К А Н Ы Г Ы С Л Ы Д Ь Р Е К Е Т И И И И Ъ Е М Д С И

29 мартта Х.Байрамукова атлы КЧР оькиметлик миллет китапханасында «Сав дуныяга - тынышлык» деген янъы китаптынъ презентациясы озды. Онынъ авторы - Карашай-Шеркеш Рес- публикасынынъ сыйлы окытувшысы, Россиядынъ журналистлер Союзынынъ агзасы Насипхан Азизовна Даулова. Амалламада КЧР миллетлер ислери, коьлемл и к коммуникациялар эм баспа бойынша министерствосынынъ элшилери, Насипхан Азизовнадынъ ис коллегалары, аьвелги окувшылары, авылдаслары, тувганлары, СМИ журналистлеберилгенлер. Автор язганлары н бирге йыйып, китап этип шыгарган. 20 оьмирдинъ биринши яртысында бизим кыралдынъ аьдемлери шеккен баьри кыйынлыкларды - раскулачивать этуьвди, язалавды, авыр куллыкты, кавгады Н.Дауловадынъ очерклерининъ геройлары да коьргенлер. Олардынъ санында автордынъ атасы эм анасы да болганлар. Китап пан таныса келип, боьтен де Насипхан Азизовнадынъ атасы ман анасынынъ ярык эстера, китап хан ала рдынъ куллыкшылары эм окувшылары, ямагатшылык организациялардынъ элшилери катнастылар. Амалламага Н.Дауловадынъ илми-педагогикалык эм журналистлик аьрекетине багысланган «Шынты педагогтынъ иси» («Труд истинного педагога») деп аталган выставка эм яшавы, ис аьрекети акында видеопрезентация аьзирленген эдилер. «Сав д уны яга - ты ­ нышлык» деген китапка автордынъ Уллы Аталык кавгасында катнаскан авылдасларынынъ баьтирлик йигитликлери акында документальли-художестволы хабарлары, ногай язувшыларынынъ оьнершиликлери эм замандаслары акы нда очерклери киргенлер. Ол тувган авылынынъ эм савлай Карашай-Шеркеш ерининъ йы лязбасы нда сакланаяк уьйкен излевлик куллык. Баспадан шыккан янъы китап о кы тувш ы л а р га , ата-аналарга, китапханадынъ куллыкшыларына, оьсип келетаган аркады патриотлык тербиялав ман каьрлейтаган баьри аьдемлерге каратылган. Китап Уллы Аталык кавгасынынъ катнасувшысы, йигит партизан Абдула Шабанович Еслемесовтынъ балалары Роман эм Татьянадынъ демев этуьвлери мен Майкоп каласынынъ «Пол и граф-Юг» ООО баспасында шыккан. Онынъ тиражы - 300 экземпляр. Шыгармага киргистилген баьри материаллар муннан алдын ногай эм орыс тиллеринде «Ногай давысы», «Шоьл маягы» (Дагестан Республикасы), «Вестник КЧР», «Народы Кавказа» (Владикавказ) газеталарында баспаланганлар, республикалык радиодан тылган эм уьйкен конкурсты оьтип, 9 аьдем бир орынга, Черкессктинъ окытувшылар институтынынъ орыс тил эм адабият боьлигине окувга туьскен. Институтта оку в йыллары оны билимлер мен байытканлар. Институтты кутылган сонъ, яс аьдем окытувш ы лы к аьрекетининъ биринши 1955- 1956 окув йылын орыс тилдинъ окытувшысы болып Икон-Халк авыл мектебининъ баслангыш классларында куллык этеди. А 1956 йылдан алып, 59 йылды уьзилгисиз, Эркин-Юрт орта мектебинде орыс тилден эм адабияттан, ногай тилден эм адабияттан окытувшы болып куллык эткен. Тувган тилден билимлендируьвин ол КЧГПИ-динъ ногай филология фалер, оьз халкынынъ шынты патриотлары Насипхан Азизовнадынъ оьзлик кепленуьвинде уьйкен орынды тутканлар. 1961 й ы л д а н 2007 йылга дейим Н.