«МЕНИМ ЙЫЛПАРЫМ МЕНИМ БАИЛЫГЫМ• • • »»

ЭСИМДЕ КАЛГАН ЭСТЕЛИКЛИ ШАКЛАРЫМ «Эгер банты аьдемге айлак та аявлы болып, дуны я ю зинде энъ де уьйкен наьсипти савгаламага суьйсе, ол сол аьдем ге энъ де апап юрекли досларды савгалайды.» Э.Тепьман. Оьзинъди тенълестирип болгандай сынъар аьдем - ол аьвелгидеги сен оьзинъсинъ,оннан да аьруьв болмага керек сынъар аьдем - ол соьлеги замандагы сен оьзинъ. Сол акыйкатлыкты бир де эсимнен тайдырмайман. Соьлеги шагыма келгенимде, мен яшавдынъ «оьзинъди я аьдемлерге, я туьзилген аьллерге корлатпа» деген талабын акы л-анълам ы м а терен синъдиргенмен эм кайдай аьллерде де тек оьзиме сенип яшаганман. Ясырмай айтайым, озган йылларымнынъ бийиклевиннен карайман да, яшав мени куьшли толкынларында да айландырып, яйма-шуваклы ярык куьнлерди де суьйдирип сынаган. Ама яшавым мени кайдай авыр аьллерге ушыратса да, саспадым, адаспадым. Яманлык сагынганларды кеширип, кайтып билдим. Анамнынъ: «Кайтканды Аллах та алады», - дегенин бир де эсимнен туьсирмеймен. Ишимдегин тоьгип айтатаган калемдасларымнынъ бириси Баубек Асхадович Карасов эди. Ол соьзимди кутылсам, терен ойга коьмилип, акыл соьзин айтар эди: « Яшав - ол куьрес, кызы. Оьзинънинъ куьшинъди калеминъ мен коьрсетпеге шалые. Яманлык эткенге бир заманда да ясканма. Кеширип бил». Эне сол тулпар, акыллы, зегенли калем бойынша досымнынъ айтканы акыйкат экенин яшавымда сынап келгенмен. Сабырдынъ туьби - сэры алтын дегенше, коьп затка шыдадым, коьп затка тоьздим. Суьйген куллыгымда таптым рахатлык. Язув оьнершилигим коьнъил куьезим болды. Ногайдынъ энъ де ийги аьдемлерин халк коьлемине билдирмеге шалыстым, калемимди колымнан туьсирмей, сол бавырдасларым акында яздым. Олардынъ келбетлерин эстеликке калдыраяк болып, китаплар шыгардым. Очерклеримнинъ кайсылары ман да айкасувлы болсам, коьнъилимнинъ туьбиндеги ойлар сандыгым тагы да бир янъы келбетлер мен байыганын сезип, тагы да янъы йолыгысувларга даьвренетаган болдым. Геройларымнынъ аьр кайсысы яшавда туткан орынлары ман, касиетлери мен, коьнъил баалыклары ман, аьдемлер мен бир-бирлериннен баскаланатаганларын сезсем де, аьр кайсысы яныма якын болганына, олардынъ ишки дуныяларыннан кайдай да коьринислер мага пайдалы экенине эм яратувшылык аьрекетлигим оьсетаганына, оьркенлесетаганына суьйинетаган эдим. Сол аьдемлердинъ бир кесеклерин соьле де коьз алдыма келтирип, йолыгысувымыздынъ барысында не зат акында соьйлескенимизди, кайдай ойлар ман боьлискенимизди эсиме туьсиремен, эскеруьвлеримди янъыртаман. «Эр кадирин эл билер» дел айтылган суьвретлевлерде,очерклерде халкымыздынъ энъ де белгили, энъ де абырайлы эр кисилерин коьрсетпеге шалысканман. Макалаларымнынъ бир кесеклерине кайтып, оларды окыйман. Коьнъилимде янъы сезимлердинъ туватаганларын сеземен. Бир кесеклерин эсинъизге туьсирип озайым. Карамурзай авылыннан Исхак Хусинович Аминов коьптен оьзининъ оьмирлик дуныясына кеткен болса