«МЕНИМ ЙЫЛЛАРЫМ - МЕНИМ ЕАЙЛЫГЫМ...»

- Сен уьйкен машинада юретаганынъды билемен, - дед и Карасов. - Кызымызга ярдамынъ керек. Кишкей ба~ ласы ман сувык квартирада яшайды. - Анъладым. Бер кагытынъды. Отынынъды буьгуьн огына еткерермен, - дел колымдагы кагытты алып, эр киси Баубек Асхадович пен бир затлар соьйлести де, кабинеттен шыгып кетти. Айтылган айтылган ерде калды. Баягы аьдемди бир куьн де сакладым, баьленше куьн де сакладым. Отынымды да аькелмеди, оьзи де йок болды. Улым ман экевимизге болган затты эситип, атам куьйриш агашларды пышып, ярып, бир машин этил, Карамурзайдан бебемди Черкесскке йиберди. -А й сени, кантулык, бир коьрейим мен оны. Керегин табарман! - дел Баубек Асхадович танысынынъ эткен тийиссизлигин коьпке дейим мутаялмады. - Аьдемлердинъ сенимлери мен ойнамага ярамайды да! Мен ашувланмадым, зарланмадым. Сонь кайткан да эттим. Ишимнен оьзим-оьзиме: «Аьдемлерди кеширип билмеге керек, ким биледи, бир вакытта оьзим де янъылысып олтырарман», дел ойландым. Соьз келисип келгенде, анамнынъ айтканы да эсиме туьсип кетти: «Кайтканды Аллах та алады»... Зайрат пан Нина куллыкларына кайтканларында, оьзлерининъ квартираларынынъ касыннан мага эки пешли мекан таптылар. Бирерде бала бавыннан Солтанды редакцияга алып келетаган эдим. Фазиль Апасович балады коьргенлей: - Хош келдинъ, ясым, бес келдинъ, ясым! - дел Солтаннынъ колын алатаган эди. - Ап, аьше, улым, хабар айт. Садикте сизди не затка уьйретедилер? Йырлайсынъма, «Асса» дел ойнайсынъма? «Асса» дегенди эситкенде, Солтан басын ийди. Ф азиль Апасович сол саьатлей коридорга шыгып, кабинети коридордынъ анав бир шетинде болган Суюн Имамалиевич Капаевке: - Суюн, тез, маьрже, тез! - дел болган давазы ман кышкырды. - Ал энди, не бола койды? - деди Капаев, кабинетиннен шыгып, биз бетке калтанълап. - Ва, баьлен-туьвен демей, тез болып етеш! Коьз бен кастынъ арасында Суюн Имамалиевич бизим кабинетке кирип келди. Фазиль Апасовичтинъ кышкырыгын эситип, сол ерге Кельдихан да, Аскербий Киреев те, Суюн Джумаев те, машбюродагы кызлар да еттилер. - Ал, аьш е, кызлар, йырланъыз! Ясымыз «Асса» ойнаяк! - деди Фазиль АлаЭскеруьвли повестьтен (Басы 40, 41, 44 номерлерде). КАЛАЙ ЯШАДЫМ, СОЛ АЙ ЯЗДЫМ «Аьдем тоьгеректегилерине коьлем лайда верил, оьзине артык талапламаса, онынъ сыйы оьседи; тоьгеректегилерине аз верил, оьзине коьлем талапласа, онынъ сыйы йокка эсап». Л.Н.ТОЛСТОЙ. Яшавда аьдемнинъ тутатаган орны акында атаклы орыс классиги Лев Толстойдынъ акыл соьзлерин келтиргеним босына тувыл. Эне сол акыйкатлыкты мен кишкейимнен тоьркинимде коьрип оьскенмен. Билмеймен, оьз яшавымда аьдемлерге керегинше пайдалы болып билдимме, меннен саклаганларын берип болдымма? Аьдемлерге пайдалы болаягымнынъ алаты - ярты оьмирдинъ бойында колымнан туьспеген калемим эди. Калемимди бир куьн колыма алмасам, мага бир зат етпегендей коьремен. Соны ман байланыста халкымыздынъ «Калемнинъ ушында кылыштынъ куьши бар» деген акыл соьзлерин бир де эсимнен тайдырмаганман. Оьзимди билгенли яздым, бир аьдемди де ала-кула коьрмей яздым. Кишкейимнен уьйимде орам сыпыратаганды