Колымызда - янъы китап

им биледи, Кимнен кайдай данък калар? Табиатта Мынъ сыналган бар дерис. Оьмирликке ызды салар алал ис. Солтанбек Аджиков. М акалады нъ басына ногайдынъ зегенли ой карзынасынынъ энъ де оьнерлилерининъ бирисин шыгарганым босынатувыл. Ойдынътуьп маьнеси - оьмир бойында этегин бел шалып, суьйген каьрине яшавын багыслаган аьдем акында. Сол ой ман эжуьвлесип келеди китаптинъ «Кирис соьзине» эпиграф кебинде салынган шувмак. Сол сыдыралар ногай адабиятынынъ аспанында аты ярк этип янып келеятырган шайир Солтанбек Аджиковтынъ ятлавыннан алынганлар. Ама оьз яратувшылыгы ман адабиятымызга аслам косымын этеекяс калемдасымыздынъ юлдызы аспанында эрте соьнди (яткан ери ярык болсын). Хабарым ногай ямагаты арасында аты белгили ердесимиз, калем дасы - мыз Насипхан Азизовна Дауловадынъ янъыларда «Сав дуныяга - тынышлык» деп аталып шыккан китабы акында. Автор шыгармасына сондай атты бергени босына тувыл. Савлай яшавын балалардынъ дуныясына - яс оьспирди окытувга, тербиялавга багыслаган аьдем арбатын да тербиялавшыларынынъ бактылары тынышлыкта оьткенин сагынмага суьйгени сезиледи. К ы с ка я кл ы о к ы т у в - шыдынъ кесписин юрек шакырувы ман сайлаган уьшин болар ногай тилин эм адабиятты окытувдынъ йосыкларын янъыртувга, байытувга оьз косымын эткени. Суьйтип айтувым босына тувыл, Н.А.Даулова коьплеген ис йолдаслары ман бирге баьленше учебникпердинъ, окытув кулланмалардынъ авторы болган. Оьз ана тилин, ногай халкынынъ авызлама яратувшылыгын куьшли суьюви йыллар ман калемдасымызга яратувш ылык пан каьрлевге де себеп эттилер деп йигерли айтпага болаяк. Насипхан Азизовна, калемин колыннан туьсирмегенлей, атларын айттырган авылдаслары акында оьзин билгенли язады. Токтамай язады. Онынъ язган макалалары, даь дегенде, кыралымызды фашизмнинъ оьлетиннен саклав уьшин канларын, янларын аямай, Уллы Енъуьвди ювыкпаткан ногайдынъ йигит уллары акында. Авылдасынъ ким болса, аданасынъ сол болар дегенше, Насипхан язган аьдемлерининъ коьбисин билген, таныган, олар ман айкаскан. Сол айтылган йигитлердинъ бир кесекперининъ атларын келтирсек, тап болар деп билемен: Абдула Еслемесов, Азиз Даулов, Осман, Меджит, Тоган Узденовлар, Юсуф Алабердов, Исмаил Битлев, Алибек Мижев, Юсуф Огурлиев, Хусин Абишев, Меджит Баймурзов, Харун Абдулжалилов, Ильяс Джемалиев. Айтып озайык, оьз тилимизде шыгатаган ногай газетамыз («Ленин йолы», «Ногай давысы») 80 йылдынъ бойында ногай халкынынъ энъ де ийги, айтувлы элшилерининъ Сый такгасы болып келген. Солды да, Эркин-Юрт авылынынъ йогарда коьрсетилген йигит элшилери уьшин де «Ногай давысы» мемориал такгасы болсын. «Сав дуныяга - тынышлык» деген китапта, автордынъ айтувынша, Уллы Аталык кавгага Эркин-Юрттан эм Евсей хуторыннан 384 аьдем кеткен. Солардан 237 ердес согыс майданларыннан кери кайтпаган. Тувган ерлерине Енъуьв мен 147 авылдас кайткан. Ама каты согысларда авыряраланып кайткан кавга катнасувшыларынынъ коьбисине узак яшамага Аллах буйыртпады: бирининъ артыннан бириси оьмирлик меканларына кеттилер. Яткан ерлери еннетли болсын. «XI оьмирде яшаган тюрк шайири Юсуф Баласагунидинъ айтувынша, соьз билгенге патша тагы тиеди», деп язады Насипхан оьзи китабында. Айтайык, китапка кирген затларын автор ногай тилинде де, орыс тилинде де язган. Сол зат калемдасымыз эки тилди де, эки адабиятты да айлак бек суьетаганы, тарихлерин эм адабиятларын терен билетаганы акында шаатлайды. Оьзининъ окытувшылык эм яратувшылык йылларынынъ бойында язганларын тек «Ногай давысына» тувыл, Н.