Актуально В КЧР завершился региональный чемпионат «Абилимпикс» - 2024 Актуально Уроженка КЧР Алана Борлакова стала обладательницей Кубка Мира по карате   Актуально Инвестиционная команда КЧР проходит обучение в Москве   Актуально Фестиваль ГТО прошел в Малокарачаевском районе КЧР СКФО Сезон фонтанов стартует в Ставрополе 27 апреля

«СГВЫ ЙТАЗ НАШВСЫРГIАХУАШТI АЦIЫХЪВАДЗА!»

20.05.2019 282
«СГВЫ ЙТАЗ НАШВСЫРГIАХУАШТI АЦIЫХЪВАДЗА!»
Адуней йгIаквылуа зымгIвагьи лкIгIаракI рымата АлахI йгIайшитI. ЗылкIгIараква щарду – йызлагIайайгвгъауа йхъвдаквцIараквагьи йрылахIитI. Ауат йрапшу агIвычIвгIвысква суратчпагIвта, уысагIвта, композиторта, йа датша ъачIвагIакIла ршIыйара рылата йгIацIцIитI. Асквш 1949, май а 5 ХъвыжвчкIвын кыт апны ййыз абаза уысагIв МЫХЦ Кьарим апычIв классква рпны дапхьаркIвауата асуратгIвра, амузыка, ауысаква ралацIара дхъырхуан. Ауи дгIатшытхапхьадза ауысара рыцIа тшайтуан йгьи йгIайдахIвуан. Кьарим йынцIра-бзазара шабгаз аршIыйара йазынайырхатI, йкъальам йгIахъыцIыз акнигаквагьи 8 йнадзитI. Ауи адуней йхIваджьищтара 18 сквша цIитI, йуысара бзи йызбауа заманла дырчвыхъарахапхьадза рыцIа-рыцIа дырзаргванхитI. Ауи йашвхIаусыгIву аурышв гIвгIвы Карамзин Николай араса йгIайрыбергьыльтI: «Зкъальам гIащтIызхуа дзачIвызлакIгьи ймагIындзу йтахъы-йтахъымызтынгьи йгIвыраква йгIадырбитI. Ауи ахIатырла уыршIыйауа уалагара апхъала ухъа араса уазцIгIах: сара, уахьчIва зкъальам гIащтIызхуа агIвычIвгIвыс, чвалатшычпаракIгьи аламкIва сгви сакъыльи ртурасы агвы йгIаквсцIарныс схIазырума? МомкIва ашвъабгъьы зымгIва шачхIауа сайгвгъата сгIвыраква апхьагIв йпсщылырма?». «ЙалкIгIата ауысара апны мцы гьузыхIвушым, йуымагIындзу гьузыцIакIуашым, укърар абагъьарагьи угIвычIвгIвысагIа ъанадзауагьи амаль амамкIва йучвгIацIпшуаштI», – йрыцицIахтI Мыхц Кьарим Карамзин йажваква йгIвыракI апны. Азаман гIаншарипхьадза йаквнагу хвы аквнацIауамца йымгIвайситI. ЙаъапI змагIныла тшзымпсахуа агвынгIвыраква, ауат рыхв асквшква рыцIагьи йдрыцIолитI. Ауи йапшу агIаншара джьащахъваква йрыуапI абаза литература мгIва апны йазалху гыларта зму Мыхц Кьарим йуысарагьи. АуысагIв аргваныта дыздыруаз зымгIвагьи йгIалыркIгIитI йцри бызшвала йапшдзата урышв бызшвалагьи акъыльи агви йырзынадзауа ауысаква шгIанйыршаз. ЙалкIгIата апхьагIвчва бзидздза йырбитI «Абазиния» йгьи апхъапхъа урышвла йгIвыта уадыргIвана абаза бызшвала йатайкIхыз «Не дошел я до звезды» уысаква. Кьарим дгIазлыцIыз ауагIахъа рыбызшвала дыршIыйарныс рыцIа йызгIалихуаз абаза литература гIвымаквакI гIайта штшауацIнадымрыхуашыз йдыруанта акIвпI. АуысагIв йыршIыйара апхьахьа щардагIв аквчважватI. Афилология наукаква рдоктор, академик, Ставрополь къральыгIва университет апрофессор ЧкIала Петр ауысагIв йынцIра-бзазара дгIаквчважвауата йынхаракI апны йшгIаликIгIазла, Мыхц Кьарим данхвыцдзаз азаман йгIашIарышвта йанакIвызлакIгьи