да, генераллы директорды да бирдей этил коьрмеге керек дегенди коьп эситкенмен. Ногайдынъ сыйлы тукымы Джемалиевлердинъ йиени болган анам Мусурхан балаларына ногай тилимизди оьрметлеп уьйреткен. Ол эки соьздинъ бирисинде, келискен ерде такпаклап соьйлейтаганына сейирим калатаган эди. Бос соьзл и б ол м ас уьшин, анамнынъ авызыннан эситкен бир-эки айтувды келтирейим: «Орындык астында ятсам да, орта йиликпен», «Сокыр элде йин - молла», «Ийт йыйыны бирикпес», «Уьйинъе авыз киргеннен эсе, кобыз кирсин», «Яман уьйим ордадай, яман картым мырзадай», «Оьзинъдики оьзегинъди тесер», «Аллах деген аш калмас» эм сондай баскалар. Анамнан эситкен халк акыйкат соьзлерин энди де эм энди де келтирмеге болаяк. Яшавымда болган оькинишли зат уьшин оьзимди кеширеялмайман. Эне сондай шешен тилли, шебер соьзли анамнынъ колында оьсип, айтканларын тептериме язып алмадым. Айхай сени, бактым язув ман, калем мен байланыслы болаягын билмедим. Яшавда энъ де авыр мараз - ол ойланув касиети. Сол мараздан айырылып болмайды. Касиетим «авыр мараз» болса да, ол бактымды кеплевдинъ себепшиси болды. Юрегиме салган мырадыма етер уьшин, айтайым, яшавымда болган коьп кыйынлыкларга шыдамага да, коьп тийиссизликлерди аткармага да керек болдым. Авыр шакларда яркын аьдемлер ийги коьринедилер. Яшавымда сондай яркын, алал аьдемлер болганларына соьле де коьнъилимди куьлпилдетип айтаман. Сол аьдемлерди мутпайман, аьр кайсысын коьнъилимнинъ тоьринде аявлы саклайман. Энъ кунарсыз шагым - колымдагы кишкей улым ман сегиз йылдынъ бойында квартир-квартирден юрген йылларым. Сол йыллар кайдай авыр болсалар да, куллыгымды куьшли суьйгеним уьшин шыдадым. Сегиз йылдынъ бойында меним кишкей аьелиме берилеек турак ерди сакладым. Неше квартирады авыстырганым эсимдетувыл. Кара кыстынъ сувык куьнлеринде ягылмайтаган уьйде яшаган вакытларымыз да болдылар. Сондай квартирада, наьсибимизге, коьп турмадык. Бир йол редакцияга Черкессктинъ НВА заводында куллык этетаган Зайрат пан Нина келдилер. - Сени коьрмеге келдик, Женя. Солтан кайтеди? - деди Зайрат. - Квартиранъ алыста, бараялмаймыз, биримиз магырыпта, биримиз машырыпта яшаймыз. Нина ман Зайрат - Кызыл-Юрт авылыннан, меним анама ювык еткен Есенейлердинъ кызлары эдилер. «Эдилер» дел айтканым босына тувыл, бир неше йыл артта Халилдинъ кызы Нина яшавдан тайды. Оькинишли оьлим мен кетти. Сынъар улы Борикти Нина дуныяга бермей суьетаган эди. Улынынъ ишкенине, егенине тоймай, «Борик» деген соьз авызыннан туьспейтаган эди. Баьленше йыллар шереттетурып, НВА заводыннан алган квартирасын улына берди. Оьзи авылына коьшти. Борикуьйли, коралы болып, балалары тувганда, Нина оьзин энъ де наьсипли ана дел, аягы ер баспай суьйинетаган эди. Борик уьйкен машинада куллык этил, тапканын аьелине де еткерип, анасына да болысатаган бажарымлы, куллыкшы аьвлет болып шыкты. Бир куьн анасына аьели мен келип, оьзи эртенъ минен куллыгына бараяк болып, каралдыда турган машинасын йылытпага ш ы ккан. Нина эртенги ш айдысы пы рага салып, улынынъ уьйге киреегин саклаган. «Не бек кеш калды балам», дел кыскаяклы машинадынъ кабинасын ашып