Даулова РИПКРО-дынъ окув-методикалык Советининъ агзасы Енъуьвге 60 йыл», «Уллы Аталык кавгасында Енъуьвге 65 йыл», «Карашайлардынъ Тувган ерлерине кайтувына 60 йыл» деген коьп эстеликли савгалар ман белгиленген. Баалы савгаларынынъ санында оьнершилик конкурсларынК А Н Ы Г Ы С Л Ы Д Ь Р Е К Е Т И И И И Ъ Е М Д С И лигине багысланган «Дивизиядынъ байрагы» («Знамя дивизии») деген очеркине эс этесинъ. Неше йыллар озсалар да, балалар ата-аналары шеккен кыйынлыкты мутпайтаганларын автор бек аьруьв коьрсетеди. Китаптынъ экинши кесегинде оьзлерининъ шыгармаларында тувган Элди коршалав, Аталыкты суьюв темаларды коьтерген, баьрисине де атлары белгили эм баалы ногай язувшылары Фазиль Абдулжалиловтынъ, Суюн Капаевтинъ, Магомет Киримовтынъ, Салехжан Заляндиннинъ, Куруптурсын Оразбаевтинъ, Аждаут Наймановтынъ, Солтахан Аджиковтынъ эм баскалардынъ оьнершиликлери ашыкланады. Шыгармадынъ уьшинши кесеги «Кайда аькетесинъ, йол?» деген атты юргистеди эм оьзлерининъ ислери мен тувган ерлерининъ куьнделик яшавына эм тарихине косымларын эткен эм этетаган Эркин-Ю рт авылынынъ яшавшылары акында хабарланады. Солардынъ санында Алтынай Атуова, Ашухан Шандиева, Роза Кожаева, Сепер Утемисов, Рашид эм Зоя Сейфединовлар эм баскалар бар. Бу боьликте ок Насипхан Дауловадынъ оьзи акында журналистлер Тамара Дышекова ман, Алтынай Атуова ман язылган очерклер бериледилер. - Н асипхан А зи зо внадынъ китабына кирген баьри макалаларыннан эм очерклериннен оьтетаган кызыл йип - ол оьсип келетаган аркага ата-бабаларымыздынъ йигитлиги акында билдируьв, енъуьвдинъ негизинде кыралымыздынъ халклары арасындагы доел ыкты беркитуьв турады. Аталыктынъ бирлигин эм бузылмаслыгын саклав - ол бизим бас борыш! - деп айырым беркитти амалламады юргистуьвши, библиотекадынъ илми-методикалык боьлигининъ заведующийи Лидия Мамхягова. Ол й ы й ы л га н л а р д ы Насипхан Азизовнадынъ енъил болмаган яшав эм культетинде алган. 1961 йылдан алып Насипхан Азизовна куьндизги эм кешки мектепте окытады. Он ети йылдан сонъ, ол ЭркинЮрттынъ кешки орта мектебин етекшилейди, онынъ директоры болып, 28 йылоьнершилик йолы ман таныстырды. Насипхан Даулова 1936 йылда Эркин-Юрт авылында тувган. Балалыгы Уллы Аталык кавга йыллары ман рас келген. Аьел кавгадынъ кыйынлыкларын толылай шеккен. Атасы кавгага оьз ыркы ман, коьп балалы аьелин калдырып, кеткен. Ол савлай кавгады оьткен. Кавга кутылганнан сонъ, кызыл аьскерши Енъуьв мен уьйге кайткан. Ама кавгада алган яраларыннан коьп яшамай, 57 ясында дуныядан тайган. Азиздинъ балаларынынъ яшавы оьксизликте, яланъашлыкта эм ашлыкта оьткен. 1950 йылда Н.Даулова авылдынъ ети йыллык мектебин кутылып, окувын Адыге-Хабльде бардырган. Мектепке етер уьшин, ол аьр куьн ети километр йолды юрген эм сол кадер де артына кайткан. Ашлыкта, сувык та, окув китапларынынъ етиспевлиги де кыз балага окымага тыйдажлык этпегенлер. Онынъ юрегининъ басында кишкейиннен алып окытувшы болмага мырады турган. 1953 йылда Насипхан Адыге-Хабльдинъ орта мектебин етимисли окып кудынъ бойында окув-тербиялав куллыгын, окытувшылык аьрекетин юргистеди. Мектепте куллык эткен йылларында окытувшы дайым ногай тилден эм адабияттан китаплардынъ, методикалык кулланмалардынъ йоклыгы ман рас болады. 1960 йылдан баслап, 2000 йылга дейим Н.