Актуально Минприроды Карачаево-Черкесии усилило противопожарную профилактическую работу Актуально В КЧР женщина опубликовала откровенные фото своей знакомой и попала под следствие СКФО Северный Кавказ возглавил рейтинг самых спортивных регионов страны Актуально КЧР осудили на 6 лет автомеханика из Краснодарского края за мошенничество  СКФО   В Северной Осетии очищают реку Терек

«МЕНИМ ЙЫЛПАРЫМ - МЕНИМ БАЙЛЫГЫМ...»

04.06.2019 319
«МЕНИМ ЙЫЛПАРЫМ - МЕНИМ БАЙЛЫГЫМ...»
Ама бир себептен кызымыз бараялмаягы акында айтты. Барасынъма, Тамара? Мен уьндемедим, - Ва, йолынъ аксыз, яшавынъ-аш авынъ аксыз, - деди тамадамыз. - Ондай эстеликли калады коьреек уьшин, аьдемлер толы баасына путевкаларын сатып аладылар... - Барайым, аьше, - дедим, редактордынъ соьзин боьлип. - Тек мага авылга етип келмеге керек. Ондай алыска, уьйкен калага бос барып болмайды да. Акша-бокша керек болаяк, Баубек Асхадович путе вка д ы пр оф сою зл а р уьйининъ кайсы кабинетине барып алаягымды анълатты. Кешке табатын Карасов мени яне оьзине шакырды. «Ва, тагы да не зат экен. Хайыр», - деп редактордынъ кабинетине асыктым. - Кельдихан бараяк болды ,-деди.-Б ир путевка деп караманъыз да, Ленинградка экевинъиз де барынъыз. Йигит кызларсынъызды да, еринъизге етсенъиз, эсабын оьзинъиз билерсинъиз. Тек журналистлик билетинъди алмага мутпа, кызы. Суьйтип, кыймасым ман экевимиз, таьвекеллиге нур явар дегенше, бир путевка ман Ленинградка йолландык. Яз шагы эди. Бизди технологиялык институттынъ общежитиесинде йолыктылар. Экскурсияларга юргистеек аьдем еврей тукымлы эди, ногай айткандай, экпеген ерге битетаган бирев болып коьринди. Бизди орынластырмага шерет еткенде: - Валерий Абрамович, биз бир путевка ман келгенмиз! - дедим мен камсыгып. Журналистлик билетимди коьрсин деп, шаатламады о га создым. - Оп-па, маь сага, керек болса, мен ондай затты биринши кере коьреятырман! - деди гид. - Бир путевка ман келмеге калай таьвекелленгенсинъиз? - Биз Кавказданмыз, журналистлермиз, - деди Кельдихан. - Мунавдай коьп шарлаклы меканда бизге эки орын табылаяк болар? - Ва-а, соьзинъизди журналистлер экенинъизден басланъызтага, - деп гид бизи мен баскаша соьйлеп баслады. - Элбетте, табылаяк. Энъ ийги боьлмеге орынластырайым сизди, юринъиз, Кавказдынъ сылув кызлары. Сол куьннен алып, меним билетим мен экскурсовод бизим куьптеги аьдемлерди баьри экскурсияларга шеретсиз киргистетаган болды. Эскеруьвли повестьтен уьзик Тамара ЛЫШЕКОВА: «МЕНИМ ЙЫЛПАРЫМ - МЕНИМ БАЙЛЫГЫМ...» ЯШАВ СЫНАВЛАРЫ Бизди яш ав ту в ы л , аьдемлер туьрлендиредилер. Сол акыйкатлыкты яшавымда коьп сынаганман. Солды да, йылларыма йыллар косылган сайын яшав мени оьзим оьзиме сенмеге, экинши ягыннан баскаларга сенмеске уьйретеди. Яшавда энъ де маьнелиси - бир-биринъ мен айкасувынъда касынъдагына бакыл эгпев. Бир заманда да сага бирев де ярдам этпес, мырадынъа салганынънынъ баьрисине де