дацIарпххан, бзита дапхьун, йдерсква заджвгьи дазадйымцалуата йара-йара йырхъйун. Асквш 1961 агIан ауи ХъвыжвчкIвын кыт апхьарта апычIв классква дгIарылган, Черкесск город йаныргIалу апхьарта-интернат дыцIалтI. Ауи дызлалыз акласс ачкIвынчвагьи ахIвссагьи швабыжта йгврыхван, Кьаримгьи зынла ауат дрылагIващатI, анцIрала йдыруазшва дрыщцатI. Ауи йыцапхьаз аистория наукаква ркандидат КIьыщмахва МухIамад, аэкономика наукаква рдоктор Гвагвыщ Али, амедицина наукаква рдоктор Мудар МухIамад, акытмлыкврхIара наукаква рдоктор Ерыжв КъахIар, Черкесск й-16-хауа а-Гимназия адиректор Маршанкулова (Хвына) Зули, Черкесск город поликлиника айъазагIв хъада ШенкIауа (Амирокъва) Гваща, аюрист ъаза Чым (Къвныжв) Софья датшагьи щардагIвы уахьчIва йъагIадзазгьи пхата дгIаргвалашвахитI. ЙанакIвызлакIгьи дшгватшныз, мцы шйымхIвуз, зымгIва анхъвмаруазгьи йара гIвынакIла дчIвата ашвъабгъьы закI шаницIуз гIалыркIгIахитI. Ауат урышв бызшвала йазрыпхьуз Цимиданова Анна Феофраст йпхIа Кьарим йуысаква дрыпхьун, длыргвышхвун, дйылабжьун. Апхьарта апны Кьарим ахор дрылата уарад йхIвун, збарла йуысаква дгIарыпхьалун, абльын газет даредакторын, аспорт дачIвын, пшдзата сурат йгIвуан, апхьагIвчва роркестр далата кларнет дасуан. Ауи заманкI цIыта акомпозитор ЧквтIу Владимири йари ашваква анацырыгIвуаз йгIайцхърагIахтI. Апхьарта дангIалга сквшыкI дынхан, ар къвырлькъвхара дызшIырттI. Москва йаргваныз архъвква рыуа закI апны дшаъаркIваз абаза гIвгIвчва йрызгIанижьыз ауысаква гIацIырщтын, почтала йзырщтихтI. АзкIкIра йаредакторыз Тльабыча Мира «СцIахI чкIвын» ахьылцIатI. Акнига хвыц йнапIыцIашвата йангIахъитIы, йыхьыз аныта йаниба, Кьарим швабыжта даргвышхватI. Ар къвырльыкъвхара амщтахь ауи айсра фашагьи шйышваркIваз йшвъаква Москва, Горький Максим йыхьыз зхъу алитература институт йырзигатI. ЙашIамсуата зхъа йадынхалуаз ачкIвын архъвыхраква дахIврала дырхъысын, аинститут дыцIалтI. Ауи йхъвыцщала, йыршIыйарала, йхIаль ащаквкIырала дызцапхьуз дгIарылхIвун, йанакIвызлакIгьи нбжьагIвчвала дкIвыршан, арыпхьагIвчвагьи чIыдахъвы бзи дырбун. Асквш 1970 агIан Мыхц Кьарим йгIвбахуз йазкIкIра «АмгIвакви айачIвакви» гIацIцIтI. Акнига знапIыцIашваз апхьагIвчва ауи зынла йыргвапхатI, дасу йгвы апны йтакъачIвахыз хъвыцра щарда йъанйаз швабыжта йджьарщатI, йцIоладзу лириккI дшгIаншазгьи зынла йгIаргвынгIвытI. Мыхц Кьарим йгIвбахауа акурс дапхьаркIвауата йыршIыйара унашвачпагIв, аурышв уысагIв бергьльы Михайлов Александр йыргвышхварала йуысаква урышв бызшвала йгIацIырщтырныс йалагатI. «Современник» гIацIщтырта Кьарим йатакIта йрыхIазырыз йуысаква нарахвырныс йыгьрымуытI. Дара йатаркIхырныс дгIадыргвыгъан, асатырцIахьква (подстрочный перевод) ракIвпI йыквырхыз. ЗаманкI ахъыцIта азкIкIра йара йанидырба йуысаква гьгIайымдырхтI, йгIацIырщтырнысгьи гьйымуытI. Ауи агIан ауысагIв йхIаль ъадзапшказ аъара