Даулова мектеп программаларын, ялгыз оьзи эм баскалар ман бирге окытувшыларга окув-методикалык кулланмаларды, диктантлар эм изложениелер йыйынтыкларын, ногай мектеплерине учебниклерди, хрестоматияларды туьзуьвде белейнли катнасады. Сол куллыклардынъ коьплери Ставропольде, Майкопта, Черкесскте коьп кере кайтаралап баспаланганлар. Оьзининъ насыйхатшылары деп Насипхан Азизовна дайым тарих илмилерининъ кандидаты Роза Абдул-Хамидовна эм филология илмилерининъ кандидаты Софья Абдул-Хамидовна Джанибековаларды, сондай болып, журналист, язувш ы, «Ленин йолы» газетасынынъ редакторы Баубек Карасовты санайды. Сосы белгили аьдемболган. Аьлиги заманда сол Советтинъ кенъесшиси. Ногайлардынъ арасында Насипхан Дауловадынъ атын билмеген эм онынъ яде баскалар ман бирге туьзген китаплары ман окымаган аьдем йок болар. А 60 йылга ювык окытувшылык аьрекетининъ бойында ол не шаклы окувшыга билим бергенин эске алмага да кыйын. Онынъ окувшылары туьрли тармакларда куллык этедилер. Сондай болып, яс аркады тербиялавдынъ эм окытувдынъ разылыклы исине оьзлерининъ яшавларын Н.Дауловадынъ эки кызы да багыслаганлар. Йиенлерининъ кайбирлери де окытувшыдынъ кесписин сайлаганлар. О рыс тилин эм адабиятты минсиз билуьви, аьр яклы билими, дуныяга кенъ карасы Насипхан Азизовнага окытувшылык аьрекетин илми-тергев куллык пан эм журналистика ман сыйыстырмага амал бергенлер. 1962 йылда Н.Дауловады бактысы «Ленин йолы» газетасына аькелген эм соннан бери ол журналистика ман да каьрлейди. «Ногай давысы», «Вестник Карачаево-Черкесии», «Ногайский вестник» газеталарынынъ бетлеринде, «Маьметекей» журналында Н.Дауловадынъ адабият шыгармалары эм Уллы Аталык кавгасынынъ эм ис ветеранларынынъ, авылынынъ ийги аьдемлери, ногай язувшылары эм шайирлери акында илми-тергев куллыклары баспаланганлар эм баспаланадылар. 1988 йылдан алып Насипхан Азизовна - йогары категориялы окытувш ы. 2010 йылда ога «КЧР сыйлы окытувшысы» деген ат берилген. Ол яс аркады окытувда эм тербиялавда «Сыйы уьшин» эстеликли медаль мен савгаланган. 2012 йылда Н.Даулова Россия журналистлер Союзына алынган. Ол «Ис ветераны», «Ис йигитлиги уьшин», «Уллы Аталык кавгасында оьзининъ яшав турмысы ман, куллыксуьерлиги мен, туспарлыгы ман, ярасык, сабыр кылыгы ман авылдаслары, оьнерш илигин баалавшылар арасында сый-оьрмет тапкан. Амалламада онынъ атына коьп йылы сагынувлар, оьрметлев соьзлер айтылдылар, хошлав адреслер окылдылар. КЧР Халк Йыйынынынъ депутаты Муратхан Михайлович оьз соьзинде китаптынъ заманында, Енъуьв байрам ы ны нъ алды нда шыгувынынъ маьнелигин бел ги лед и. - Буьгуьн биз билдируьвлер авасында тарихти ялган коьрсетпеге, оны туьрлендирмеге суьетаганларын коьремиз. Олардынъ мырады - бизим аьскершилердинъ йигитлигин йокка ушыратув, фашизмди енъуьвде эм Европады босатувда сый Америка ман Англияга тиеди, Совет Союзы Германияга шапкынлык аьзирлеген деген эм баска оьтирик затлар ман яс аьдемлердинъ басларын толтырув турады, - деди Муратхан Аджигереевна. - Бизим борышымыз яс аркага кыралымыздынъ тарихинде болган затларды дурыс еткеруьв, олардынъ патриотлык сезимлерин оьстируьв. Сол уьйкен исти бажаратаганлардынъ ша министерствосы, «Россиядынъ сеними» Савлайроссиялык кыскаяклылар союзы»,Ногай оькиметлик драма театры эм Россия журналистлер Союзынынъ регионлык боьлиги савгаладылар. Сондай болып, китаптынъ авторына йылы сагынувларын Ногай оькиметлик драма театрынынъ директорынынъ орынбасары Марина Койлубаева, Эркин-Юрт авыл яшарлык юртынынъ администрациясынынъ басшысы М агарби Хубиев, шайир, язувшы-публицист Татьяна Браткова, филология илмилерининъ кандидаты, КЧГУ-дынъ доценти Юмав Каракаев, КЧР сыйлы