оьзинъ етиспеге керексинъ. Сол акыйкатлыклардынъ бирлерин ювык айкаскан алал, терен ойлы, зегенли аьдемлерден эситкенмен. Баскаларын баскалар ман куллыгым аркалы айкасканымда сынаганман. Йыллар ман коьплердинъ кылык-касиетлерин, олардынъ аьдемлерге, яшавга карасларын тамам терениннен сынаган сонъ, менде коьп туьрли ойлар тувганлар эм аьр заманда да оьзим оьзиме: «Уьйретяшав, уьйретсен...» дейтаган болдым. Газетага келгенимде, меним алал йолластырувшыларымнынъ бириси, билгенин аьдемнен кызганмаган, ийги журналистлик сулыбы болган, шебер тилли, туврасын айткан калемдасым Баубек Асхадович Карасов эди. Бу аьдемнинъ касиетинде кайсымызды да сукпандырганы - ол табылганда токталып калмав. «Мине энди еттим газета оьнершилигининъ туьбине», - деп Баубек Асхадович бир заманда да айтып эситпегенмен. - Ж урналистика - ол аьдемди тынышына олт ы р т п а й т а га н о ь н е р , аьдемди дайым излев йолына шакырып туратаган кеспи, - дейтаган эди ясы уьйкен калемдасым. - Тек сол кеспиди суьйип билмеге керек. Эне сол заманда сезеек журналист сайлаган кесписининъ маьнесин, онынъ керекпигин. Боьтен де, журналистикадынъ коьп сырларын яс калемдасларынынъ алдында Карасов газетады оьзи басшылаган йылларда ашты. Кайсы баславда да акыл оьнершилигинде болсын, кол куьшинде болсын, редактордынъ орынбасары болган йылларында да, газетады оьзи басшылавга келгенде де, Баубек Асхадович коьтеремизге де коьрим эди. Бос соьзли болмай, тептеримде язылып калган бир коьринисти келтирейим. Эсимде тувыл кайсы йыл экени. Эш те, озган оьмирдинъ 75-80 йыллары болар эди. Сол йылларда калашылар язлык, куьз шагында колхозларга, совхозларга шувылдыр отавда, наьртуьктинъ онъысын йыювда ийги ярдамларын этетаган эдилер. Яратувшылык коллективлерди де сол куллыкпарда катнастырмай калдырмаганлар. Бир йол редакторымыз коллективти кабинетине йыйып: - Эртен - базар, йолдаслар, уьйимизде олтырмага мырсат болмас, - деп баслады соьзин тамадамыз. - «Кавказ совхоз-техникумы» редакциялардынъ куллыкшыларын шувылдыр отавда ярдамласпага тилейди. Савлайымыз да бараякпыз. Соьйлестикпе? Бармаякка сылтав излеменъиз. Оьзинъиз бен азыгынъызды алмага керек болар. Эртенгиси куьн Баспа уьйине янаскан автобуска шав-шувласып олтырдык. Хозяйстводынъ шувылдыр ызаны «Ч еркесск-П ятигорск» йол ягасында орынласкан эди. Ызанга етип, автобустан туьскенлей, бизди совхоздынъ агрономы йолыкты. Разылыклы куьлемсиреп, хош келдисин айтты. Коьтеремизге де шапкылар берди. - Коьплеринъиз уьшин бу куллык таныс та тувыл болар, - деп агроном коьтеремизге тегислеп карады. - Оьсимлик тек 2-3 япырак йиберип туры. Суьйткенде, тоьгерегиндеги от оьленди, коьбисинше, кол ман юлкпага керек болар. Коьре боларсынъыз, ызанда тувган шувылдырды корлап, от оьлен бийлеп бараятыр. Сак болынъыз, оьлен мен адастырып, шувылдырды отап шыкпанъыз. - Вай-вуй, йолдаслар, куллыгымыз бек каты болып туры! - деди