкъу зэпытт. Ди эрэм ипэкIэ 290-281 гъэхэм Дербент зыIэщIигъыхьэмэ фIэфIу зауэ кърихьэжьащ Селакфидхэм я император Селефк езанэм. Апхуэдэуи, илъэс щитIым щIигъукIэ быдапIэр селакфидхэм яIэщIэлъащ. Абыхэм яужькIэ быдапIэм и тепщэ мэхъу Рим и император Птомелей. 
Урымхэм я империер лъэлъэжа нэужь Византием Дербент зыIэщIегъыхьэ икIи алыджхэм а щIыпIэм щаухуэ чыристан диным и хъумапIэ япэ чылисэр. Ар къыщыхъуауэ тхыдэм къигъэлъагъуэр ди эрэм и 313 гъэращ. Мы гъэлъэгъуэныгъэм шэч къытомыхьэн плъэкIкъым, сыт щхьэкIэ жыпIэмэ чыристанхэм чылисэхэр яухуэну иператор Константин хуит щищIар ди эрэм и 310-нэ гъэращ. Чыристан диныр Византие кърахыу абы и щIыхькIэ илъэсищ кIуэцIым чылисэри яухуэжыныр хуабжьу Iуэху хьэлъэщ. Куэд темыкIыу а щIыналъэм къыщызэрагъэпэща Албание къэралыщIэм хагъыхьэж Диаунэ фIэщыгъэцIэр иIэу. Албание къэралым щыпсэу ермэлыхэр (армянхэр) персхэм нэхърэ нэхъыбэ хъуауэ къыщIокIри лъэпкъитIым яку зэпэщIэтыныгъэ къыдохуэ. ЗэпэщIэтыныгъэр нэхъыбэу къызыхэкIар чыристан диным и телъхьэхэмрэ Зороастрицхэмрэщ. А лъэхъэнэм персхэм муслъымэн диныр иджыри къалъыIэсауэ щытакъым. Арати, чыристанхэр токIуэри Албанием я пащтыхьу Ваче езанэр трагъыхьэ. Ди эрэм и етхуанэ лIыщIыгъуэм нэс Диаунэ (Дербент) и деж тетыгъуэр ермэлыхэм щаIыгъащ. Абыхэм я гъунэгъуу къэрал зыухуэмэ зи щIасэ хъуа Хъэзархэр сатуущIэхэм я гъуэгур щIэзыплъыкI быдапIэм щIэнэцI мэхъу, икIи ар къащтэным щыгугъыу зауэ кърахьэжьэ. 
552-нэ гъэм хъэзархэм я дзэм быдапIэ Диаунэ къахуэмыщтэу йокIуэтыжхэр, ауэ быдапIэм дэсхэм я къарум хэщIыныгъэфI зэригъуэтар Ираным я шахым къыщищIэм, икIэщIыпIэкIэ къалэр къищтэжащ, и фIэщыгъэцIэжь Дербентри фIаригъэщыжри, езым и цIыху Гайшах къалэм и тету игъэпсыжащ. Гайшах лъэпкъ зэхэдз имыщIу къалэм зригъэужьыным иужь ихьащ икIи тхыдэтххэм къызыраIуэтэжымкIэ, куэди къехъулIащ. Ауэ 626-нэ гъэм тырку массагетхэр къатоуэ. Абыхэм я сурэт шынагъуэр, я лыузыншагъэр нэсу къритхэкIыжащ ермэлы лъэпкъым я тхыдэтх, Дербент а лъэхъэнэм массагетхэм къызэращтар зи нэкIэ зылъэгъуа Мавсес Каганкатваций. «Бий къыттеуахэр щхьэц зэщIэубэцахэщ, я щIыфэхэр яжьэ зыщахуам хуэдэу фIыцIэщ, жьакIэншэхэщ, нэбжьыцыншэхэщ, я нэгухэр зэпэплIимэщ, езыхэр бжьэц къэпщIам хуэдэу жаIэр къыбгурымыIуэу зэрыгъэгуоууэ къалэм къыдэуащ, къэувыIэ зимыIэ лыгъэ мафIасым хуэдэу унэбжэхэм щIыхьэти нэгъуэщIыбжэкIэ къыщIэкIыжхэт, жьыи, сабии, фызи, лIыи зыри зыхамыдзу къапэщIэхуар яукIт, уIэгъэ хъуахэм къащIэж лъыыр фалъэхэм ирагъахъуэурэ ефэт. Апхуэдэ хьэкIэкхъуэкIагъэ жаIэуи зэхэсхатэкъым»—, етх Мавсес. ХьэщIэмылъэIуу Дербент къыхуэкIуахэм яхуэукIыр