йшбагъьазгьи йынбжьагIвчва дыздыруаз зымгIва аквшахIатхатI. Асквш 1975 агIан Мыхц Кьарим алитература институт дгIалган, абаза газет апны йынхара джвыквицIатI. Сквш 25 руацIа йкъаругьи йдырраквагьи дырмайгьдзауата абаза журналистика атшауацIыхра къару ду алайцIатI. Йапхъахуз агIвазкIкIракI йрыщтагIайтI: «Йара дунейкI апны» (ас. 1979), «Ашахв ахIврапшдзаква» (ас.1983), «Апхъапхъа йаъан абзибара» (ас. 1987), «БжапхныркIвата бжадзынхахьата» (ас. 1993); «Сара сзачIвдзаз гьшвыздырхуашым зынгьи» (ас.1994), хтомкIла йалу азкIкIраква асквш 2000 йгIашIарышвта асквш 2014-дза кьазу йгIацIырщттI. Ауат йырну ауысаква напIлачпарата йырхъйу закIгьи гьрылам, зымгIвагьи йгвы йгIатыцIыз лахIварапI, рфилософия цIолапI, рритмла йбайапI. АгIвычIвгIвыс АлахI йгIайылайцIауа аршIыйара чIвец ауагIа йритхра атахъу псарчIвыта йырпхьадзитI, йынцIра шабгугьи амтынчра далата дгIабзазитI: Сыгьъанквынхум йыншуш саназхъвыцуа – уыжвгIандзара счва йтшазгьи сызхъитI… Ма, йсчваквылитI спсарчIвква рыцIарыцIа, ахIаквымхара амш гIаргванхитI. ЙгIасызшаз адуней йапсарчIвыта йсыкву сшвахырныс тшарауын сынцIра, са йсызлырхыз араъа лахьыта йыгьгIатыцIуам ауи зласшвара… Араъа Мыхц Кьарим йынцIра-бзазара апны магIын ду змаз гIаншаракIгьи гIалхIкIгIапI. Асквш 1992 агIан Апсны апны акыртква йгIаларгаз айсра швабыжта йгвы йыцIалтI, тынчта хъарачIвыла дырпшуа дгьзымчIватI, хIайщчва йрыцикIуата Гудаута дцатI. Ауаъа йаныргIалыз апресс-къвырльыкъвхарта анхагIвчва дрыцта айбащраква шакIвшузла йрепортажква «Абазашта» анхагIвчва телефонла йгIадйырдыруан, агазет анапаква йгIарнылтI, дангIахъынхIвыхгьи йгIаквылтI, йыршIыйара апынгьи «Апсуа тетрадь» ахьызта циклкI гIанйыршатI. Йшбергьльу апшта, асквш 2001, мартI а 17 ареспублика драмтеатр апны ауысагIв Мыхц Кьарим йыршIыйара йазынархаз хъвлапны акIвшатI. Ауи йадахIвуата ареспублика радиуа абаза бызшвала агIатгараква адызгалуа, КЧР-ла гIатгара зму ажурналист Аджьбакь ХIаджьисмель йазцIгIара «Сквш 35 цIитIта аршIыйара уалапI, йуылшаз, йуырхъйара утахъу умурадква запшу, йагIвсыз асквшква рахьыла уацапшхуата йухIварызйа?» араса джьауап айттI: «ХIуагIахъа йрылшауа акIвпI хIуысагIвчва йрылшауа гIазрыбергьыльуагьи. Йсылшауа сырхъйарныс сахъуан, йауызи йамуызи ауагIа йгIарпхьадзахпI. Зъара нсцIуаш гьсыздырам, ауаса йцIыхъвахауа слахъвгIахъасрадза сынхарныс смурадпI. ДзачIв уысагIвызлакIгьи йачIвата дгIамачвыста адуней йхIваджьра йтахъыпI, йаназаману дзымпсызтын (мшыркъвара ацIата йхIвитI) мачI-мачI дуасаражвхауа далагара йборчпI. Анчва уыззыгIайшаз утып узымкIызтын, зны ухабар анрагIара «УыжвгIандзара дабгаркIвума?» – рхIвауата йджьарщитI. Ауи ахIатырла, адуней уъадзакву мшигIадза нхарала йуырчвра магIын ду амапI. АчкIвынчва йадыргалырныс йгIаджвыквырцIаз ахъвлапын агIан схаквлагIвчва адуней съадзаквыз йсырхъйарныс йсылшаз, йызлагIасайгвгъузла сгIацIымцIызтын, сатнырымцIара