И П М И Л И К ЭМ Я Р А ТУВ Ш Ы Л Ы К ИОЛЫ МАН

Мария Исхаковна Бакова ман биз бир факультетте ислеймиз. Ол Карашай-Шеркеш оькиметлик университетининъ шеркеш эм абаза филологиялар кафедрасында шеркеш тили бойынша аьрекетлейди, педагогика илмилерининъ кандидаты, язувшы, РФ язувшылар Союзынынъ агзасы. Мария Исхаковна Бакова Караш ай-Ш ер- _ кеш автономиялык областининъ Хабез районынынъ Жако авылында 1940 йылдынъ 30-ншы январинде тувган. А т а с ы И с х а к Хажумарович Кантлоков 1936 йылдан алып 1941 йылга дейим Жако авыл Советининъ председатели болып ислеген. 1941 йылдан алып 1943 йылга дейим Уллы Аталык кавгасы нынъ фронтларында катнаскан, авыр яраланып, тувган авылына кайткан. Эмленген сонъ, 1943 йылдан 1949 йылга дейим «Кызыл Жако» колхозында председательлик аьрекетин бардырган, сонъгы йылларда колхозда бригадир, ферма заведующийи болып ислеген, 1998 йылда дуныядан кешкен. Анасы Назик Кучуковна Кантлокова бес балады оьстирип, колхозда ислеген. 2003 йылда яшавдан кешкен. Мария 1948 йылда Жакодынъ етийыллык мектебине окувга барып, оны 1954 йылда битирип, сонъ Али-Бердук авылынынъ орта мектебинде окыйды, Орта мектепти кутылып, 1958 йылда Карашай-Шеркеш пединститутынынъ тарих-филологиялык факультетине туьскен, онда 1960 йылда тарих, шеркеш тили эм адабияты бойынша кеспи алып, Жакодынъ орта мектебине орыс тилиннен эм адабияттан окытувшы болып йибериледи. 1963 йылдан алып 1965 йылга дейим КЧГПИ-динъ филология факультетинде заочно кепте окыйды эм орыс тили эм адабияты бойынша кеспи алады. Тувган авылынынъ орта мектебинде окытувшы болып ислеп, класстан тыскары тербиялав ислердинъ уйгынлавшысы, завучы болып ислейди. Мария Исхаковна - яркын, болымлы окытувшы, кенъ билимли, оьз исине яратувшылыклы карайтаган, оьзине эм ис досларына талаплы инсан. М.И.Бакова - соьндирилмес яшав кайратынынъ аьдеми, оьз иси мен дайым да кызыксынган, аьр дайым суьйген иси мен каьрлеген. Окытувшылык исине ол яшавынынъ 53 йылын багыслаган. Мария Исхаковна оьзининъ ис дослары ман бай окытувшылык эм методикалык сулыбы ман юмарт боьлиседи. Окытувшыдынъ баьри дерислери де ашык кепте озадылар. Мектепте ислеп, ол юзлеген ашык дерислерди тек оьзининъ мектебининъ окытувшылары алдында тувыл, районнынъ, республикадынъ окытувшылары алдында - савлайсоюзлыксеминарларда берген эм береди. Аьлиге дейим де КЧРИПКРО-да окытувшыларга лекциялар окыйды. М .И.Бакова - «Карашай-Шеркеш Республикасынынъ сыйлы окытувшысы», 2009 йылда Россия Ф едерациясы ны нъ ийги окытувшыларынынъ конкурсынынъ енъуьвшиси, яс окытувшылардынъ йолластырувшысы, Оларга аьр дайым да окытувдынъ аьлиги сулыплары ман таныспага ярдамласады. Ол республикадынъ ямагатшылык яшавында да белсинли катнасады, ямагатшылык организациялар аркалы оьзининъ публицистлик макалаларын газеталардынъ бетлеринде баспалайды. М .Бакова аьр дайым да яратувшылык излевде болады. 1992 йылда ол Москвада РСФСР ВПН-нынъ миллетлер мектеплерининъ илми-тергев Институтынынъ аспирантурасына туьскен эм 1994 йылдынъ июнь айында профессор Н.Б.Экбадынъ етекшилиги мен «5-7-нши классларда кызыклы материалларды кулланув ман тувган тилдинъ лексикасын эм идеологиясын уьйренуьв» деген тема бойынша кандидатлык диссертациясын етимисли якпаган. Сол ок йыл ол, мектепте ислей турып, Карашай-Шеркеш оькиметлик университетининъ шеркеш эм абаза филологиялар кафедрасында куллык этпеге туьседи эм бу заманга дейим сонда аьрекетлейди. Соьлеги заманда ол сол кафедрадынъ профессоры болады. Бир неше йылды кафедрадынъ заведующийи де болып ислеген. Оьзининъ аьрекетлигин ол кабарты-шеркеш тилин эм адабиятын окытув методикасын, адыглардынъ этикетин оььрлендируьв бойынша ийги косым эткен. I М .