да, онлаган йыллардынъ бойында колында окыган аьвелги окувшылары онынъ ярык келбетин юреклерининъ тоьринде саклайдылар. Ясы уьйкенимиз, директорымыз кайсымыздынъ да алал насийхатшысы, тувра йолга туспарлавшысы болып билди. Яткан ери ярык болсын. «Бактыдынъ йоллары ман» деген китабыма калемдасым, ногай арасында басы болган белгили журналист Батир Магомедович Баисов акында язган очерким де кирген. Язганымды «Эткени мен оьктемсимеге йолы бар» дел этап, акыйкатлайына да бу аьдемнинъ оьз кесписин оьрметлеп билгенин коьрсетпеге, ногай радиожурналистикасын оьрлендируьвге салган номай уьлисин коьрсетпеге каьрледим. Батирдинъ аьелин аьруьв билемен, неге десе узак йылларды «Ленин йолында» (сонъалыкка «Ногай давысында») онынъ ян косагы Кулизар ман куллык этил келгенмен. Бу эки аьдем оьз яшавларында коьпти этил уьлгиргенлер. Яшавдынъ баьри талапларын толтырганлар. Балаларын да, йиенлерин де суьйген кеспилерине окытканлар, яшавга уйкастырганлар. - Билесинъизбе, аьдем яшавга сукланып, эртенги куьнди саклап яшамага керек, - деди йолыгысувларымыздынъ бирисинде Борис Агайгельдиев. - Философиялык ойлар тувыл айтатаганым. Яшав сынавларым, куьнде де яшавыма оьрилисип барган коьринислер менде сондай ойларды тувдырадылар. Айтайым, яшамага асыгув - ол мырат тувыл. Халкымызга, аьдемге кайдай да бир ийгилик этуьвге ымтылыслык - эне сол мырат. Кайдай тувра, терен ойлы соьзлер. Ногайдынъ айтувлы улы Борис оьзи яшаганша, халкына кайгадер ийгилик этил уьлгирди: технологиялык институтынынъ деканы болганында да, ямагатшылык аьрекетинде де. Ама бу аьдемнинъ этееги энди де алдыда эди. Яшаягын яшамай, Бористинъ ишеек сувы таьвесилди. Кайтарып болмастай уьйкен йойым болды ногай халкы уьшин Борис-досымыздынъ яшавдан таювы, зилдей авыр кайгыдан селдей согылысты халк, Борис уьшин йыламаган аьдем калмады. Коьзясларын бес тоьгип йыладылар Бористи билгенлер. Йигит бавырдасларымыздынъ айкасканлары, таныелары, дослары коьп эдилер: тувган юртымыздан баслап, Москвага дейим. Аьруьвди Аллах та суьеди, дейди халк. Бизим суьйгенимиз аз болды, Кудайынъ да сени суьйди. Еннеттинъ ети капысы ашылсын алдынъда, Борис. Мине кайдай сыдыралар Шырак соьнип анъсыздан, Уьзилди ав янымыз. Анасы оьлген Ботадай, Бозлай калды халкымыз. Йыламашы, анасы, Меннен алдын кетти дел. Оьктемсисин аьр ана, Сондай улым бар ды дел. Басын кессенъ агаштынъ, Туьби онынь калады, - Бурынлардан бербетин Дел Ногайда айтады. Басы тувыл агаштынъ, Кесилди тал туьбиннен. Тамыры оьссин янъыдан, Тоьзим халкка - тоьбеден. ларын сезген боларманттагы. Кыскаяклы геройларым коьп болсалар да, олар яшавда, ямагат арасында тутатаган орынлары ман, аьеллерин кеплевлери мен, болганымды, юрек йылувымды, аьр кайсысы коьнъилимнинъ тоьринде экенин коьрсетпеге суьемен. Коьплери мен, олай дегеним, яслары ман меннен коьпке ныл, мысыктай юмартланып яткан кара телефонды кулагыма ювыклаттым. «Тамара Б