СКФО В Северной Осетии в 2024 году появятся прямые авиарейсы в Нижний Новгород СКФО Сельхозкооперативы в КБР набирают популярность Актуально Региональный этап Всероссийской олимпиады по истории российского предпринимательства прошел в КЧР на базе КЧГУ Актуально Глава КЧР Рашид Темрезов в Приэльбрусье встретился с активистами Общероссийского движения детей и молодежи «Движение Первых» Актуально Глава КЧР Рашид Темрезов в Тырныаузе КБР принял участие в открытии Дворца культуры им. Кайсына Кулиева

АТЫ ТАВГА БЕРИЛГЕН

13.09.2019 297
АТЫ ТАВГА БЕРИЛГЕН
Теберда, Домбай эм Архыз юртлары элгезерлерди эм аьлимлерди коьптен бери оьзлерине тартадылар. Ама бу юртларды терен илмилик тергев эм асыллав тек 19 оьмирдинъ экинши яртысында басланган. Академиклер ГВ.Абих эм И.В.Мушкетов районнынъ геологиясын тергегенлер. И.В.Мушкетов, оннан баска, Баталпаша станицасыннан Сухуми каласына дейим Аманауз кешуьвиннен темир йолды курувга илмилик негиз салувга тергевлер озгарув уьшин айырым экспедицияды уйгынлаган. Экспедициядынъ куллыгында карашай шайири, суьвретши эм ярыкландырувшы Ислам Крымшамхалов белсинли катнаскан. Тебердадынъ, Домбайдынъ эм Архыздынъ табиатын тергевге уьйкен косымын Н.А.Буш киргисткен. Ол бу юрттынъ «ясылша дуныясы» акында онлаган куллыкларды язган, а 1905 йылда Петербургта «Куьнбатар Кавказдынъ бузлыклары» акында китапты баспалаган. Онда Тебердадынъ, Домбайдынъ эм Архыздынъ бузлыклары акында язылган. Теберда эм Домбай бойынша элгезерлик озгарган заманында, Бушка уьйкен ярдамды ерли авылдынъ яшавшылары - карашайлар эткенлер. 1896 йылда Н.А.Буштан Аьскершилик-Сухум йолы юкли транспортка яравлы экени акында билемиз. Ерли яшавшылар элгезерлерге, тергевшилерге уьйкен ярдам эткенлер. Олар тавларды ийги билип, йол коьрсетуьвшилер болганлар. Солардынъ бириси, онынъ аты 20-ншы оьмирдинъ басында ийги белгили болган, Зекерья Кубеков (1864-1937 йыллар) эди. АТЫ ТАВГА БЕРИЛГЕН Сонъалыкка Н.В. Крыленко З.Кубековтынъ язув китабында булай деп язган: «Мен З е ке р ь я ман бир неше кере турларга анъшылавга барганман (сол заманларда мунда йол коьрсетуьвшилер йок эдилер - автордынъ белгилеви). Кешуьвден оьттим. Кубеков оьзин аьр яклы шынты аьдем этип коьрсетти. Йол коьрсетуьвшиди академик О.Ю .Шмидт та ийги таныган, ол да разылык язувды калдырган. Кие куллыкшысы Александр Валесскийдинъ эскеруьвлериннен (1914 йылдынъ 2 августы): «Йол коьрсетуьвши» дейдилер. Йол коьрсетуьвши ким ди? Ят аьдем болар. Ама ога калай ынанмага керек? Тавлы ман рассанъ - онынъ карасы кынжалдан оьткир: онынъ «ханлыгынынъ» ерлериндесинъ! Ога сенип кара! Саклык керек. «Сенимли аьдем бар, аты «Зекерья» дейдилер. Амал йок, оьзимизди ога сенемиз эм ... Куваклыклар, орманлар, тавлар бойынша бардык. Йогары коьнъилликте кайттым. Йол коьрсетуьвши ийги, акыллы, аьр заманда ярдам этпеге аьзир аьдем болып шыкты. Эм мактав соьзлерине де разы болып турды. Савбол, меним досым! Мен яшав куванышы толы куьнлерим уьшин разылыгымды билдиремен. Ондайларды мутып болмаяк!» Туваятырган карашай интеллигенциясынынъ музей исине Николай Экиншидинъ иелик суьрген заманларына тиеди. Бизде болган билдируьвлер Карашай ерининъ биринши