яукIащ, псэууэ къэнахэр гъэрыпIэм ихуащ, зи насып къихьар яIэпыкIащ. Къалэм и лъэлъэжыгъуэр къэсауэ ялъытэу 651-нэ гъэм хьэрым сасанидхэм дунейм и гъуэгу зекIуапIэ нэхъыщхьэу къалъытэм тета быдапIэр зэфIагъэувэжмэ я щIасэу дзэ къагъэкIуащ. Хьэрыпхэм я дзэзешэ Мэсламе ибн Абд-аль Малике къалэ быдапIэр гугъу демыхьыщэу къищтащ, ауэ зауэ зэпымыухэм хуабжьу ягъэлъэлъа къалэр пIалъэ кIэщIкIэ зэфIигъэувэжын лъэкIакъым. Ди эрэм и 733-нэ гъэм Хъалиф Омар Дербент къалэ быдапIэм и унафэщIу къегъакIуэ Абд ар-Рахману ибн Рабиа. А лъэхъэнэм дин Ислъамым и къуэпсхэр Дербент къыщымыувыIэу дуней псом щигъэбыдэу щIедзэ. Къалэм ухуэныгъэхэр щрагъэкIуэкI, сатум зеужь, кхъуэщын зыщIхэр, абдж зыгъавэхэр, дыщэм, дыжьыным, гъущIым елэжьхэр, алэрыбгъухэр зыщIхэр, сабын зыгъавэхэр, нэгъуэщI IуэхущIэхэр кърагъэблагъэ. Еянэ лIыщIыгъуэм и кIэхэм Дербент Кавказ щIыналъэм и къалэ нэхъыщхьэ дыдэ мэхъу. Хьэрыпхэм хамэ къэрал къикIа сатуущIэхэм я епсыхыпIэ псэхупIэ яухуэ, быдапIэм и блынхэр нэхъри ягъэбыдэ, лъэпкъ зэщымыщ куэд зэгурыIуэу быдапIэм дэпсэухьу ягъэпс. 869-нэ гъэм къалэм и эмиру ягъэув Хошим ибн Сурака. Абы и деж къыщыщIедзэ Хошимидхэм я тетыгъуэр. 901-нэ гъэм Хъазархэм я пащтыхь ибн Булджан Дербент къищтэну ебгъэрыкIуащ, ауэ зызужьа, фIыуи ягъэбыдэжа къалэ быдапIэр къыхуэмыщтэу икIуэтыжащ. Дербент и эмир Хошимд ибн Ахмад 969-нэ гъэм чыристан чылисэу щытар муслъымэн мэжджыт Джума ещIыж. А зы мэжджыт закъуэрауэ жаIэ зи щIыхьэпIэр ИпщэмкIэ гъэзауэ щыIэр. 
ЛIыщIыгъуэ епщыкIузанэм тюрк-сельджукхэм зауэ кърахьэжьэ. Абыхэм псынщIэу къащтащ Месопотамие щIыналъэр, Щамыр, Ираным и Ищхъэрэ щIы кIапэхэр. 1067-нэ гъэм абыхэм къынахусащ Дербент къалэ быдапIэм икIи Алн-Арслан Сау Тегин хатжибр зи унафэщI дзэм псынщIэу къалэн къищтэн хузэфIэкIащ. Селджукхэм быдапIэр яIэщIэлъащ зекIуапIэр зыхъумэ монголхэр Кавказым къихутэху. Чингисидхэм къалэ быдапIэр яхъунщIэри хыфIадзэжащ. Абыхэм яужь иту Темерлан и дзэр Кавказым къихьэри лъапсэрыхыр Дербент и мызакъуэу, бгырысхэр нэхъ зэгъэпщIауэ щыпсэуа щIы кIапэхэм къахуихьащ. Тырку щылъхухэм я тетыгъуэр яуха нэужь Дербент аргуэру Ираным бгъэдэлъ мэхъуж. 1578-нэ гъэм къыщыщIэдзауэ 1618 гъэм нэс къалэ быдапIэжьыр Тыркуеймрэ Иранымрэ чэзукIэ ябгъэдэлъурэ къекIуэкIащ. 