АТА МАН АМАНЛАСУВ

Уллы Аталык кавгасынынъ баьтирлик йыллары бизден узакка кете бередилер эм фашизм кастасынынъ савлай авырлыгын басыннан кешкен, берилмей турувга тувыл, а кавыфлы эм намартлы явды кескинли бузгышламага оьзинде куьш тапкан совет халкынынъ – аьвелги СССР халкларынынъ баьтирлиги заманнынъ бийиклигиннен тагы да бек яркын коьринеди. Олардынъ баьтирликлери, йигитликлери акында коьп йырлар, художестволы шыгармалар, терен илмилик куллыклар язылганлар, документальли йыйынтыклар эм фильмлер туьзилгенлер. Сол кавгада Енъуьвден сонъ 70 йыл – аьдем оьмири кадер шак озса да, кавгадынъ язылмаган «ак бетлери» энди де коьп. Уллы Енъуьвдинъ мерекесине аьзирленуьвлер мен байланыста бу йоьнелисте бардырылатаган куллык белсинлетилген. Янавырувлы замандасларымыздынъ куьш салувлары аркалы сол согыс йылларынынъ белгисиз яклары ашыкланадылар, белгисизликке кеткен йигит аьскершилердинъ атлары токтастырыладылар, кабырлары табыладылар, берилмей калган савгалар иелерин табадылар яде олардынъ асабаларына бериледилер. Уллы Аталык кавгасы «эсигин какпаган» аьел аьвелги СССР-да – эки оьмирдинъ арасында онынъ юртында туьзилген янъы оькиметлердинъ, сонынъ санында янъы Россиядынъ юртында йок болар. «Белгисиз йок болган» деген билдируьвлерди алган аьеллерде тувганларын соьлеге дейим саклайтаганлар бар. Олар каьрсиз олтырмайдылар, тувганларынынъ бактысын токтастырув уьшин уьйкен излев куллыкларын бардырадылар. Сондай коьп йыллык излевлери Уллы Енъуьвдинъ 70 йыллык мерекеси алдында Икон-Халк авылыннан Кумуковлардынъ татым аьели уьшин етимисли тамамланды. Май байрамлары алдында биз аьелдинъ тамадасы Сафарбий-агай ман йолыгыстык. Отлы кавгадынъ биринши энъ кыйынлы йылларында тувган Сафарбийдинъ эсинде, сол каты шактынъ суьврети балалыктан себеп сакланмаса да, кавга ман келтирилген кайгы, битпес ярадай болып сызлап, сав яшав бойы ога тынышлык бермеген. Балалай кара куллыкта ийленген, етимнинъ авырлыгын оьзинде сынап, коьзяс коьп тоьккен. Ама кыйынлыкларга берилмеген. – Яшав йолы, оькинишке, бизим уьшин туьп-туьз эм тегис болмады, коьплеген кыйынлыкларды бастан кешкенмиз, авыр сынавларды оьтпеге туьсти, – дейди Сафарбий-агай, куьрсине берип. – Бириншиси, ол кавга ман сынав болады. Уллы Аталык кавгасынынъ басында, каты согыслардынъ бирисинде авыр яраланып, атам   госпитальге туьскен, оннан, ясы уьйкенлер айтканларынша, тыншаюв эм эмленуьв уьшин уьйге йибергенлер. Кавгадынъ авыр йылларында тувганларына ювык турар мыратта, анам Хани, еннетли болсын, Икон-Халктан Кызыл-Юртка тоьркинине коьшкен эди. Айтувларына коьре, атам да мунда келген. Оькинишке, аьелдинъ тынышлы яшавы узакка созылмаган. Кавгадынъ оты куьшлене эм кенъес берген, онынъ алавы Керуьв Кавказда да сезилип баслаган. Алал, намыслы аьдем уьйинде тынышына тураялмаган, Эл алдында эрлик борышын толтырмага ымтылган. – Суьйикли анам, коьзясланып, хабарлаганша, атамыз, яв онсыз енъилмеектей коьрип, ызына фронтка кайтпага асыгып турган. Оьз аьскер кесеги болган ерлерде авыр согыслар баратаганын эситкенде, ол «яраларым кыйнамайдылар, орным меним – фронта» деп йолга шыкпага каткан. Яшавынынъ сонъына дейим сол куьн анамнынъ эсиннен таймаган. «Арт карап кетти атанъыз, белгисизликке йол алганын тынышсыз юреги сезген болар»,  «Мунарга киргендей болып, коьз алдымнан  тайды, оннан шыкпага йол таппайма экен?» – деген соьзлери соьлеге дейим де кулагыма шалынадылар. Яшавынынъ сонъына дейим уьмитин уьзбеген, – дейди Сапарбий-агай, хабарын бардыра берип. – Сизинъ конъилинъизди авлав уьшин айткан болар? – деймиз, хабарын боьлип. – Соьзсиз де, ол биз уьшин ата да эм ана да болган. Белки, ян досы кайтаягына оьзи де сенген болар. Оькинишке, сол экинши кере кавгага озгарган сонъ, атамыздан бир хабар да келмеген. Дурыс,  аьскершидинъ аьдеттеги уьшкилше хаты тувыл, а "Сизинъ эринъиз Амербий Батырович Кумуков белгисиз йок болган..." деген язувы болган доьрткил конверт алганы акында анам айтатаган эди. Атамды коьрмегенмен, аьле онынъ каьрти де сакланмаган. Анамнынъ айтувынша, атам оьлгенде, мен бир айлык бала болып калганман. – Аьелде сынъар бала эдинъизбе? – Йок, доьртев эдик. Агаларым Мусабий эм Шамбий, аьптем Фатима, еннетли болсынлар, олар яшавдан тайганлар. Кавга бизди атасыз калдырган. Ата етимининъ баьри де авырлыгын басымыздан кешкенмиз. Кавга эм оннан сонъгы йыллар биз уьшин, боьтен де, анамыз уьшин айлак авыр болдылар. Аьелге демев этуьв уьшин 6 класста окувды таслап, Сафарбий куллык этип баслаган. Оьзи айтканша, бузавшы, туваршы болып фермада юрген, тав оьзенлеринде тувар баккан, аьскерге шакырылып, Эл алдында эрлик борышын намысы ман толтырган. Тувган юртына кайткан сонъ, тракторга олтырган. Секер заводында слесарь болган, коьримли иси уьшин квартира алган. Озган оьмирдинъ алпысыншы-етписинши йылларында болымлы куллыкшылар соралганлар эм сый да тапканлар. Адыге-Хабль ДРСУ-нынъ сол йыллардагы басшылыгынынъ тилеги мен йолшылардынъ коллективине коьширилген, экскаваторшы, сонъ шофер болып куллык эткен. Оькинишке, йол-баьле-казасына туьсип, куллыгыннан айырылган. Сондай кыйынлыктан сонъ да оьзинде куьш тавып, яне Эркин-Шахардагы автотранспорт предприятиесине шоферлардынъ сыдырасына косылган эм 25 йыл бойы ислеген, узак рейслерде юрген. Предприятие шашылган сонъ, агролицейде куллык эткен эм оннан тыншаювга шыккан. Кайсы куллыкта да ол мукаятлыгы ман, намыслыгы ман баскаланган. Суьйтип, авыр куллыкта юрсе де, атасы акында мутпаган. Оны ман аманласувга уьмитин узбеген. – Белки, анамнынъ соьзлери себеп эткен болсалар да ярайды, бала шагымнан алып атамды коьрермен деп даьмемди уьзбегенмен. А оьлген болса, кабыры табылаягына сенетаган эдим. Излевди калай баслаягымды билмей, уьйдегилерге де авырлык келтирермен деп айтпага тартынып, коьп кыйланатаган эдим. Аьвлетлерим, ясым Менълибий, кызларым Жанна эм Марина еткенде, тынышлык бермейтаган ойларым ман, шекленуьвлерим мен боьлистим. Бек разы ман, ян досым Аминат эм аьвлетлерим, шекленуьвлеримди тым-тыракай этип шашып, ойларымды макуллаган тувыл, соьлеги байланыс амаллары ман пайдаланып, излев куллыкларын да басладылар, – дейди Сафарбий Амербиевич, аьели демевлегени мен оьктемсип. Излев куллыгынынъ савлай авырлыгын оьз мойнына алган тувынъышы Менълибий мен йолыгыса алмадык, ол аьвелде ишки ислер органларында, соьле Салехардта яваплы ис орнында куллык этеди. Ама, Сафарбий эм Аминат айтканларынша, Менълибий атайы Амербий акында билдируьвлерди излестирип, Адыге-Хабль эм Ногай районлары бойынша аьскершилик комиссариаты ман, Черкесск каласынынъ эм КЧР-дынъ военкоматлары ман, республикалык архив пен, РФ-тынъ коршаланув министерствосынынъ аьскершилик-медициналык музейининъ архиви мен, сол ок министерстводынъ орталык архиви мен, «Электронлы архив» корпорациясы ман байланыскан. Аьскершилерди излев мен каьрлейтаган организациялардынъ элшилери мен де айкаскан. Олардынъ арасында Саратов областиннен излевшилер отрядынынъ басшысы Александр Алексеевич Рязанов, аьелдинъ тамадасы айтканынша, ийги ярдам эткен. Суьйтип, белгисиз йок болган деп саналатаган аьскерши Амербий Кумуковтынъ кабырын уныгы Менълибий тапкан. Онынъ атайы Саратов областининъ Балашов каласындагы кардаш кабырда ятады. Билдируьвде коьрсетилгенше, кан тоьгисли согыста авыр яраланып, ол  Саратов областиндеги госпитальлердинъ бирисине еткерилген эм госпитальде оьлип, кардаш кабырга коьмилген. Мермер тастагы кайгылы тизбеде, онынъ аты да, тукымы да язылганлар. – Атамды сав коьруьвден уьмитимди сол билдируьв уьзсе де, ол белгисиз калмаганына, кабыры табылганына, коьмекейим босап, кувандым. Былтыр язлыкта онынъ кабырында ясым ман болдык, тувган ериннен алып барган топырыкты куйдык, дува эттик, кайткан сонъ авылда садака эттик. Суьйтип, етпис ясымды аткарганша, белгисизлердинъ санында болган атам ман аманластым, бизге сол куьнди савкатлаган уныгы ман таныстырдым. Кеш болса да, ата алдында борышымды толтырдым, ога аькететаган сокпак от баспаягына сенимлимен,  – дейди Сапарбий-агай, сав яшавынынъ мырады толганын оьктемли билдирип.