орисовна, квартиралы болганынъыз бан кутлайман. Ашкышты Тамара ПЫШЕКОВА: «МЕНИМ ЙЫЛПАРЫМ МЕНИМ БАИЛЫГЫМ• • • »» язган эди Борис Агайгельдиевтинъ эстелигине халкымыздынъ ийги улларынынъ бириси Асанбий Янбаев. ЙЫЛА, МЕНИМ НОГАЙЫМ Борис Агайгельдиевтинъ эстелигине Йыла, меним Ногайым, Дирегимиз йыгылган. Коьз ясынънан уялма, Кайгыдан юрек тасыган. Йыла, меним Ногайым, Уялма коьз ясынънан. Ол - халкымнынъ оьктеми - Кудай куьш пен табылган. Кимлер калган аьжелден, Йыласакта не лайда? Асыллары Ногайдынъ Кайда буьгуьн, сизкайда? Кайда Гамзат, Кадрия, Келди Сизге не оьлет? Эсте тенъим Сраждин, Кайда иним Кошманбет? Неге сондай бактымыз, Айтшы мага, Кудайым? Кайдай уьйкен куьналар Мойнынъда бар Ногайым? Неге бизден асыллар Кетедилер замансыз? Белки, сонъы хайырды, Буьгуьн уьйкен кайгымыз. Тагы келген оьлеттен Коьнъилимиз тас болды. Ногайымнынъ асылулы Борисимиз йок болды. Шебер тили - соьйлесе, Соьзи - янга тал дарман. Ашык юзин - эскерсем, Таймайды коьз алдымнан. Капай суьйди Ногайын, Коьп шалысып, куьйтенълеп. Яхшылыгы артка кайтсын Улларына гуьрилдеп. Сен мунъайма, коьринъде, Халкым калды демсиз дел. Яткан еринъ ярык болсын, Тувган еринъ еннет болсын. Минген атынъ бос калса, Минмеге эр табылар, - Дел айткандай Ногайда Халк эрлерге таянар. г. Черкесск, май 1998 г. Китабымды актарып карайман да, кайгадер ногай йигитлерининъ, хатын кы зл ары ны нъ атлары н оьмирлендиргенмен оьз асарларымда. Савлай яшавы тувган ери мен киндиклескен Эркин-Юрт авылыннан айтувлы эгинши Каншаубий Курмангулов, ногай халкына эткен ийгилиги мутылмаяк Энвер Джанибеков, белгили аьлим Рамазан Керейтов, айтувлы язувшылар Фазиль Абдулжалилов, Суюн Капаев, Магомед Киримов, милициядынъ полковниги Мусса Найманов эм тагы да коьплер. Коьнъилимди толгатып соьз шеберлигимди кызганмай яздым бизим айтувлы хатын-кызларымыз акында да. Неге десе олардынъ аьр кайсысы кайдай да касиет-кылыгы ман, нышанлары ман оьз яныма якын болганбалаларды тербиялавда, оларды яшавга аьзирлевде тербиялав оьнершиликлери мен баскаланадылар. Бириси уьй кыскаяклысы, тагы бириси окытувшы, баскасы ямагатшылык аьрекетши, казаншы, шайир, олар Эркин-Юрт, Адил-Халк, ИконХалк, Эркин-Халк авылларыннан, Эркин-Ш ахар поселогыннан Насипхан Даулова, Джамиля Исунова, Кельди Китокова, Ирина Курмангулова, Дженетхан Джанбидаева, Лидия Рабаданова, Райсат Абрагимова, Света Эльгайтарова, Зоя Керейтова, Вайдат Абазова, Роза эм Софья Джанибековалар. Тизбеди энди де бардырмага болаяк. Савларына Аллах таьвесилмес куватты, узак оьмирди савгаласын. Анав дуныяга кеткенлерге еннет тоьрин берсин. Ногай халкынынъ сондай ийги аьдемлери мен айкасканым, таные болганым уьшин эскеруьвли асарымды «Меним йылларым - меним байлыгым» дел атаганымды анълаган боларсынъ, аявлы окувшым. Сол кыскаяклылардынъ бир кесеклери соьле де мени мен айкаспага, маслагатласпага суьйип, эсигимди ашып келедилер. Конак келсе, тоьринъде