колындагы шапкысына таянып, ясы уьйкен калемдасымыз Фазиль Апасович. - Керек ерде шапкыды да кулланмага болаяксынъыз, - деп косты айтканына агроном. - Уьйткеним, сыдыралардынъ арасын шапкы ман отасанъыз да, шувылдырдынъ тоьгерегиндеги оьленлерди колларынъыз бан юлкпага керек болар дегенди тагы да бир кайтаралап айтаман. Кийимлеримизди, азыгымызды ызаннынъ басына салдык та, оьсимликтен бирер сыдыра алып, куллыгымызга киристик. - Кызлар, мунав куллыкты авылларынъызда эткен боларсынъыз? Суьйткенде, сизинъ касынъызда болайымтагы, - деп Фазиль-калемдасымыз бизим сыдыраларга яналас сыдырадынъ басында болды. Онынъ касындагы сыдыраларга Суюн Джумаев, Халил Джавгайтаров, Алик Катаганов, коьлик айдавшы Володя Абитов тизилдилер. Онъ колымыздагы бас деген сыдырада Баубек Асхадович, онынъ касында Амит Найманов, Аскербий Киреев, Мурадин Биюков эдилер. А кызлар: мен, Кельдихан, Кулизар, Шерифе, тагы да бир яс кыз (машинистка) орта сыдыраларды алдык. Язлык болса да, сол куьн тоьбедеги куьн эпсиз бек кыздыратаган эди. Ясларымыздынъ бир кесеклери, билгендей болып, калакайлы шляпалар алып келгенлер, а кызлар басларына явлыкларды артларына туьйип байлаганлар. - Куьн кыздырады, яваякка усайды, - деп Суюн Джумаев бир колын куьндик этип аспанга карады, а бир колы ман белин ыслады. - Джумаев, куллык этип басламай, белинъди ыслайсынъды да, бара-тура сен ызаннан шыгаялмай калаяк болып турысынъ, - деди кызлардынъ бириси. Айтпага зат таппайма, ашувланыппа, Суюн бетин йыйырды, авызын коьптирип, куллыгына киристи. Кыскаяклыдынъ кырк яны бар дейди де ногайда, биз эр кисилерден кидирли болып шыктык. Эр кисилердинъ бир кесекперин артта калдырып, алдыга йоьнеп кеттик. Айтайым, аьдемди йоьнъкиткен, талдырмага еткерген авыр куллык эди. Шапкы ман отаганнан эсе, оьсимликлердинъ тоьгереклериндеги отоьленлерди алайыкдеп, энъкиген-шонъкайган вакытларымыз коьп эди. Бирерде белимизди язаяк деп, турагалып артымызга караймыз. - Ва-а-а, кызлар, Джумаевке карашынъыз, доьртаяклаган завалы сени, - деди кызлардынъ бириси. - Онынъ артында калган Апасович сыдырага яткан болар деймен! - деп косылды соьзимизге Кельдихан. - Кызлар, алдыларына шыгып ярдамласаягынъызтагы. Савап тувылма? - дедим мен. -Ярдамласармыз, аьше, тек сыдыраларымыздынъ басына шыгайык! - деди кызлардынъ тагы бириси. Куьн сыркырата береди, мыйымызды кайнатаятыргандай коьремиз. Сыдыраларымыздынъ сонъына ете баслаганда, салкын елемик эсти. Сырт беттеги аспанда акшыл-коькшил булытлар, бир-бирининъ артыннан кувып, ювырысып басладылар. Акшыл булытлардынъ бир кесеклери бизге ак эшкилер, баскалары аккувлардынъ канатлары болып коьринедилер, коькшил булытлар денъиздинъ оьршигип йогарга окталган толкынларына усайтаганларына сейиримиз калып караймыз. - Тезинъиз, маьрже, ямгыр яваякка усайды, - деди бизим сыдыраларга тусалас келген уьйкенимиз. - Куллыгымызды бажараягынъыз! Сыдыраларын