СКФО В Северной Осетии в 2024 году появятся прямые авиарейсы в Нижний Новгород СКФО Сельхозкооперативы в КБР набирают популярность Актуально Региональный этап Всероссийской олимпиады по истории российского предпринимательства прошел в КЧР на базе КЧГУ Актуально Глава КЧР Рашид Темрезов в Приэльбрусье встретился с активистами Общероссийского движения детей и молодежи «Движение Первых» Актуально Глава КЧР Рашид Темрезов в Тырныаузе КБР принял участие в открытии Дворца культуры им. Кайсына Кулиева

ОЬМИРЛЕРДИНЪ КАЙТАРАДАН ИОЛЛАРЫН ОЫУЬВ

22.02.2019 357
ОЬМИРЛЕРДИНЪ КАЙТАРАДАН ИОЛЛАРЫН ОЫУЬВ
Бу йыл белгили ногай язувшысы, Карашай-Шеркеш Республикасынынъ халкязувшысы Иса Суюнович Капаевтинъ мерекели йылы болады. 16 июньде ога 70 йыл толаяк. Соны ман байланыста «Ногай давысы» газетасы оьзининъ бетлеринде «И.С.Капаевтинъ 70 йыллыгына рас барып» деген рубрикады ашады. Сол рубрикада кеспили язувшымыздынъ яшав эм яратувшылык йолларына багысланган макалалар, онынъ ятлавлары, кара соьз бен язылган шыгармаларыннан уьзиклер баспаланаяклар. Виз язувшыдынъ яратувшылыгын суьйген, баалаган окувшыларымызды оьз ойлары ман боьлисуьвге шакырамыз. Эм биринши болып, И.Капаев язган «Ялын янлы Сарайшык» деген повесть-эссеси акында Россиядынъ язувшылар Союзынынъ агзасы, Иса Суюновичтинъ досы Мурат Алибекович Авезовтынъ ойларын баспалаймыз. Аьдемнинъ оьмири - уьйкен сынав. Бирев оны басыннан оьткереятырып - оькинеди, оьзге бирев яшав боны анав-мунав етиспейди деп, кыйналады, уьшинши аьдем болса, ийги уьмити мен баскалардынъ да коьнъиллерин коьтерип, юреклерин канатландырады. Меним ойыма коьре, мине сол уьшинши аьдемлер куьбинде адабият, маданият, саният эм илми мен каьр шеккен аьдемлер боладылар. 2014 йылда Москва каласындагы «Голос-пресс» китап баспасында айтувлы ногай язувшысы Иса Суюнович Капаевтинъ язган шыгармалары 4 топламалы йыйынтык болып, дуныя ярыгын коьрди. Ол халкымызга, адабиятымызга авас болган аьдемлерге оьлшемсиз савга, язувшымыздынъ соьз оьнерине элимизде тийисли эс каратув, маьне беруьв. Иса Капаевтинъ ким экенин кайтаралап айтпага да керекпейди. Онынъ адабиятта етискен уьстинликпери элимизде де, тыс кыралларда да ийги белгилилер, сол етимислерге кенъ танувлы язувшылар да, адабият пан каьр шегетаган аьлимлер де тийисли баа бергенлер. Булайда мен де Иса Капаевтинъ китапларынынъ уьшинши топламасындагы «Ялын янлы Сарайшык» повесть-эссеси акында оьзимнинъ ойларымды айтпага суьемен. Сосы шыгармадынъ аты оьзи де коьп зат акында айтып туры. От, тандыр, ошак, ялынын янга яятаган йылувлык - ол аьр бир аьдемнинъ, аьр бир аьелдинъ, аьр бир халктынъ оьлимсизлиги мен, ийги уьмитке сенуьви мен тар байланыслы. Сол аьр кимге баалы белги - тувган ата юрттагы ошактынъ, тандырдынъ отына, онынъ йылувына, оьлимсизлигине язувшы алал болып калады, сол оттынъ ялынынынъ тазалыгы бизди де куьнделик увак-туьек каьрлевлердинъ ыс басувыннан тазалар деп сенеди. Коьп йыллар артта, Иса Капаевтинъ яс шагында, СССР-да айтувлы язувшы Борис Полевой басшылаган «Юность» журналында онынъ «Ошакка алаллык» деген хабары баспаланганы эсиме туьсти. Мине сол ата юртынынъ тандырына, тамырына аллаллыгы сол кепте калганы «Ялын янлы Сарайшык» деген повесть-эсседе де аян коьринеди,сезиледи, билинеди. Язувшыдынъ сосы повесть-эссесин окыганда, мен оьзимди Ногай шоьлдинъ, Аштарханнынъ кенъ коьсилген данъыллары ман, соьлеги Куьнбатар Казахстаннынъ ерлеринде буьгуьнги шакпарда эм эсейип, эстен коьпте тайган куьнлерде кезингендей, мага да ийги таныс эм аьвелгидеги белгили ногайлар ман коьрискендей, кенъескендей болдым. Язувшыдынъ сосы шыгармасында, ойланып шыгарылган персонажпар тувыл, халкымызга ийги таныс аьдемлер, бизим