олтырт дегенше, келетаган кыймасларым - тоьбемнинъ басында. Сол кыскаяклыларга «кыймасларым» дел айтып, мен олар ман тенъ кишкей болганлар ман, соьйлесуьвимнинъ барысында ишимнен: «йылларым озатаганлары уьшин, элбетте, оькинишлимен, озган шакты кайтарып болмайтаганым уьшин, соьзсизде, кайгыраман. Ама алтындай эки йиеним, олардынъ тувдыклары болганларын эсиме алып, дуныяда босяшамаганман», дел ойланаман. Айхай сени, заман бир азга токтап, энди де этеегиме мырсат бергенин суьемен. Ама оьзиме эткен сол сагынувым толмаягын да анълайман, неге десе эсигиме келген картлыгым, уьйиме кирмеге суьеди. Мен онынъ алдында басымды ийип: «Бираздан келсенъ ша. Аз заманга токта, ашпай тур меним эсигимди», деймен ялынышлы соьйлеп. Сосы ой мага туьнегуьн, буьгуьн тувыл, коьп йыллар артта келген. Соьз келиси келгенде, ойымды тагы да кайтараламага суьйдим... Бирин бири кувып, йылларым оздылар. 1974 йылда меним уьшин де, улым Солтан уьшин энъ де эстеликли болды. Йылдынъ кайсы шагы экени эсимде тувыл, тек йылы куьнлер эдилер. Эртеникте кабинетиме кирип олтырганым да сол болды, телефоным занъырады. Телдинъ аргы ягында эр кисидинъ таные болмаган давазы эситилди: «Тамара Борисовна, суьйинши, сизинъ аьелинъизге Черкессктинъ кубыла районында янъы уьйден эки пешли квартира берилди». Суьйинши айткан киси КПСС-тинъ Черкесск кала комитетининъ секретари Мухтар Бекижев эди. Мен эсимди йыйып, соьз айтканша, телефонда: «тут-тут-тут» деген сигнал эситилди. Туврасын айтсам, не айтаягымды билмей калдым. Эсимди йыйып, куванышымды калемдасларыма билдиргенше, телефон яне занъырады. «Ярабий, тагы да ким экен?» дел ойлаЧеркесск кала исполкомыннан аларсынъыз», - деди юван, конъырав давазы ман Карашай-Ш еркеш облисполкомынынъ председателининъ орынбасары Борис Акбашев. «Эсиклерине коьп кере согылганым ман бездиргенмен болаяктагы. Уьйкен баслары ман мени кувандыраяк болганлары уьшин савболсынлар», -д е - дим ишимнен. Космонавтлар орамындагы 66 номерли янъы уьйден мени мен бирге туьрли оьлшемли квартираларды облисполкомнынъ сол замандагы куллыкшысы Ажмагомед Катаганов, «Ленин нур» («Черкес хэку») шеркеш газетасынынъ маданият боьлигининъ басшысы Туркбий Кантемиров алдылар. Уьйли болганымыз уьшин улым ман экевимиз аягымыз ер баспай суьйиндик. Ятпага орындыгымыз, олтырмага олтыргышымыз йок экенине де кайгырмадык. Яз айларында Солтан ман экевимиз анам берген эски куьйизди полга тоьсеп яттык. Уьшинин айтсам, согылып барып туькеннен муьлк алмага акшам да йок эди. Алатаган 137 маьнет кыйын акымды яллаган квартирага, бала бавынатоьлемеге, азык-туьлик, кийим алмага тегаран еткеретаган эдим. Аллах деген аш калмас дегенше, алган меканым хайырлы болып шыкты. Уьйткени, бир йол ЭркинЮрт авылына командировкага барганымда, муьлк сататаган туькеннинъ касында муьлк тиелген КамАЗ турганын коьрип, таьвекиллиге нур явар дегенше, туькенге кирдим. Туькеннинъ уьйкени коьптен