Даулова «Вестник КЧР», «Ногайский вестник», «Шоьплик маягы», «Народы Кавказа» (Владикавказ) газеталарына да йиберген. Уллы Аталык кавгасында совет халкынынъ йигитлигине багыслап, Насипхан Даулова очерклер язган: «Йигиттинъ ордени», «Дивизиядынъ байрагы», «Эки > халктынъ улы», «Заполярье мутпаган», «Оьлимсиз полктынъ баьтири», «Карт Кешуьв» эм баскалар. Сосы макалады язаятырып, Насипхан Дауловадынъ ис аьрекети мен, яратувшылыгы ман байланыста туьрли йылларда «Ленин йолынынъ», «Ногай давысынынъ» бетлеринде туьрли жанрларда шыккан макалаларын эсиме туьсиремен. Солардынъ бирлери кыскаяклыдынъ биринш и окы тувш ы л ы к адымлары, кесписи бойынша эки окув отанын кутылганы, Эркин-Юрт авылынынъ айтувлы йигитлерининъ бириси, Уллы Аталык кавгадынъ катнасувшысы Ильяс Игалиевич Джемалиев пен бас косканы , наьсипли, тилбирликли аьелде эки кыз бала оьскени, йыллар ман республикамыздынъ окытувшылык дуныясында аты айтылганы, педагогикалык аьрекетинде тапкан етимислери уьшин правительстволык, ямагатшылык кеплесуьвлердинъ коьплеген савгаларына тийисли болганы акында. Китапка автор оьзининъ кызы Бэладынъаьели акында меним язган макалаларымды да киргисткен: «Узак болсын бир берилген оьмиринъ», «Насипхан Даулова: «Этегимди бел шалып, коьрдим суьйген каьримди», «Сыйды сыктап алмаганлар». Китапты актарып, язганларымды окып шыктым. Аьвелгиди эсиме туьсирдим. М акалаларымнынъ басларына шыгарган атларга эс эткенимде, аьвепги редакторым, кеспили журналист Баубек Асхадович Карасовтынъ айтканы эсиме туьсти. Редактор кайсымыздынъ да язганымызды колына алса, бас деп макаладынъ басына шыгарылган соьзлерге эс этетаган эди. «Тамара-кызы, окувшылар язганынъа эс этсинлер уьшин, макаладынъ басына сапаяк соьзлердинъ акында ойлан. Язганынънынъ окувшылардынъ суьювлерине тийисли болувынынъ яртысы макаладынъ басы ман байланыслы», - деп айтканын бир де мутпайман, Сол акыйкатлыкты газетамызда куллык эткен йылларымда яс калемдасларыма да айтып келгенмен. Суьйткенде, йогарда келтирген макалаларды ясы уьйкен калемдасымнынъ акыл соьзлерине ызлап эткенмен, деп билемен. Макалаларымнынъ иштепикперинде токтапмай, тек «Этегимди бел шалып, коьрдим суьйген каьримди...» деген макаладан Насипхан ман соьйлесуьвимнинъ барысында болган ойлардынъ бир-экевин келтирейим: «Оьмирин суьйген исине багыслаган окытувшы тииисли тыншаювга шыккан болса да, уьйинде каьрсиз олтыраялмайды. Ол соьле де мектеплерде ногай тилди окытувдынъ йосыкларын ийгилендируьвдинъ уьстинде ойланады. - Мен уьмит эткен заман келди. Аьдемлердинъ миллет анъламларынынъ уянув шагы етти, - дейди Даулова. - Белгилисинше, аьдемнинъ миллет оьктемлиги, инсанлык касиетлери мектепте кепленедилер. Яс оьспирдинъ акыл-анъламына сол акыйкатлыкларды синъдирер уьшин, халкымыздынъ тарихин, маданиятын, аьдетлерин терен билмеге керек». О кы тувш ы аьр бир аьдемде миллет инсанлыгын кеплев бойынша энди де коьп маьселелерде, шаналайтаган соравларда токталады. Буьгуьн де кыскаяклы эл-халкы уьшин ийгиликлер этуьвге куьш-карувынынъ буьлкилдегенин сездирип айтады. Н.А.Даулова оьзининъ 660 бетли китабынынъ энъ сонъына салган макала «Узак болсын бир берилген оьмиринъ» деп аталган. Сол язба 2010 йылда Насипханга «КЧР-дынъ сыйлы окытувшысы» деген оьрметли атты эм «Сый уьшин» деген медальди беруьвге багысланган. Савгаларды калемдасымызга КЧР Президенти Борис Эбзеев берген. Эстеликпи куьн уьшев болып каьргкетуьскенимизде коьрсетилген. Мен сол куьн амалламадан билдируьв язбага Правительство уьйине барганым эсимде. Насипхан савгалавга шыкканында, оьзи мен бирге меним де барганымды суьйди. Президент экев болып шыкканымызга анъламай карады. «П резидент пен эстеликке каьртке туьспеге суьемиз», - дедим мен. «Туьсеегинъиз, ога соьз йок. Президентлер келедилер, кетедилер, а сиз капасынъыз», - деди Борис Эбзеев, куьлемсиреп. Сол эстеликли шакты Даулова соьле де мутпайды. Савгалар ога