караса, баласынынъ ян берип ятканын коьрген. Зилдей авыр кайгыдан анадынъюреги юкарды. Куьннен-куьнге Нина майшырактай ириди, азды-тозды. Арасы коьп озбай, улынынъ артыннан оьмирлик меканытира табармыз сага, - дедилер экеви де бир авыздан. «Боьле кызлар» дегенимди де анълатайым. Нина ман Зайрат бириси улдан, бириси кыздан тувган кыз кардашлар эдилер. Нинадынъ атасы Халил Есенеев айлак ийги, танъ, тырнак илинискен кардашты янындай коьрип суьйген аьдем эди. Окында кызлар Солтан-экевимизди Балта авылына алып баратаган эдилер. Бизим келгенимизди эситип, Халил-уьйине аьеллери мен уллары Пту да, Магомет те, Азрет те, конъысылары да йыйылып келетаган эдилер. Тамара ДЫЩ аьше? - деди Баубек Асхадович. М ен, и й н е - ден йипке тизип, балам ман квартир-квартирден коьшип, кыйналып яш айтаганым, отыннынъ й о к л ы гы н н а н , пешимизди ягаял майтаганы мыз акында айттым. - Токта, токта, кызы, сабыр бол, б уьгуьн огы на шешермиз соравынъды, - деди ясы уьйкен. Сол вакытта бизге бактымыз савгалайтаган энъ де ийги савга - «Аплахка шуькир сиздей аьдемлер болганына» дегенди айткандай аьд е м л е р д и нъ бизим янымыз- «МЕНИМ ЙЫЛЛАРЫМ - МЕНИМ ЕАЙЛЫГЫМ...» иш коьрип йолыгады мени Птудынъ кызы Аминат, улы Хамзат, келинимиз Тамара. Оьмирли болсынлар, узак яшасынлар. Яне артка кайтып, Зайраталардынъ квартираларында яшаганымыз акында айтайым. Уьшини мен де, отка яккандай отын йок эди. Эртегиси куьн Солтанды да болганлары экенин эсиме туьсирдим. Мен ойга коьмилип олтырганымда, Баубек Асхадович телефонды алып, биревлер мен соьйлести. Телефонды салып, кабинеттинъ иеси кагытка бир затлар язды: - Айттымтта, кызы, шешил местей сорав йок, -деди Баубек Асхадович. - Мине на да кетти. Артка тайып, Нина ман Зайраттынъ редакцияга келгенлери акында соьзимди бардырайым. Кызларга квартирам онъайсыз, пеши ягылмайтаганы акында айтканымда, Зайрат орныннан турып: - Тоьх сени, Солтанды сувык алдырып, авыртаяк болып турысынъ экен, - дел бир де мага, бир де Нинага карады. - Биз отпуск алганмыз, авылга кетемиз, - дел косылды Зайратка Нина. - Биз кайтканша, баланъ ман бизим квартирада тур. - Тек отын керек. Пешке бир-эки агаш тасласанъ, уьйдинъ иши йып-йылы болады, - деди Зайрат. Боьле кызлар столыма квартирадынъ ашкышын салып: - Буьгуьн огына коьш. Кайтсак, касымыздан кварТагы бир ке зу ь в д е Зайрат улым ман экевим изди О рак а в ы л ы н а аькететаган эди. Зайраттынъ анасы Шынъыз (Халилдинъ карындасы) йиенлери Зухра ман, Роберт пен Эркин-Юртта яшайтаган эди. Кардашы Халилге усап, Шынъыз да кардашка яныплы, элим кыскаяклы эди. Суьйтип, Карамурзайга бармасак, Солтан ман экевимиз я Балта авылына, я Орак авылына тоьркинлеп баратаган болдык. Йыллар озсалар да, сол кардашлык байланысларымыз уьзилмедилер. Соьле Зайрат кызы Зухра ман, улы Роберт пен Балта авылында турады. Кенжепай улы Мурадин аьели мен Черкесскте яшайды. Йыллар озып, Балта авылын йоклавым сийрекленген. Кенем де, окында барганымда Зайратты коьрип келемен. Кайтип бир Черкессктинъ 13 номерли мектебининъ касындагы бала бавына еткердим, оьзим куллыкка шаптым. Кабинетимде шешиндим де, редакторымыздынъ орынбасары Баубек Асхадович Карасовтынъ кабинети не асыктым. - Хайырма, кызы, калтанъ куллык пан келгендей коьремен сени? - деди кабинеттинъ иеси. Соьз айтаялмай, коьмекейим босаганнан коьзлеримнен ясларым тыгырыкланып туьскенлерин коьрип, Баубек Асхадович орныннан турды да, мени оьзине тусалас турган олтыргышка олтыртты. - Сен йигит кызсынъ, дейтаган эдикте. Не болды, мунав кагытты ал да, такталар пышылатаган ерге бар. Кесек-пусак такта кесеклери уьшин тоьлерсинъ. Ога дейим мен машина излестирейим. Ясы уьйкеннинъ авызыннан сонъгы соьзи туьскенше, кабинетке кызыл шырайлы, уьйкен кевдели, мазал л ы эр киси кирип келди. - Ап энди, коьрдинъме, кызы, мунав аьдемди бизге Аллах оьзи айдап аькелди! - дел редактордынъ орынбасары мага куьлемсиреп карады да, келгеннинъ колын алды. - Хайырма, газетага мен де керек болдымма? - деди киси (атын язбайым, коьптен анав дуныяга кеткен). сович. - Кол, яслар, кол, кол! Бала тувылма, Солтан уялмай, не этпей, ортага туьсип, лезгинкады бийип баслады. Фазиль Апасович кисесиннен ваклар шыгарып, баладынъ басына куйды. Акшаларды коьрген бала тагы да бек шоршый берди. - Эв, Шоратай, киселеринъ тесикпе? Балады кувандыртагы! - деди Абдулжалилов, соьзин Капаевке караты п. Суюн ишки тоьс кисесиннен кагыт акшады япыракландырып шыгарды да, баладынъ басына салды. «Эне сондай акша ман кувандырмага керек балады» дегендей болып, Суюн Имамалиевич Солтаннынъойнаганына тагы да бек куьезленип, кол сога берди. Балады янындай коьрип суьетаган ялантоьс Кельдихан да кабинетиннен акша аькелип, баладынъ кисесине салды. - Солтантай, акшанъды санайык па? - дел Кельдихан Солтан ман полдан вак акшаларды йыйып баслады. - Машин алармыз ба? - деди Солтан энъкейген еринде Кельдиханга. - Айхай да, алармыз. Куллыктан кетеятырсак, туькенге кирермиз! - деди Солтаннынъ коьптеги досы Кельдихан. Кыс та озып, тоьгеректи мыс кокытып 1970 йылдынъ язлыгы келди. Язлыктынъ сонъгы айы - майдынъ 5-нде баьри газеталар Баспа куьнин белгилейтаган эдилер. Бу йол редакторы мыз Энвер Джанибеков Кельдихан ман экевимизди кабинетине шакырып: - Не зат уьшин шакырганымды анълайтаган боларсынъыз, кызлар? - деди Энвер Хамидович, аьдеттегинше, коьзелдиригин манълайына коьтерип. - Бу йол байрамымыз филармонияда озаяк. Экевинъиз бизим авыл хабаршыларымызды йолыгып, аьр кайсысына аьзирлеген соравларымызды берерсинъиз. Артынсыра байрамымыз Черкессктинъ орталык паркына коьшти. Савлай газеталардынъ куллыкшы лары, авыл хабаршылары уьшин паркта уьйкен концерт коьрсетилди. Кешке дери Баспа байрамы юбаныш байрамына айланды. Коллективимиз бен байрамларды озгарув, юртымыздынъ эстеликли ерлерине кыдырувлар аьдетке кирген эдилер. Ийги амалламалар эслеримизде ийги сезимлеримизди тувдырдылар. ДУРБАТЛАРДА: Орталык паркта озган байрамда ногай журналистикасынынъ аксакаллары Фазиль Абдулжалилов эм Энвер Джанибеков олтырылар; 1981 йылда Баспадынъ байрамына келген авыл хабаршыларымыз «Ленин йолынынъ» журналистлери мен; 1970 йылда Баспа куьнинде Кельдихан ман экевимиз конакларды йолыкпага аьзирленгенмиз. (Ызы болаяк)