И .Б а ко в а оьзининъ окы ­ тувшылык аьрекетин илми-методикалык иси мен сы йы сты рады . Ол 80-нен арты к и л м и л и к к у л л ы к л а р д ы баспалаган, солардынъ ишинде - мектеплик эм вузлык дерислер (окув китаплары) эм программ алар, студентлер эм окытувшылар уьшин окув-методикалык кулл а н м а л а р эм монографиялар. О л а р о к ы т у в аьрекетинде кенъ кулл аны лад ыч лар. Олардынъ ■ баьриси де КЧР билимлендируьв эм и л м и м и ­ н и сте р ств о сы ­ нынъ грифи мен шыгарылганлар. Мария Исхаковна КЧР билимлендируьв эм илми министерствосынынъ, КЧР Парламентининъ, Россия Федерациясынынъ билимлендируьв эм илми министерствосынынъ Сый грамоталары ман савгаланган, Россия Федерациясынынъ ийги окытувшыларынынъ конкурсынынъ Президентлик грантынынъ енъуьвшиси болган. Баьленше йыллардан бери Мария Исхаковна кабарты-шеркеш тилининъ омонимиясын тергеп келеятыр. Сол маьнели темага багыслап, бир неше кере макала да баспалаган, монографияды аьзирлейди эм омонимлер соьзлигин туьзеди. М.И.Баковадынъ аьрекетининъ тагы бир маьнели ягы акында айтпага керек. Ол Карашай-Шеркеш юртында язувшы деп те белгили. Хабарлар, повестьлер, романлар язады. Онынъ повестьлери, хабарлары «Черкес хэку» газетадынъ бетлеринде баспаланадылар. Язувшы оьзининъ савлай акыл-анъламлык оьмирин тувган халкына, Элине багыслаган. - Газеталарда шыккан меним макалаларым, хабарларым, повестьлер мен романларым аьдемлерге ийги, яны ман таза болувга, тоьгеректегилерге оьз Элине суьювди тувдырув уьшин шакырылганлар, - дейди Мария Исхаковна. 2001 йылда онынъ «Яшав йоллардынъ айкасларында» деп аталып, биринши китабы шыгады. Ол йыйынтыкка «Дайым да аьдем болмак», «Суьйим енъди» деген повестьлер, «Наьсипсиз», «Анадынъ тынысы - уьйдинъ яны», «Оьтпек», «Не уьшин?», «Биринши суьйим», «Йолыгыс» эм сондай баска хабарлар киргенлер. Оьз шыгармаларында автор уьйкен яшав маьнели маьселелерди коьтереди. Й ы йы нты кка кирген аьр шыгарма бизим алдымызда туьрли аьдемлердинъ бактылары туьзилгенлерин, куьнделик аьел наьсиби, янъы дуныя уьшин куьрескен геройлардынъ келбетлерин коьрсетедилер. 2005 йылда «Оттынъ ялынында» роман баспаланды. Ол Уллы Аталык кавга алдында эм онынъ барысында аьдемлердинъ патриотлык ымтылысына багысланады. 2006 йылда М.И.Баковадынъ «Куста оьз еринде ие» деген китабы дуныя коьреди. Ога «Кус та оьз ерининъ иеси», «Ийги яс», «Камбак айтар», «Алла тавап эткенди кеширер», «Туьскен япырак яне теректе оьсеялмас» деген повестьлер, «Агашлык аьдеми», «Шык» деген хабарлар киргенлер. Мария Исхаковна аьле адабият тергевши болады. Ол Карашай-Шеркеш юртынынъ белгили язувшылары эм шайырлары Мухадин Бемурзовтынъ, Хизир Абитовтынъ, Владимир Абитовтынъ, Мухамед Нахушевтинъ эм оьзгелердинъ яратувшылыкларына багыслап, монографиялар баспалап шыгарган. Аьлиги заманда М.И.Бакова «Суьювдинъ кыйын йоллары» деп аталган романнынъ уьстинде ислейди. Эне сондай сейирли инсан бизим арамызда яшайды. Оннан коьп ийги затка бизим яс аркамыз уьйренмеге болаяк. Бу йыл шеркеш язувшыларынынъ «Литературная Черкесия» деп аталган альманахынынъ биринши номери ярык коьрген. Онынъ бас редакторы - Владимир Абитов. Альманахка Н.М аркеловтынъ «Шора Ногмов акында» макал асы, бурынгы язувшы Ахмет Хагурдынъ, А.Шоровтынъ, Ю. Шидовтынъ, В.Абитовтынъ, Ш .Ионовтынъ, А .Кенчешаовтынъ повестьлери, хабарлары, ятлавлары киргенлер. Сол альманахта ялгыз кыскаяклы М.И.Баковадынъ «Оьтпек» деген хабары баспаланган. Ердеслеримизди сондай альманахтынъ шыгувы ман ак юректен кутлаймыз, альманахка узак йолды йораймыз.