отап кутылган кызлар ябаласып, Фазиль Апасович пен Суюн Джумаевтинъ сыдыраларына туьстилер. Ызаннынъ басында Алик Катагановтынъ шеги катып куьлегени эситилди. - Эв, Джумаев, совхозды соьндиргенсинътте! - деди калемдасымыз куьлкисин токтатпай. - Фазиль, а сенинъ сыдыранъда тыр-тыр биткен! Не болса да, экевинъиз хозяйстводынъ ызанында ойнаклагансынъыз! - Ва-а, сен сельхоз боьликти юргистемен деп копарсыма! Редакциядан эсе, хозяйстволардынъ ызанларында коьп болатаганынъ уьшин шувылдырды отап билетаганынъ, солма? - деди. Ясы уьйкен калемдасымыз Фазиль Апасович куллыгы сырафка шыкканына кадели кайгырып, - Эки кулаклы, уьш кулаклы демей, агроном коьп бырыктырмасын. Шашып билгениндей, отап та билмеге керек эди. Мен сосы куллыкты яшавымда биринши кере коьреятырман. Уьйле авып, заман аяманга келди. Коьтеремиз де ызаннынъ шетинде яйылып олтырдык. Азыкларымызды шыгарып, ортага салдык. Сонынъ арасында: - Тамара, сага келгендей коьремиз! - деп яслардынъ бириси йолда токтаган «Волга» машинага ымлап коьрсетти. Коьликтинъ касында турган бебемди танып, йолга ювырып шыктым. - Ва-а, не этесинъ мунда куьннинъ иссисинде? Басынъызды куьн алса ша? - Ай, кой соны, басын тесип, коьзин шыгарып, бир затлар эткенмиз, - дедим мен. - А сен бизим якта не этип юресинъ? - Пятигорскка куллыгым ман барган эдим, - деди бебем. Ол Кочубей районынынъ авыл хозяйство управлениесинде куллык этетаган эди. - Аска олтыраятырганынъды коьремен, - деп Мурат «Волгадынъ» багажнигин ашты. Суьйгенинъди ал, мунда ахыр-туьрли балыклар бар, йолдасларынъды да сыйла. Багажник уьшини мен де ахыр-туьрли кепкен, какланган балыкларга, кызыл балыклардынъ консерваларына, банкаларда кызыл, кара увылдыкларга толган эди. - Мурат, мен балыкдеген затты емейтаганымды билесинътте, - дедим де, багажниктинъ касыннан тайдым. Бебем кагы т пакетке какпанган палтуслар, консервалар салып: - Йолдасларынъа аькет! - деди. - Оьзинъ емесенъ кодыма! Йолдасларынъа егист. Мен калемдасларыма еткенше, муннан алдын ийислер еткен болартагы. - Тамара, силекейимиз шыбырды, тез аькелеш зияпетлеринъди, - деп бакырды Алик. Йолдасынъ ким экенин билеек болсанъ, оны ман йолга шыкдеген такпактынъ акыйкатлыгын сол куьн анъладым. Алик-калемдасым карамага айлактуьзем, ширели яс аьдем эди. Соьйлеп те, кажавлап та билетаган эди. Областимизде Баубек Карасовтынъ уьйкен сыйыабырайы бар эди. Коьп йылларды область профсоюзларынынъ президиумынынъ агзасы этилип сайланатаган эди. Бир йол редакторымыз мени кабинетине шакырды. Кабинетине киргенимде, «олтыр» дегенди анълатып, столынынъ касында турган олтыргышка коьрсетип ымлады. - Сага айтаякзатым бар, кызы, - деди тамадамыз, мага юмакпы карап. - Бизим тармак профсоюзымыздан тел согып, Ленинградка туристлик путевка беретаганлары акында айттылар. Бир путевка болганга, мен оны Кельдиханга береек болдым. Сенинъ колынъда кишкей бала болганга айтаялмадым. Асымызды