куллык этетаган, хатер коьргиш, буйымы ман келген кайсы авылдасын да кайтармайтаган Айшат Баракаева эди. Сол кыскаяклы ман коьптен таные болсам да, коьнъилимдегин айтпага камсыктым. Мени коьрип, Айшат касыма келди де: - Хош келдинъ, Тамара, керегинъ болып кирдинъме? - дел сорады, - Айт, айт, тартынма, - Квартира алганман, тек ишине салгандай муьлким йок, - дедим туькеншиге. - Хайырлы болсын уьйинъ. Кайгырма, болысармыз, Тамара, - дел кыскаяклы мага куьлемсиреп карады. - Туькеннинъ алдында турган КамАЗ-ды коьресинъме? - «Аьше», -дегенди билдирип, басымды ийдим. - Машинада залга салынаяк стенка да, ятар пеш уьшин гарнитур да бар, -дел бардырды соьзин туькенши. - Кайсысын алаяксынъ? «Экевин де алар эдим», дегенди айтпага тартынып, басымды тоьмен салдым. - Токта, токта, аьруьв кыз, неге тоьмен бола койдынъ? Акшанъ йокпа? - деди Айшат. - Муьлкти ал да кет, акшанъ болган сайын, борышынъды бере барарсынъ. Суьйингеннен аягым ер баспай, туькеннен шавып шыктым. Машинады айдавшы да, Аллах онъаргыр, ногай ясы болып шыкты. Ол каралдымда турган ясларды йыйып, муьлкимди бесинши шарлакка коьтерди. - Буьгуьн кеш болды, эртен келип муьлкти орынластырарман, - деди анасынынъ алал суьтин эмген яс аьдем. - Йыятаган усталарды шакыраман десенъ, сеннен акын алаяклар. Мени сакларсынъ. Суьйтип, бир куьннинъ ишинде Айшат уьйимди муьлкли этти (яткан ери еннетли болсын). Кыйын акымды алган сайын, аз-аздан болса да, борышымды тоьлеп бардым. Йогарда айткан ийги таныеларымнынъ бириси, элбетте, Айшат эди. Коьп йыллар озып, Солтаным йигит яс болды, аьскерден кызмет кылып кайткан сонъ, конъысы Кочубей селосындагы муьлклертуькенинде куллык этти. Арттагы 80-90 йылларда коьтере зат та танъкы эди. Боьтен де, муьлкке. Кызы Мая янъы уьйге киргенинде, муьлк маьселеси тувды. - Мая, Кочубей селосындагы муьлк туькенинде Тамара Дышековадынъ улы куллык этеди дел эситкенмен. Айлак танъ, хатерли яс деп айтадылар, - деп Айшат кызын коьнъиллендирди. Кылмыскыдыра юрер дегенше, мен Тамарадынъ улына анасына эткенимди айтарман. Юр йолга шыгайык. Сол йылларды эсиме туьсирип, бир йол Солтаннан: - Эркин-Юрттан Айшат келгени акында айтканынъ эсимде, сол кыскаяклыды разы этип йибергенсинъме, йокпа эсимде тувыл, - деп сорадым улымнан янъыларда. - Мама, сенинъ атынъды айтып, бизим туькенге авыллардан, Черкессктен коьп ногайлар келетаган эдилер, - деди Солтан. - Элбетте, бирисин де кайтармаска шалысканман. Коьп савболсынларын айтып кететаган эдилер. Бирер йолларда туькеннен кереклерин таппаган йоллары да болган. Мунавдай заманда болаяк товар, деп келгенлердинъ уьмитлерин уьзбегенмен. ДУРБАТЛАРДА: «Ленин йолынынъ» хатлар боьлигининъ басшысы Амит Наймановтынъ Кызыл-Юрт авылында авыл хабаршыларымыз Юнус Есенеев пен эм Амербий Матакаев (школадынъ директоры) пен йолыгысувы. 70-нши йыллар; Т.Дышекова кезуьвли командировкада ногай авылларынынъ бирисинде. (Ызы болаяк)