1668 гъэм Тэн псыхъуэ щыпсэу къэзакъхэм я зэщIэхъееныгъэр Разин Степан къыщиIэтам Дербент къищтауэ щытащ. Каспийм Ираным щиIыгъ хыдзэр къанэ щымыIэу Разин щIыгъуа къэзакъхэм ягъэсауэ щытащ. Разин къиIэта зэщIэхъееныгъэр гъэужьыхыным и гуащIэфI хилъхьащ адыгэпщ Черкасский Каспулат Муцалович. Урысейм и дзэзешэ адыгэпщ гъуэзэджэм Дербент и мызакъуэу Ащтыхъан,Терки Царицын къалэхэм къэзакъхэр къыдихужауэ щытащ, ауэ Урысейм а лъэхъэнэм Дербент зыщигъэбыдэн лъэкIакъым. Абы нэмыщIу Черкасский хузэфIэкIащ Урысейм Эндереевский, Дженгутинский, Казанищенскэ хъанствэ цIыкIухэр къыгуигъэхьэн. Езы Къасполэт а хъанствэ цIыкIухэм я пщышхуэу ялъытэт. ЖыпIэнурамэ, Къасполэт ипаIуэкIи къалэ быдапIэм адыгэхэр щыIауэ тхыдэм къыхощыж. Урысейм Дербент зыIэригъыхьэмэ и щIасэу 1722 гъэм Ираным зауэ ирищIылIауэ щытащ. Урысей дзэзешэ Апраксин къалэ быдапIэр къищтащ 1722 гъэм бадзэуэгъуэ (июль) мазэм и 23-м, ауэ император Петр езанэр дунейм щехыжым, Дербент аргуэру Ираным IэщIэлъ хъужащ. 1747-нэ гъэм Надир Шах дунейм щехыжым Дербент щхьэхуиту псэу хъанствэ хъуащ, я унафэщIу трагъэхьащ Фет Алий-хъан. 1758-нэ гъэм Хъанствэм и деж тепщэгъуэр яхуэмыгуэшу Фет Алий-хъан къылъыкъуэтхэмрэ Коджар Ага-Мохаммед и лъэныкъуэхэмрэ зэпэуващ. Коджархэ текIуэри Дербент хъанствэм и унафэщI а гъэм хъуахэщ. 1795-нэ гъэм Урысейм и щIыналъэм щыщ хъуа Кахетием Ага-Моххамед и дзэр теуэри Тбилиси яхъунщIащ. Урысей къэрал зызыубгъу, зызыужьым коджархэм зэуэ жэуап ирамытами, 1783-нэ гъэм зауэлI мин 13-м нэс хъу дзэр Зубов Валериан Александрович я дзэпщу Дагъыстаным пхокIри Персием къыщохутэ. Тхыдэтхэр Урыс-Персидскэ зауэкIэ зэджэм адыгэ куэд хэлIыфIыхьауэ щытащ. Зубов Персием щызэуа лъэхъэнэращ Черкасский Федор Александрович и къулыкъур щригъэжьар. 1796-нэ гъэм накъыгъэ (май) мазэм и 13-м Зубов и дзэм Шейх Али – хъан гъэр къащIри Дербенти къащтэ, икIи къалэ быдапIэм и япэ урыс унафэщIу ягъэув генерал-майор Савельев. Пэжщ урысыдзэр къалэм куэдрэ дэтакъым. 1799-нэ гъэм гъэр ящIа Шейх Алий-хъан щIэпхъуэжати Савельев хъаныгъуэр Куба щыщ Фатали-хъан Гасан IэщIелъхьэри, дзэм Урысейм къегъэзэж. Алий-хъан тепщэгъур къищтэжын и гугъэу Дербент ебгъэрыкIуа щхьэкIэ, быдапIэр къыхуэщтакъым. 1802-нэ гъэм Алий-хъанрэ Гасанрэ зокIужри Дербент, Кубэ хъанствэхэм зы защIыж. 1813-нэ гъэм Дербент гъазэншэу Урысейм бгъэдэлъ мэхъу. 1846-нэ гъэм къалэр хагъыхьэж Дагъыстан область къызэрагъэпэщам. 1898 гъэм Дербент пхыкIыу Махъачкъалэ, Баку кIуэ гъущI гъуэгур яухуэ. Хэку зауэшхуэ лъэхъэнэм Дербент къыдэкIащ Совет Союзым и ЛIыхъужьыцIэр къызыхуагъэфэща нэрыбги 9. НобэкIэ къалэм цIыху мин 15 щопсэу. Абыхэм я нэхъыбэр азербайджанщ —ахэр цIыху мини 9-м щIегъу. Абыхэм нэпыщIу мыбдеж щопсэу лезгинхэр, ермэлыхэр, даргинхэр, тэбэсэранхэр, журтхэр. 1837-нэ гъэм япэ урыс еджапIэр Дербент къыщызэIуахауэ щытащ. Апхуэдэу щытми нобэкIэ къалэм урыс лъэпкъ дэскъым. Журтхэри апхуэдэщ — хуэм-хуэмурэ Мэзкуу мэIэпхъуэж.
Комментарии