замандаслар: Ставрополь ериндеги Нефтекумск районыннан Агали Канаев, Карашай-Шеркеш Республикасынынъ Черкесск каласыннан Асан Кукоев, Дагестан Республикасындагы Ногай районыннан Тахир Акманбетов, Аштархан каласыннан Абдрахман Махмудов, Шешен (Мышыгыз) Республикасыннан Аштарханга коьшкен Юнус Салаватов эм коьплеген оьзге аьдемлер боладылар. Ашим Сикалиев айтканындай: «Номай юрсенъ, ногай шыгар алдынъа». Иса Капаевтинъ алдынгы ш ыгармаларында эм ызгыларында да ол ногай халкынынъ аьдет-йолларына, халк авызлама яратувшылыгына, халкымыздынъ тарихине, оьткен заманына эм соьлеги яшавына айырым маьне беретаганы сезиледи. Суьйтип, «Ялын янлы Сарайшык» повесть-эсседе ногай энъгимелерге, бурынгы йырларга, айтувлар ман такпакларга, ногайлар яшайтаган ерлердинъ топонимикасына, Аштархан каласына, бурынгыдагы Сарайшык каласына эм соьле онынъ касында туьзилген тарихлик-м аданият комплексине, халкымыздынъ бурынгы данышпан аьдемлерине, Ногай Ордадынъ эл басшыларына, ногайдынъ оьмирлер узагында оьткен йолларына автор айырым эс эм маьне береди. Язувшы оьз шыгармасын повесть-эссе деп атаганы да босына тувыл. Иса Капаев оьзининъ кенъ белгили «Оьлимсиз оьлим» (Бессмертная смерть) деген шыгармасын да тарихлик эссе деп атаган эди. Эссе деген адабият жанры. Ол язувшыга туьрли маьселелер бойынша эркин кепте ойларын билдирмеге мырсатлар береди эм онынъ негизинде язылган шыгарма язувшыды язылган затты бир калыпта тутып, болган ислерди ызлы-ызыннан туьзип айтув борышыннан босатады. Эссе жанрынынъ негизин салувшы деп он алтыншы юз йыллыкта яшаган француз язувшысы М. Монтен эм онынъ «Сулыплар» (Опыты) деген шыгармасы окувшыларга кенъ белгили. «Ялын янлы Сарайшык» деген шыгармада да автор туьрли маьселелерди ойлы тергеви астында карайды. Сосы шыгарма - ямагатымыздынъ философиялык-эстетикалык маьселелерин тергейтаган повесть-эссе. Айтпага, Агалидинъ Коясыл авылынынъ аты кайдан шыкканы акында хабарлавы эм онынъ «кояс» ырувыннан экени, оьзининъ атакпы бурынгы шаьйдеси (поэт) Шал Кийиз бен бир тайпалы экенине оьктемсуьви - тарихлик-эстетикалык маьселе болса, Аштарханга бараяткан йолда язувшыдынъ Агали мен соьйлесуьвлери - адабиятлык маьселе. Соннан оьзге маьселелер де шыгармада номай расадылар. Булайда, элбетте, мен сол затлар акында айырым эм аян айтпага да болаяк эдим. Биле коьре айтпайтаганым, окувшылар кызыксынып, белким, окырлар деп ынангым келеди. Сонъгы заманларда тек ногайлар тувыл, савлай Россияда китап окувга аваслык йок болып бараятыр. Бизим окувшылар арасында болса, ногай тилде тувыл экеш, орыс тилге коьш ирилип шыккан ногай язувшыларынынъ асарларын да сийрек окыйдылар. Ол зат айлак оькинишли. Ким не деп те айтсын, ама китап окув - ол соьлеги бизим дуныядагы илми-техникалык амаллардан бир зат пан баскаланады. Китап окув - мониторга коьз ювыртып, аннан-муннан бир затларды акылынъа алгасап «камтып салу в» тувыл. Китап окув - ол аьдемге китаптагы ойларды терен тергемеге, тенълестирмеге, олар ман унаспага яде автор ман эриспеге, сонынъ негизинде янъы ойлар эндирмеге, акыл-анъ байлыгын кайрап, оьткир этпеге эм, энъ де пайдалысы, бас деп сол затка айырым заман береди. Мине сонда, кайбир кисилер китаптынъ заманы, сыйы, маьнеси тайып бараятыр деп айтканына ынангынъ келмейди. Сол затка шаат Иса Капаевтинъ «Ялын янлы Сарайшык» шыгармасы. М
357 просмотров


Комментарии

Написать
Комментарии >



Подписывайтесь на RIAKCHR в Одноклассниках Получайте свежие статьи и новые публикации на свой мобильный
Вступайте в сообщество RIAKCHR в “ВКонтакте” Получайте свежие статьи и новые публикации на свой мобильный
Вступайте в сообщество RIAKCHR в “Telegram” Получайте свежие статьи и новые публикации на свой мобильный