общежитиединъ столовыйында ишетаган эдик. Соьз арам, бек аьруьв эди аслары. Ленинградта не зат коьрдик, не зат коьрмедик. Лениннинъ каласы, акыйкатлайына да, революциядынъ бесиги болганын оьз коьзимиз бен коьрдик. Коьп музейлерде болып, экскурсоводлардынъ эсимизде калгандай тарихлик баалыклары болган хабарларын тынълайтаган эдик. Кельдихан ман экевимиздинъ юреклеримиз телезип, ногай бийлери Юсуповлардынъ сарайына бараяк куьнимизди саклап турдык. Хайыр коьргир, сол эстеликли кыдырувга бараяк куьним изде кеше Кельдиханнынъ аягы авырып шыкты. Тобыгы куьпшикгей сискен эди. Экскурсоводымыз врачты шакырды. Врач ишпеге, сискен ерге якпага дарманларды язды. Сол заманда кайдай дарманды да аптекалар тек рецепт пен беретаган эдилер. Шавып барып дарманларды да, столовыйдан Кельдиханнынъ эртенги асын да аькелдим. - Тамара-яным, энди мага керек зат йок. Коьтере затларымды да буьгуьн эттинъ, савбол, - деди кыймасым. - Сен экскурсиядан калма, бар. Кайтип термилип сакладык атаклы ногай бийлеримиздинъ яшаган меканына бармага. Келсенъ, хабарын айтарсынъ. Бизди Ленинградтынъ Мойка сувынынъ (А.С.Пушкиннинъ Дантес пен дуэльде болып, атысувдан оьлген ери) касындагы сарайга аькеттилер, Сарайдынъ ери тоьгерегиндеги ялгама меканлар ман, каладынъ Декабристлер орамына дейим яйылган. Экскурсоводтынъ айтувынша, бас дегенде, сол ерде бурыслардан уьйкен болмаган сарай курылган болган. 1830 йылда, соьпеги коьриниси болган сарайды, 250 мынъ маьнетке аьвелги иесиннен ногай бийи Борис Николаевич Юсупов алган. - 1917 йылга дери сарайда Юсуповлардынъ бес аркасы яшаган. Мойкадагы сарай Юсупов-мырзалардынъ савлай Россия бойынша болган 57 сарайынынъ бириси, - деди экскурсовод. Эки саьаттинъ ишинде эстеликли музейде кыдырганымыз йокка эсап. - Сарайдынъ ишиндеги баьри затларды коьреек уьшин бир куьн тувыл, эки куьн тувыл, айлар керегеек, - деп кутылды соьзин экскурсовод. - Ама ногай мырзалары Юсуповлардынъ тукымы Россия тарихинде айырым орынды тутатаганына ишимнен оькгемсидим. Э к с к у р с о в о д т ы н ъ маслагатларынш а, эбим болса, Юсупов-бийлердинъ Москвада Архангельское юртындагы сарайларында боларман дегенди юрегиме салдым. Лениннинъ каласыннан кыймасым ман экевимиз дуныялык тарихи ман айкасувлы болганымыз уьшин, коьнъилимиз телезуьвли сезимлерге толып кайттык. Кельдихан шайирлик шеберлик тили мен «Ленинградтан кайткан сонъ», «Таслар йылайдылар» деген ятлавларын язды. А мен «Революциядынъ бесигинде» деп этап газетамызда баьленше репортаж баспаладым.
319 просмотров


Комментарии

Написать
Комментарии >



Подписывайтесь на RIAKCHR в Одноклассниках Получайте свежие статьи и новые публикации на свой мобильный
Вступайте в сообщество RIAKCHR в “ВКонтакте” Получайте свежие статьи и новые публикации на свой мобильный
Вступайте в сообщество RIAKCHR в “Telegram” Получайте свежие статьи и новые публикации на свой мобильный