педагогикалык аьрекетлигинде тапкан етимислери уьшин берилгенлери акында кыскаяклы коьнъилин куьлпилдетип айтады. Сол сыйлавга етисуьвдинъ йолы калемдасымыз уьшин, соьзсиз де, енъил болмаган. Кыскаяклы коьп затка етискен. Ийги уьйли-меканлы болган. Ян косагы Ильяс пан бирге Насипхан тилбирликте, уйымлыкта эки кыз оьстирген. Кызлардынъ экеви де, аналарына ызлап, окытувшыдынъ кесписин сайлаганлар. Сосы китапты аьзирлевде Бэла да, Майя да аналарына болысканлар. Бэла - китапты нъ редакторы, Майя - корректор. Н асипхан А з и з о в н а - Россиядынъ журналистлер Союзынынъ агзасы экени акында да авызын толтырып айтады. Айтайык, сосы яратувшылыкпы кеплесуьвдинъ агзасы болувга ога уьйкен себепти «Ногай давысы» газетасы эткен. Узак йыллардынъ бойында язганларын Даулова «Ногай давысына» алып келеди. Бир заманда да газетадынъ редакторы Алтынай Атуова аьвелги окытувшысын кайтармаган. 2015 йылда оьзин билимге авызландырган, ана тилин суьйдирип билген окытувшысы акында Алтынай Юнусовна «Алдынъда басымды иемен» деген макаласын язган. Колында окыган авылдас кыз яшавдынъ уьйкен йолына шыгып, халкымыздынъ газетасынынъ бас редакторына дери етискени уьшин Насипхан Азизовна оьктемсуьвин ясырмайды. Ол аьвелги окувшысы Алтынай Атуова акында орыс тилинде «Умею всех любить и жизнь любить» деген макалады язган. Макаладынъ авторы Алтынай оьз ана тилин куьшли суьетаганын коьрсетип, тувган тил акында С.И.Капаевтинъ орысшага коьширилген соьзлерин келтирген: Смешайте языки земли, И я средь них тот час узнаю Зов матери родной земли, Язык ногайский понимаю. Китаптынъ «Адабиятта Эл саклавтемасы»,«Кайда аькетесинъ, йол» деген кесеклеринде токталмайым. Тек айтып озайым, сол боьликлердетынышлы яшавда туьрли тармакларда йигитлик суьрген ердеслери акында язылган затлар. Тувган тилимиздинъ, адабиятымыздынъ, маданияттынъ, авылдасларымыздынъ социаллык аьллери, аьдет-йолларымыз эм тагы да коьп авыл соравлары акында. «Кайда а ьке те си н ъ , йол?» деп аталган кесекке Карамурзай авылыннан белгили тукым - Джемалиевлер акында бурынгы каьрт пен «Эстен кетпес эскеруьвлер» деген макала орынластырылган. Макалада совет властининъ куйынлы йылларындатукымнынъ кайгылы бактысы акында хабарланады. Сол тукымнан эди Ильяс Джемалиев те. Сонынъ уьшин де атасынынъ тукымы акында Бэла Ильясовна юрек толгатувы ман язган. Сол макала ман Ильястынъ аьптеси Кокой эм онынъ кызлары Софья ман Роза акында хабар эжуьвлесип келеди. Эркинюртшылар Н.Дауловадынъ оьз бактыларын тувган юртлары ман байластырган Юнус пан Рахиме Атуовлар акында «Ийги аьдемнинъ аты калады» деген, Алибий мен Бэла Керейтовлардынъ аьеллери акында язылган «Сыйды сыкгап алмаганлар» деген макалаларды да суьйип окыяк боларлар. Оьмир бойында «Эркин-Юрт» совхозында бас эм сулыплы специалист болып куллык эткен экономист Юнус Атуов акында орысша язган макаласын Даулова «Верность долгу» деп атаган. Энди де коьп мысаллар кептирмеге болаяк китапка кирген макалалар акында. Ама окувшы китапты колына алып окыса, белгиди оьзи береек болар. Насипхан Азизовна китапты аьзирлевге, соьзсиз де, коьп куьшин, билимин, болымлыгын салган. Ондай оьлшемли китапты шыгармага енъил тувыл. Онынъ уьшин уьйкен эркпик, заман, шыдамлык керек. Эне сол касиетлер бизим айтувлы замандасымыздынъ келбетин толыстырадылар, байытадылар. Бир йол макаладынъ уьстинде соьйлесип олтырганымызда, Н.А.Даулова соьзин ногай шайири Фарида Сидахметовадынъ ятлавыннан алынган мине сосы шувмак пан кутылмага суьйди: Коьп болынъыз, Меним ашык куьнлерим, Тынышлыкты Сиз берменъиз, туьнлерим. Халкка якын Болсын эткен ислерим, Узак болсын Бир берилген оьмирим. Кабыл болсын оьзинъе эткен ти л е ги н ъ , деген соьзлер мен кутылайым соьзимди