ТИЛ - ХАПКТЫНЪ ЯНЫ

Навруз айынынъ 20-22 куьнлеринде Ханты-Манс и й с к а в т о н о м и я л ы округынынъ бас каласында «Россияда тамырлы халклардынъ тувган т иллерининъ Халклар ара йылы» дел аталган Миллетлер ара форумы озды. Оны Россия Федерациясынынъ миллетлер ислери бойынша Федераллык агентствосы уйгынлаган эди. Форум пленарлык йыйылыстан басланды. Онынъ куллыгында савлайы бес юзге ювык аьдем катнасты. Айтпага, Россия Президентининъ Администрациясынынъ етекшисининъ орынбасары Магомедсалам Магомедов, миллетлер ислери бойынша федераллык агентствосынынъ етекшиси Игорь Баринов, тамырлы халклардынъ соравлары бойынша Бирлескен Халклардынъ Организациясынынъ (ООН) дайымлык форумнынъ председателининъ орынбасары Чжань Сяоань (Китай), сол форумнынъ агзалары Нзоа Жерве (Камерун), Пхулман Чаудхари (Непал), Россиядынъ ярыкландырув министрининъ маслагатшысы А ндрей Петров, Оькиметлик Думадынъ миллетлер ислери бойынша комитетининъ председатели Ильдар Гильмутдинов, Керуьвдинъ, Сибирьдинъ эм Алые Куьнтувардынъ тамырлы аз санлы халкпарынынъ ассоциациясынынъ президенти Григорий Ледков катнастылар. Карашай-Ш еркеш Республикасынынъ Басшысы Рашид Темрезовтынъ тапшырувы ман регионымыздынъ миллетлер ислери, коьлемлик коммуникациялар эм баспа бойынша министерствосы юртымыздынъ тамырлы аз санлы халкларынынъ элшилериннен делегацияды кеплеген эди. Министр Мурат Азаматович Хапиштов басшылаган элшиликтинъ санында КЧР миллетлер ислери, коьлемлик коммуникациялар эм баспа бойынша министерствосынынъ боьлик басшысы Зураб Джентемиров, абазалардынъ «Алашара» ям агатш ылы к организациясынынъ вице-президенти Рамазан Мхце эм бу макаладынъ авторы болдылар. Ханты-Мансийск автономиялы округынынъ (ХМАО) губернаторы Наталья Комарова йыйылган конакларды йылы йолыгып алды эм РФ Президентининъ Администрациясына, федераллык правительствосына Халклар ара форумды озгарув уьшин Ханты-Мансийск каласын сайлаганлары уьшин разылыгын билдирди. - Тамырлы халклардынъ тиллеринде планетадынъ яш а в ш ы л а р ы н ы н ъ те к доьрт проценти соьйлейди. Экспертлердинъ ойларына коьре, глобализациядынъ сонъалыклары XXI оьмирде 90 проценттен артык дуныялык тил йогалувына аькелмеге болаякпар. Санлы технологиялар шагында тамырлы халклардынъ тиллерин, фолькпорын саклавды яшавга эндирип болаяк борыш. Суьйтип, Ямал-Ненец автономиялы округында чиновниклер, предприятиелердинъ куллыкшылары соьзлик шыгармага ойлайдылар. Онда ненец, хант, селькуп, орыс тиллеринде айкасувда кулланылатаган соьзлер киргистилееклер. Дагестан Республикасыннан программист мобиль ялгамасын ойланып шыгарган. Ялгама аркалы балалар ойын кепте тувган тиллерине уьйренмеге болаякпар, -дел баслады соьзин Юградынъ Губернаторы Наталья Комарова. - Дуныядынъ тамырлы халкпарыны нъ тиллери фактлар эм тарихлик ислерди белгилейтаган коьп оьмирлик шифр. Миллетлеримиздинъ тарихи «Коьп оьмирлик Югра» деген илми-ярыкландырув проектинде кенъ коьрсетилген. Югра Куьнтувар эм Куьнбатар, Азия эм Европа айкасларында, тавлардынъ, шоьллердинъ, керуьв орманларынынъ арасында кепленген. Бурыннан алып бу ерлерде туьрли ырувлар яшаганлар. Миллетлер ара культуралар, коьплеген халклардынъ тиллери регионымыздынъ бактысын баьленше оьмирлерге алдыга тартканлар. Сондай болып, Губернатор озган 2018 йылда Югра эм сол ерлерди бийлеп яшайтаган халклар акында «Повесть временных лет» деген китаптынъ энъ биринши язылган эртедеги редакциясынынъ 900 йыллык мерекеси