расхIвра стахъыпI». АуысагIв йыршIыйара хъвлапны йгIадгылыз ауагIа адрамтеатр йгьыгIвнамшвузтI, анйарагьи швабыж пхата, джьащахъвата йакIвшатI. Кьарим ауи амщтахь мызкIгьи гьынйымцIыхтI, апрель а 12 ауи йцIыхъвахуз йымгIва днардасырныс йгвыргъьахъв йыцагIвызшаз райхIарагIв атайззахтI… АуысагІв йуагІахъа рылахь цІолата дазхъвыцуан, тшадыркІылта азаджв йхІвауа азаджв йлымхІа йталуа, заджвгьи ймайхІвапсауата йбзазарныс швабыжта дайгвгъун, ари асатырквалагьи йгІайырбатІ: Сгвы йтаз гьгІашвгвнымгIвытІ… ЙгІахвынгылтІ ари абыхъв сынцІра… О ужвыгьи швгІасызпшы, швгІасабырта швгІасхьыдза: УахьчІвума – уачІвума сбгъашвуштІ ари абыхъв сара, Сшбгъашвумца – сцІырбжьыла сгвы йтаз НашвсыргІахуаштІ ацІыхъвадза! Ажурналист, ауысагIв Натхва Хадиль йынбжьагIв ахIба адуней анихIваджь ари апш сатыр йзынайырхатI: «ЙхIыцызлуштI уджьугьальа, йкIкIуштI у-Альдебаран, Будда йтурасыла ухIызгIайлуштI уа аган». АуысагIв абазаква зынгьи дгьырхъаштылуам, ауи йаквшахIатхауата Черкесск город дъабзазуз атдзы йгьи йцри кыт ХъвыжвчкIвын апхьарта рпны чвахъабага гъвы йзыгIахъыртIтI, ареспублика квтанай апхьартаква рапхьагIвчва йуысаква йгIарыпхьауата анкъвакъвраква акIвдыршалитI, йысквш 70 йадахIвуата Ставрополь «Абаза» уагIахъа-культура автономия йалу ргIаджвыквцIарала уагIата 150000 гIазцIазкIыз флешмоб адыргалтI. Ауи йыршIыйара йгIаквчважвауата апхьахьаква ТIыгв Владимир, ЧкIала Петр, агIвгIвчва Тльабыча Мира, ЧквтIу Микаэль, ТхIайцIыхв Бемырза, ЛагIвычв Джамльадин, Муратыкъва Николай гIвыра щарда ркъальам йгIахъыцIтI. Ауи акIвымкIвагьи, афилология наукаква рдоктор ЧкIала Петр йгIаджвыквцIарала, «Алашара» адкIылара ацкIрала Мыхц Кьарим йуысаква урышв бызшвала йгIацIцIтI. Петр Константин йпа йрыхIазырыз асатырцIахьквала Москва йауу аурышв уысагIв бергьльы Галамага Андрей йатайкIыз «Возвращаюсь» азкIкIра апхьагIвчва йырнапIыцIашватI. Ауи абзирала Мыхц Кьарим йуысаква анахьанат ауагIахъаквагьи тшахадыргIвазарныс лшара раутI. Щарда мцIуата ЧкIала Петр хабар шгIахIирадзазла, Узбекистан йгIацIцIуа «Книжный мир» газет апны Кьарим йуысата 7 йатакIта йгIаншвалтI. Абаза ршIыйагIв, СССР йгьи Къарча-Черкес агIвгIвчва рсоюзква йрылаз, Къарча-Черкес Республика ауагIа ргIвгIвы, Алиев Умар йыхьыз зхъхIвалгIу асогIа алауреат Мыхц Кьарим абазаква йрызгIанижьыз йлитература тынхараква йуагIахъа йрыцта йбзазитI. УахьчIва ауи йуысаква йауацIыхта хIгьрыквымчважватI. Ауат апхьахьа ЧкIала Петр йгIвыракви йкнигакви рпны цкIыцкI йалйыргахьатI.
282 просмотров


Комментарии

Написать
Комментарии >



Подписывайтесь на RIAKCHR в Одноклассниках Получайте свежие статьи и новые публикации на свой мобильный
Вступайте в сообщество RIAKCHR в “ВКонтакте” Получайте свежие статьи и новые публикации на свой мобильный
Вступайте в сообщество RIAKCHR в “Telegram” Получайте свежие статьи и новые публикации на свой мобильный