музей куллыкшыларынынъ атларын ашыкламага амал бередилер. Олар Екатеринодарда орынласкан Кобан аьскершилик этнографиялык эм естестволык-тарихлик музей мен ислескенлер. Бизим алдымызда 1911­ 1912 йылларда музейдинъ отчеты (Екатеринодарда 1913 йылда баспаланган), онда оны ман ислескен Баталпаша боьлигининъ яшавшылары коьрсетилгенлер, олардынъ арасында Зекерья Кубеков (1864-1937) та бар. Ол Екатеринодар ман Тебердадан байланыс туткан эм «этнографиялык боьлик» бойынша ислескен. Белгили йол коьрсетуьвши-тав коьтерилуьвши. Ол, оьзининъ ис досларындай болып, ердеслерин тувган юртынынъ тарихи мен таныстырмага ымтылган. Олардынъ куьш салувлары ман Кобан музейине карашай материаллык культурасынынъ затлары йиберилгенлер. Суьйтип, 1913 йылда музейде Карашайдан 95 экспонат болган. СССР ис ветераны, КЧР эм Украинадынъ сыйлы ветеринар врачы Сапар Ахматович Кубековтынъ эскеруьвлери: «Ол меним атамнынъ боьле кардашы болады, а онынъ бийкеси Апас Токова - анам Айшат Келеметовна Кубековадынъ (Токовадынъ) ювыгы. Мен Зекерья Кубековтынъ анасын ийги билгенмен. Олар Уллы Октябрь социалистлик революцияга дейим эм революциядан сонъ, карашай халкынынъ Орта Азияга эм Казахстанга суьргинге йиберилуьвиннен алдын, Тебердада яшаганлар. Карашай халкынынъ автономиясынынъ янландырылувыннан, суьргиннен кайткан сонъ, Тебердада оьзлерининъ уьйине келип кирдилер, Теберда-Домбай йолынынъ янында соьле «Зори Ставрополья» санаторийи орынласкан. 1968 йылдынъ язында мен «Азгек» турбазасында тыншайганман, оларда конакта йыйы болганман. Апас-аьей мага 1935-1938 йылларда Теберда курортындагы яшав акында коьп хабарлаган. Мен оны тынълап, онынъ эсинде ийги сакланганына сейирсинетаган эдим. Онынъ хабарлавынша, 1924 яде 1926 йылларда ма, дурысын билмеймен, оларда конакта Анастас Микоян, юстиция министри Крыленко, Умар Джашуевич Алиев болганлар. Сол кеше оларда кыз тувган, эм тавлылар аьдетине коьре, А.Микоянга кыз балага ат бермеге тиледилер. Суьйтип, Микоян Зекерьядынъ эм Апастынъ кызына Советджан деген атты берген эм кишкей сандыкты савгалаган. Апас-аьейдинъ хабарлаганынша, оларды Орта Азияга суьргинге йибергенлеринде, олар оьзлери мен тоьгерек сыпырады эм сол кишкей сандыкты алганлар. А 1968 йылда, мен оларда конакта болганда, ол мага сыпырады эм сандыкты коьрсетти. Мен ас ишкен заманда, бу сыпырадынъ тоьгерегинде А.И.Микоян, Криленко, У.Д.Алиев, Бухарин, Зиновьев эм правительстводынъ оьзге агзалары олтырганлар, деп хабарлады. Мухин кешуьвинде Зекерья Кубековтынъ аты берилген тав бар. 1926 йылда Зекерья И.В.Сталинге Теберда тавлары бойынша (Сталиннинъ Тебердага келуьви уьйкен ясыртын болган) йол коьрсеткен. Зекерья бу зат акында айтпаягы акында аьле кагытларга да кол баскан, эм оьзи де эки юмадынъ бойында уьйине келмеген (автордынъ белгилеви). 
297 просмотров


Комментарии

Написать
Комментарии >



Подписывайтесь на RIAKCHR в Одноклассниках Получайте свежие статьи и новые публикации на свой мобильный
Вступайте в сообщество RIAKCHR в “ВКонтакте” Получайте свежие статьи и новые публикации на свой мобильный
Вступайте в сообщество RIAKCHR в “Telegram” Получайте свежие статьи и новые публикации на свой мобильный