байрамшыланганы акында беркитти. Эске салайык, РФ Президенти 2018 йылда халклардынъ тувган тиллерин саклав эм оьрлендируьв фондын туьзуьв акында токтасты алган. Былтырдынъ казан айында миллетлер айкасувлары бойынша советтинъ йыйылыТИЛ - ХАПКТЫНЪ ЯНЫ презентациялады. Онынъ бас маьнеси Ханты-Мансийск каласында балалар этнокультуралык билимлендируьв орталыгын туьзуьв эди. Бу Форум савлайдуныялык ямагатшылыгы уьшин айлак та маьнели. Ол 2019 йылда Россия Федерациясында ООН ман билдирилген тамырлы халклардынъ тувган тиллерининъ Халклар ара йылын озгарувга эс эттирмеге, Россия миллетлерининъ тувган тиллерин сакпавга эм оьрлендируьвге, кыралымыздынъ аз кулланылатаган эм йок болып бараятырган тиллерин демевлевге каратылган. Экинши эм уьш инш и куьнлерде форум оьз куллыгын туьрли секцияларда бардырды. Оларда россиялык эм халклар ара экспертлер оьз ойлары ман эм бай сулыплары ман толысынша боьлистилер. Суьйтип, хант тилиннен окытувшысы Ирина Молданова оьз куллыгында колледжде керуьвдинъ тамырлы аз санлы халкларынынъ тиллерин сакпавга айырым эс берилетаганы акында айтты. - Оьз тилинъди билуьв баска миллет тиллерин билуьвге буршав этпейди. Сонынъ уьш ин, бас дел оьзинънинъ тувган тилинъди билмеге керексинъ. Тилсиз халк та йок, - деди ол. «Билдируьв технологияларынынъ эм СМИ-динъ тувган тиллерди саклавда тутатаган орынлары» деген секцияда мага соьз бердилер. Мен онда «Асыл тилим - ногай тил» деген ат пан аьзирлеген куллыгым ман соьйледим. Мен «Ногай давысы» газетамыз эм «Маьметекей» журналымыз шыгатаганы, «Карашай-Шеркеш» ГТРК телевидениесинде эм радиода тувган тилимизде беруьвлер аьзирленетаганы, озгарылатаган коьплеген проектлер акында айттым. Коьп тамырлы халклардынъ элшилери мен танысып айкасув да оьз пайдасын беретаганын анъладым. Туврасын айтсам, тамырлы халклардынъ тувган тиллерин сакпавга багысланган форумнынъ, боьтен де, сулып пан боьлисуьв яктан, маьнеси айлак уьйкен. Онда шет-кыйырсыз дуныядынъ туьрли ерлериннен - Москва каласыннан, Мордва, Бурятия Республикаларыннан, Алтай крайыннан, Камеруннан, Коста-Рикадан, Алжирден келген элшилер, ООН-нынъ тамырлы миллетлер ислери бойынша дайымлык элшилери оьзлерининъ бай сулыплары ман боьлистилер. Меним ногай экенимди эситкенлеринде, баьленше тюрк тилли халклардынъ элшилери касымга келип, халкымыздынъ бурынгы бай тарихи акында оьз ойлары ман боьлисип басладылар, Тоьгеректеги кардаш халклардынъ элшилери ногайымыздынъ акында йылы соьзлерин айтканларына мен бек оьктемсидим эм оларды ногай тилинде «Оьмирлердинъ давысы» деген поэмам ман саламладым. Сонда Башкортостан Республикасыннан ямагатшылык организациядынъ председатели Фанзиль Сиянов мага багыслап язган ятлавын башкир тилинде окып эситтирди. Тамырлы халклардынъ уьйкен тил биригуьвлери боладылар. Оларга баьриси йырма доьрт миллет киреди, сонынъ санында он етиси Россияда яшайды. Суьйтип, форумнынъ ашылувы етимисли озды. - Россия сосындай уллы Халклар ара форумды озгарган биринши кырал болады. Форум халкпарды бириктирмеге амал береди. Форумга алдыда етимислерди йорайман, - деди Югра Думасынынъ депутаты Александр Новьюхов. «БИР ДУНЫЯ - МЫНЪ ДАВЫС» Суьйтип аталып, форумнынъ пленарлык йыйылысы озды. Йыйылыста ООН эм ЮНЕСКО элшилериннен сында Юградынъ тамырлы аз санлы халкпарынынъ элиппесин, орфография, пунктуация правилоларын ийгилендируьв, беркитуьв бойынша бирлик законшылык механизмди белгилев акында сорав коьтерилген. Соны ман байланыста