журналисти Солтахан Аджиков, «Маьметекей» балалар адабият суьвретлев журналынынъ редакторы Асан Найманов, Ногай район администрациясынынъ билимлендируьв боьлигининъ басшысы Гульнара Еслемесова, Эркин-Ю рт орта мектебининъ окытувшылары Фатима Нуралиева эм Разнят Баймурзова, «Карашай-Шеркеш» ГТРК-нынъ ногай радио боьлигининъ редакторы Хусин Абазов эм баскалар айттылар. Олардынъ баьриси де Насипхан Дауловадынъ ис эм оьнершилик аьрекетин йогары бааладылар, амалламады уйгынлавшыларга муьси- ? Дружба народов-дружба jiincpaiyp да катнасувы, регионда халклар ара дослыкты эм келисуьвликти беркитуьвге себеп этуьви, яс аркады тербиялавы эм окытувы уьшин Дипломлар, Разылык хатлар, Сый грамоталар бар (олар выставкада коьрсетилген эдилер). Н.Дауловадынъ яшав эм ис йолы акында туьрли газеталарда эм адабият журналларынынъ бетлеринде К.Оразбаев, Б.Баисов, Т.Дышекова, Е.Джелкашиева, А.Атуова, А.Найманов, Р. Уте ми сова эм баскалар язганлар. Сосы кыскаяклыдынъ йогары бийиклевлерге коьтерилуьвине, оьзи белгилевинше, каты кылыгы, берк эрклиги, каныгыслы иси себеп эттилер. Н асипхан А зи зо в н а ­ дынъ алдыда куллыклары коьп: ол баспага 5 класс уьшин «Ногай адабияты» деген оьзининъ 9-ншы толыстырылган, туьзетилген учебник-хрестоматияды эм аьлиги билимлендируьвге келистирилген «5 класста адабиятты окы тувды нъ методикасы» кулланмады шыгармага аьзирлейди. Узакка созбай, «Сав дуныяга - тынышлык» деген янъы китабынынъ экинши топламасын шыгармага да мырады бар. Н аси пхан А зи зо в н а баьрисине, Насипхан Азизовнага уьйкен муьсирев. - Орак авылыннан атларын зегенликлери мен айттырган коьп ийги аьдемлер шыкканлар. Солардынъ бириси - Насипхан Азизовна. Ол меним окытувшым, меним атам ман бирге окыган сыйлы авылдасым. Онынъ сосы уьйкен маьнели китабын шыгарув уьшин салган куьшин биз, редакциядынъ баьри куллыкшылары коьргенмиз, онынъ уьшин тынышсызланганмыз. Насипхан Азизовнадынъ савлай китабы тийисли аьдемлерге багысланган, мунда бир булай аьдем де кирмеген, - деди «Ногай давысы» газетасынынъ бас редакторы Алтынай Атуова. Сондай болып, ол Насипхан Азизовнага Хошлав адрести эм ногай журналистикасына киргисткен косымы эм газета ман коьп йыллык ислесуьви уьшин Сый грамота савгалады. Ногай тилди саклавга эм оьрлендируьвге эткен оьзлик косымы, коьп йыллык намыслы иси, яс аркады патриотлык тербиялав эм янъы китабынынъ шыгувы ман байланыста Насипхан Азизовнага Сый грамоталарды КЧР миллетлер ислери, коьлемлик коммуникациялар эм баспа бойынревлерин билдирдилер. Амаллама айлак йылы, коьнъиллик аьлде озды, шынты байрамга айланды. Келгенлер Насипхан Азизовна ман эстеликке каьртке туьстилер, ога коьплеген ярасык шешекей байламларын савгаладылар, оны ман миллет биювимиздинъ куйынында айландылар. Йыр савгаларын ясы уьйкенге Юрий эм Майя Кумратовлар, Лаура Керейтова, абаза йыршысы Людмила Малхозова, яс йыршылар Милана Керейтова, Диана Шаова эттилер. Насипхан Азизовна куванышын боьлмеге келгенлердинъ баьрисине уьйкен муьсиревин билдирди эм таьтли зияпетлер салынган шай сыпыраларынынъ тоьгерегине шакырды. Сол куьн ол оьз китабын Ногай районынынъ эм Адыге-Хабль районынынъ орталык, ногай авыл китапханаларына, Х.Байрамукова атлы оькиметлик миллет китапханасына, С.Никулин атлы республикалык балалар китапханасына, амалламага келген конакларга савгалады.