Губернатор Наталья Комарова учебникперди, соьзликлерди туьзуьв эм шыгарув бойынша куллыклар етимисли басланганы акында белгиледи. Оннан баска Н. Комарова Ханты-Мансийск автономиялы округы тувган тил окытувшыларынынъ Халклар ара форумын озгарув акында ойды коьтергенин айтты. Соьлеги заманда аьл им л ер обь угр л а р - дынъ тилинде электронлы диалектологиялык атласты туьзедилер. Айтпага керек, финн-угор халклары Европадынъ юртында энъ де баска тувган тиллерден окытувшылар да, язувшылар да, этнографлар да, краеведлер де катнастылар. Форумнынъ экинши куьни «Югра-Классик» концерт-театраллык орталыгында Россияда Тамырлы халклардынъ йылына багысланган выставка-экспозиясынынъ презентациясы ман ашылды. Онда Россияда яшайтаган аз санлы миллетлердинъ тилинде баспаланатаган газеталар, журналлар, китаплар кенъ коьрсетилген эдилер. Биз де ногай тилимизде шыгатаган газетамыздынъ эм журналымыздынъ бир неше кызыклы номерлериннен выставка аьзирледик. Россия Президентининъ А д м ин истрац и ясы н ы н ъ етекшисининъ орынбасары Магомедсалам Магомедов, миллетлер ислери бойынша Федераллык агентствосынынъ етекшиси Игорь Баринов, Оькиметлик Думадынъ миллетлер ислери бойынша комитетининъ председатели Ильдар Гильмутдинов эм тагы да коьп баска йогары орынлардагы конакпар выставкалар майданларын йоклап шыктылар. Выставка майданларында оькиметимиздинъ юртларында яшайтаган аз санлы тамырлы халклардынъ маданиятын, тиллерин, аьдетлерин саклав бойынша сансыз проектлер бар эдилер. Солардынъ санында югоршылардынъ экспозициясы обь угрлардынъ байрамлары - аюв ман ойын акында хабарлайтаган эди. Миллетлер ислери бойынша Федераллык агентствосы келген конакпарга «Арктикадынъ зегенлери.соравлары бойынша ООНнынъ дайымлык элшиси Сяоань Чжань ман танысып кенъескенимизде, ол тилимизди сакпавга каратылган соравлар ООН-нынъ йыйынында коьтерилгени акында айтты. Москва каласында кыргыз халкынынъ конгрессининъ председатели Куванышбек Кожоев пен, Кемерово областининъ Новокузнецк каласыннан телеутлардынъ ям агатш ылы к организациясынынъ председатели Владимир Енакаев пен, Башкортостан Республикасыннан ямагатшылык организациясынынъ председатели Фанзиль Сиянов пан, Бурятиядан язувшы, яс-явка ямагатшылык организациясынынъ председатели Баясхан Цыбгенов пан, Алтай крайынынъ Горно-Алтайск каласынынъ билимлендируьв министерствосынынъ бас специалисти Екатерина Чандиева ман, Омск областининъ казахларынынъ ишки политика бойынша Бас управлениесининъ бас специалисти Нурбол Альжанов пан ювык танысып айкасувым, юрегимге уьйкен куванышты эндирди. Е рд есим из Р ам азан Мхце «Тамырлы халкпарды нъ тувган тил л ерин саклавда илмидинъ тутатаган орыны» дел аталган секцияда «Алашара» ямагатшылык организациясынынъ бу йоьнелисте бажаратаган куллыгы акында толы хабарлады. - Мен халкымыздынъ «Алашара» ямагатшылык организациясы абаза тилин сакпавга эм оьрлендируьвге киргистетаган уьлиси, Абхазиядынъ илмилер Академиясы ман биргелесип, кайдай куллыкпар бажарылатаганы акында хабарладым. Форумда мен оьз ислерин аьруьв билген коьп белгили аьдемлер мен таныстым, - дел кызыклы боьлисти Р. Мхце. Ф о р ум н ы н ъ с о н ъ гы ябылув куьнинде онынъ катнасувшылары оьз тиллеринде уйгынлавшыларга каратылган разылык соьзлерин айтып, аманластылар. Суьйтип, «Россияда тамырлы Халклардынъ тувган тиллерининъ Халклар ара йылы» дел аталган Миллетлер ара форумы йогары оьлшемде оьз куллыгын бажарды. Балалар» деген проектти